Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 23]

M. Prick van Wely
De sprookjes van Grimm

De gebroeders Grimm zijn beroemd geworden door hun verzameling Kinder- und Hausmärchen, waarvan het eerste deel in 1812 verscheen en het tweede deel in 1814 gereed kwam. Als een soort voorloper van deze uitgebreide uitgave had Jacob Grimm in 1809 reeds een bundel van bescheidener omvang met de titel Kindermärchen gepubliceerd, terwijl de derde uitgave in 1822 gereed kwam.

Deze sprookjes werden, evenals die van Perrault en van Andersen een begrip. Zij beleefden een groot aantal herdrukken en werden in vele talen vertaald.

Jacob Ludwig Carl Grimm leefde van 1785 tot 1863 en zijn broer Wilhelm Carl van 1786 tot 1859. Zij vormden een ideaal broederpaar, gelijkgestemd van karakter en bezeten van dezelfde onderzoekingsdrift naar de Germaanse geschiedenis, filologie en folklore. Zij leefden en werkten eendrachtig samen, elkaar stimulerend, en, waar nodig, aanvullend. Aan het begin van hun loopbaan werkten zij als bibliothecaris van de keurvorst van Hessen-Kassel, eerst in Marburg en later in Kassel. Zij trokken onvermoeid door dit land, toen nog een geheel ongerepte streek met talrijke oude kerken en kasteelruïnes die getuigden van een roemrijk verleden. Hier begonnen zij hun ‘veldwerkï en tekenden zij elke sage en elk sprookje dat hen ter ore kwam nauwkeurig op.

In Marburg, waar zij rechten studeerden, ondergingen zij de invloed van Clemens Brentano en van Friedrich Karl von Savigny die hen de methode leerde van oudheidkundig onderzoek. Ook de ideeën van Johann Gottfried Herder over het ontstaan en de waarde van de volkspoëzie lieten hen niet onberoerd. Doch ondanks deze diverse invloeden zochten en vonden de gebroeders hun eigen weg. De bestudering van de Germaanse geschiedenis en alles wat hiermee samenhing - Jacob richtte zijn aandacht vooral op de grammatica en de wetgeving - bleef hun hoofddoel.

Al in het begin van hun loopbaan leverden de Grimms bijdragen aan volksliederen voor de grote verzameling Des Knaben Wunderhorn van Achim von Arnim en Clemens Brentano, die in 1808 werd voltooid.

De Grimms beschouwden de volkspoëzie als de enige ware en natuurlijke dichtkunst die de eeuwige vreugden en smarten, de hoop en de vrees van de mensheid wist uit te drukken.

Naast de Kinder- und Hausmärchen ontstonden de Deutsche Sagen (1816-1818) die echter bij lange na niet de populariteit genoten van hun sprookjes, maar die toch van veel invloed waren op de literatuur en de folklorestudie.

In 1826 vertaalden de gebroeders Thomas Crofton Croker's Fairy Legends and Traditions of the South of Ireland, en lieten zij deze publicatie voorafgaan door een uitvoerige inleiding over sprookjes in het algemeen.

In 1829 aanvaardden de Grimms een aanstelling als professor en bibliothecaris aan de universiteit te Göttingen. Jacob schreef hier zijn Deutsche Mythologie, een werk dat in verschillende landen van Europa navolgers vond; Wilhelm publiceerde een uitgave van Freidank's Epigrammen. Om politieke redenen werden zij in 1833 door de koning van Hannover, Ernst Augustus, ontslagen. Verschillende universiteiten boden hen een leerstoel aan, maar de Grimms verkozen in Duitsland te blijven. Eerst in 1840 aanvaardden zij op uitnodiging van Friederich Wilhelm van Pruisen een benoeming als lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen en een professoraat aan de universiteit te Berlijn. In deze stad brachten zij hun laatste levensjaren door, onafgebroken werkend aan een groots opgezet Deutsches Wörterbuch, waarin de gehele historische ontwikkeling en de afleidingen van de Germaanse talen zou worden behandeld. Zij vorderden hiermee slechts tot de letter F; eerst in 1960 werd dit werk door hun opvolgers voltooid.

Ik heb hier slechts de hoofdwerken van de gebroeders Grimm aangehaald naast de voornaamste feiten uit hun leven. Om dit beeld te completeren, wil ik nog de afzonderlijke studies memoreren van Jacob over de Duitse minnezang, de geschiedenis van de Duitse taal, de Duitse rechtsspraak en Reintje de Vos, en van Wilhelm over de oud-Deense heldenliederen, -balladen en -sagen, de Duitse heldensagen en de Germaanse runen.

Illustratie uit Grimm, sprookjes voor kind en gezin. Volledige uitgave (uitgeverij Lemniscaat).

Bij hun grote veelzijdigheid bleven zij steeds streven naar de grootst mogelijke objectiviteit en naar wetenschappelijke exactheid en volledigheid. Dit bracht hen er toe een uitgebreide briefwisseling te onderhouden met gezaghebbende historici

[p. 24]

en filologen in Europa, terwijl Jacob, die fysiek sterker was dan zijn broer, vele reizen ondernam naar Nederland, België, Frankrijk, Zwitserland, Oostenrijk, Italië, Denemarken en Zweden om aldaar de bronnen te bestuderen.

De betekenis van de gebroeders Grimm

De gebroeders Grimm waren de eersten die de sprookjes en sagen uit de mond van het volk noteerden, erop lettend - zoals zij zelf in het Voorwoord van de eerste uitgave beweerden - de inhoud zo getrouw mogelijk weer te geven, zonder eigen toevoegingen, verfraaiingen en coupures. Hoewel zij zeer scrupuleus te werk gingen, blijkt uit hun latere aantekeningen dat er door hen dikwijls veel is omgewerkt en toegevoegd. Zij zagen er ook niet tegen op om twee of meer mondelinge lezingen tot één geheel samen te voegen.

Hoewel het merendeel van hun sprookjes op mondelinge overlevering berustte, putten zij tevens uit literaire bronnen, o.a. Latijnse gedichten uit de 13e en 14e eeuw, de bundel Gartengesellschaft van Montanus (± 1560), gedichten van Hans Sachs en poëzie en proza van Duitse dichters en schrijvers uit latere eeuwen.

De Grimms onderscheidden zich van hun voorgangers, de gravin d'Aulnoy, Charles Perrault, Johann Karl August Musäus en Christoph Wieland, om slechts de voornaamste te noemen, doordat literaire bronnen slechts een ondergeschikte rol speelden bij de totstandkoming van hun verzameling. De hierboven genoemde auteurs echter gingen hoofdzakelijk van de overgeleverde literatuur uit en bewerkten deze met hun eigen fantasie en in hun eigen stijl. Musäus bijv. merkt in zijn Voorwoord bij de eerste uitgave van zijn Volksmärchen der Deutschen (1782-1786) op ‘dat hij zich gepermitteerd heeft het vage in deze vertellingen te lokaliseren en ze in tijden en plaatsen te verplaatsen die voor de inhoud passend schijnen. In hun eigenaardige vorm zouden zij niet goed zijn weer te geven.’

Daarnaast bestaat de mogelijkheid om een geheel nieuw sprookje uit de eigen fantasie te scheppen, al of niet gebruik makend van bestaande motieven en aansluitend bij de typische sprookjesverteltrant, zoals bijv. Andersen deed. Zijn sprookjes en die van Ludwig Tieck, Clemens Brentano, John Ruskin, Oscar Wilde en Leo Tolstoi worden ingedeeld bij de z.g. literaire sprookjes, de ‘Kunstmärchen’. De sprookjes van Perrault behoren hier eveneens toe, hoewel zij veel dichter bij de volkstraditie aansluiten. De grens tussen literair sprookje en volkssprookje is dikwijls moeilijk te trekken, omdat volkssprookjes vanaf de vroegste tijden literair bewerkt zijn en van de andere kant literaire sprookjes door mondelinge overlevering zijn verbreid en gewijzigd.

De grote verdienste van de Grimms is geweest dat zij voor het eerst het gebied der folklore als één geheel zagen en het systematisch onderzochten. Zij geloofden dat sprookjes en sagen relicten waren van de Germaanse mythen die door de R.K. Kerk als heidens werden beschouwd en onderdrukt. Slechts de afslijtsels van deze mythen bleven in het geloof en de gebruiken van de boerenbevolking voortbestaan.

‘Het was waarschijnlijk de hoogste tijd’, zeggen zij in hun Voorwoord,

deze sprookjes op te tekenen, omdat degenen die ze nog kennen, steeds zeldzamer worden... Waar deze sprookjes nog bestaan, leven zij voort op een manier waarbij men er niet aan denkt of zij goed of slecht zijn, poëtisch, of voor meer ontwikkelde mensen, triviaal. Men kent ze en men houdt er van omdat men ze nu eenmaal zo gehoord heeft en men beleeft er plezier aan zonder bepaalde redenen...
Dit is dan ook de reden waarom wij door onze verzameling niet alleen de poëzie en de mythologie een dienst wilden bewijzen; het is tevens onze bedoeling om de poëzie die hier zo levendig is een verfrissende uitwerking te laten hebben, terwijl zij ook als opvoedkundig boek gebruikt kan worden.

De theorie dat sprookjes uit de mythen zijn ontstaan, is reeds lang achterhaald; de theorieën van Freud en Jung, waarop ik hier niet verder kan ingaan, zijn ervoor in de plaats gekomen. Doch ondanks het verkeerde uitgangspunt van de Grimms was hun methode juist en voor die tijd geheel nieuw. De invloed van hen op de folklore-studie in Europa is zeer groot geweest.

Gunmar Olof Hyltén-Cavallius en George Stephens droegen hun verzameling Zweedse sprookjes op aan de gebroeders Grimm. Zij lieten deze opdracht vergezeld gaan van een vleiende brief aan hun collega's (6 januari 1845) waarin o.a. staat:

Wij hebben ons veroorloofd ons werk te sieren met de beroemde namen van U beiden. Daarmee willen wij niet alleen onze persoonlijke dank uitdrukken voor de aansporing die wij beiden van U hebben ontvangen om ons voornemen tot een goed einde te brengen; het is tevens een eerbewijs aan de geleerden die in deze tak van literatuur tot de beste in Europa behoren.

De oorsprong en de herkomst van de sprookjes

Hoewel Grimm's sprookjes voor het allergrootste deel in Duitsland zijn opgetekend, wil dit nog niet zeggen dat zij ook van Duitse origine zijn. Sprookjes en volksliederen leiden altijd een zwervend leven. Zij ontstaan ergens en trekken dan van het ene land naar het andere, soms zelfs van het ene werelddeel naar het andere. Er zijn natuurlijk ook sprookjes die ‘honkvast’ blijven, maar voor de meeste bestaan er geen grenzen; zij steken zich met groot gemak in de klederdracht van het land waar zij arriveren en zijn na een tijd niet meer als ‘Vreemdeling’ te herkennen. Dit gebeurt niet alleen met gehele sprookjes, maar ook met fragmenten en motieven er uit. Het huishouden van Kat en Muis schijnt een Skandinavische oorsprong te hebben, maar is in verschillende landen van Europa ingeburgerd. Hans en Grietje heeft veel overeenkomst met Klein Duimpje van Perrault. Het is in geheel Europa bekend en van hieruit naar Afrika en Azië doorgedrongen. Zo'n internationaal verhaal is ook Assepoester met zijn varianten Eenoogje, Tweeoogje, Drieoogje en De Vogel Grijp. Het motief van het opensnijden van de buik van de wolf vinden wij o.a. in De wolf en de zeven geitjes, Roodkapje en in het Russische sprookje Peter en de Wolf. Dergelijke voorbeelden zijn er legio. De lezer kan deze zelf nagaan in de ‘Aantekeningen’ in de volledige uitgave van De sprookjes van Grimm uitgegeven door W. de Haan en van de Sprookjes voor kind en gezin uitgegeven door Lemniscaat. Hij zal dan tot de overtuiging komen dat slechts een zeer klein gedeelte van Duitse origine is en buiten het Duitse taalgebied verder niet bekend.

Bij menige lezer zal intussen de vraag zijn gerezen: ‘Bij wie en waar hebben de Grimms de stof gevonden voor hun grote sprookjesverzameling?’ Het wordt dan ook tijd hierop een afdoend antwoord te geven.

Zesentwintig sprookjes werden door de gebroeders opgetekend uit de mond van een vijftigjarige boerin uit Zwehren (Hessen), Frau Viemännin, een vrouw ‘met een vastberaden gelaatsuitdrukking en met grote, heldere, intelligente, vriendelijke maar doordringende ogen’ over wie de Grimms verder vertellen:

Zij bewaarde de oude sagen goed in haar geheugen en verklaarde dat niet iedereen deze gave bezat en dat menigeen de samenhang van de stof niet goed kon onthouden. Zij vertelde bovendien heel bedachtzaam, zeker en buitengewoon levendig, terwijl zij er zelf plezier aan scheen te beleven. Zij vertelde eerst ongedwongen, en wanneer men haar vroeg het nog eens te herhalen, deed zij het dan heel langzaam, zodat men het na enige oefening van haar kon overnemen.

Een belangrijke bijdrage leverde de familie Wild in Kassel.

[p. 25]

Niet alleen de ouders droegen ertoe bij, ook hun dochters Gretchen en Dortchen. Met de laatste dochter is Wilhelm later getrouwd en als tegenprestatie schonk hij haar drie kinderen.

In Paderborn leverde de familie Haxthausen niet minder dan dertig sprookjes, maar dit aantal wordt nog overtroffen door de bijdragen van de familie Wild. Het overgrote deel van de sprookjes is afkomstig uit Noord-Duitsland. De oogst in Zuid-Duitsland, Oostenrijk, Duits-Bohemen en Zwitserland is beduidend geringer geweest. Bij enkele sprookjes (vier in aantal) is de herkomst niet nader aangegeven.

Vertalingen en bewerkingen

De Kinder- und Hausmärchen zijn op het ogenblik in ruim zeventig talen over de gehele wereld verspreid. Wanneer wij daarbij rekenen de verschillende bewerkingen, bloemlezingen, speciale edities voor de jeugd, enz. dan komen wij tot een astronomisch getal van verschillende uitgaven in de loop van deze en de vorige eeuw verschenen.

In Denemarken had Adam Oehlenschläger reeds in 1816 enige sprookjes van Grimm opgenomen in zijn Eventyr af forksellige Digtere, voordat er in dit land een - overigens nog onvolledige - uitgave verscheen. In Engeland kwam de eerste niet geheel volledige vertaling in 1823 uit, pas veel later gevolgd door volledige vertalingen van Margaret Hunt, Joseph Cambell en die van Francis Magoun en Alexander Krappe. In de groots opgezette sprookjesserie uit alle delen van de wereld, die rond de eeuwwisseling in Londen verscheen, zijn ook Grimmsprookjes opgenomen. De Tales from Grimm verschenen voor het eerst in 1937, maar werden verschillende malen herdrukt (Grimm is altijd een bestseller geweest). Het unieke van deze uitgave bestaat hierin dat de bewerkster, Wanda Gág, de sprookjes zèlf op een zeer originele manier illustreerde.

Illustratie uit Grimm, sprookjes voor kind en gezin. Volledige uitgave (uitgeverij Lemniscaat).

Wanneer de eerste Nederlandse vertaling tot stand kwam, is mij niet bekend. De Nederlandse vertaling van M. van Eeden-van Vloten die bij de Wereldbibliotheek verschenen is - en ook weer verschillende malen is herdrukt -, houdt zich veel nauwkeuriger aan het origineel, ook wat de interpunctie betreft, dan die van M. de Vries-Vogel, een prachtige uitgave van W. de Haan, die door de illustraties van Anton Pieck een kostbaar bezit is geworden. Van alle Nederlandse edities is die van Lemniscaat Sprookjes voor kind en gezin te prefereren. Maar hoe goed een vertaling ook mag zijn, er gaat altijd iets van de oorspronkelijke sfeer en intentie verloren. Daarom moet ik de voorkeur geven aan de tekstgetrouwe en volledige uitgave van de Manesse Bibliothek in Zürich. De illustraties van Ludwig Richter en Moritz von Schwind stammen bovendien uit ongeveer dezelfde tijd waarin de sprookjesverzameling ontstond.

Tegen bewerkers van sprookjes hebben de Grimms zelf al gewaarschuwd:

Elke bewerking van deze sagen die hun eenvoud, hun onopgesmukte onschuld en zuiverheid aantast, rukt hen uit de kring waar zij thuishoren en waar zij, zonder iemand te vervelen, steeds worden verlangd. De geoefende hand van dergelijke bewerkers lijkt op die van de ongelukkig begaafde die alles wat hij aanraakt in goud verandert, ook de spijzen, maar die ons temidden van al die rijkdom niet kan verzadigen en onze dorst lessen.

Een speciaal probleem voor vertalers en bewerkers vormen de ingelaste verzen en rijmpjes die bij Grimm tamelijk veel voorkomen.

De ingelaste verzen vertonen dikwijls een opvallende gelijkenis in vorm en metrum met de kinderrijmpjes. Het is echter moeilijk na te gaan of een bekend kinderliedje in het sprookje terecht is gekomen of dat een sprookjesvers later als kinderlied is gaan voortleven. Hier zou een aparte studie aan gewijd kunnen worden, maar ik wil nu slechts de aandacht vestigen op de verhaalperikelen bij dergelijke verzen. In ‘Rumpelstilchen’ luidt het originele vers:

‘Heute back ich, morgen brau ich,
Ubermorgen hol ich der Königin ihr Kind;
Ach, wie gut ist, dass niemend weiss
Das ich Rumpelstilchen heiss!’

Bij M. de Vries-Vogel wordt dit:

‘Heden bak ik, morgen brouw ik,
dan haal ik de koningin het kind,
niemand, niemand, niemand weet,
dat ik Rompelsteeltje heet.’

Een andere vertaling die ik onder ogen kreeg luidt:

‘Kook mijn potje, pruttel, en wordt goed heet,
Goed is 't dat de koningin niet weet,
dat ik Repelsteeltje heet.’

Hier zijn wij al heel ver van het originele vers verwijderd, en dat zonder enige reden. Barbara Sleigh, sleept er een paar Engelse namen bij en fleurt het geheel op door er als keervers een populaire Engelse refrein-vorm aan toe te voegen. Zo ontstaat dan:

Lalida and lalidill,
It is n't Bert, nor yet it ain't Bill
Lalida and lalidane,
For Rumpelstiltskin is my name!’

Werkelijk geniaal! En wat zij verder met de inhoud van het sprookje heeft uitgehaald, tart alle beschrijving. De vader van het meisje is door haar van een molenaar in een smid omge-

[p. 26]

toverd (de Engelsen hebben sinds de legende van ‘The harmonious Blacksmith’ ontstaan is altijd een zwak voor smeden gehad). Rompelsteeltje die aan het slot van het sprookje op een zeer originele manier een einde aan zijn leven maakt, zonder veel poespas, verdwijnt bij onze Barbara in de aarde omgeven door een kwalijk riekende wolk van groene dampen!

En waarom zingen de duifjes in de hazelaar bij mevrouw de Vries-Vogelaar: ‘Roekedekoe, roekedekoe, er is bloed in den schoen’? Bij Grimm staat: ‘Rucke di guck, rucke di guck, Blut ist im Schuck’. Een van de eerste vereisten van deze verzen is dat zij altijd moeten rijmen, ook in de vertaling, en verder dat het oorspronkelijke metrum zo goed mogelijk behouden moet blijven. Ik zou dan ook prefereren: ‘Roeke di goen, roeke di goen, bloed in de schoen!’ En waaromniet: ‘Knoeper, knoeper, knuisje, Wie knoepert aan mijn huisje?’ in plaats van: ‘Knibbel, knabbel, knuisje, wie knabbelt er aan mijn huisje’ in ‘Hans en Grietje’? Het is immers ‘heksentaal’ en daar mag men niets aan veranderen; ook aan de klinkers mag men niet gaan sleutelen, want deze verzen hebben een magische betekenis.

De sprookjes van Grimm als bron van inspiratie

Deze sprookjes hebben niet alleen enkele schrijvers er toe aangezet er een eigen vrije interpretatie van te geven, zoals bijv. Ludwig Bechstein deed, zij hebben ook illustratoren en componisten geïnspireerd.

Van degenen die Grimm's sprookjes verluchtten, zijn, behalve de reeds genoemde Anton Pieck, George Cruikshank, Gustave Doré, Arthur Rackam, H.J. Ford en Arthur QuillerCouch het meest bekend. Het is interessant hun picturale opvattingen en door hen gebruikte technieken met elkaar te vergelijken, doch daardoor zou de mij toegestane plaatsruimte verre overschreden worden.

Als afsluiting wil ik alleen nog aandacht vragen voor de invloed die de Grimm's op componisten hebben uitgeoefend.

Onder hen neemt Engelbert Humperdinck (1854-1921) wel de ereplaats in. Zijn opera Hänsel und Gretel, nog onlangs in een Nederlandse vertaling in ons land uitgevoerd, staat nog steeds op het repertoire en beleefde zelfs een omwerking tot een poppenmusical, die ik tijdens een t.v. uitzending met zeer gemengde gevoelens bekeken en beluisterd heb. Ondanks alle rare capriolen waarin men zich hier te buiten ging, blijkt de muziek van Humperdinck, hoewel dikwijls tè overladen en tè dramatisch voor een simpel sprookje, nog ijzersterk te zijn. Jammer genoeg hebben zijn overige sprookjes-opera's, Die sieben Geislein, Die Königskinder en Dornröschen niet hetzelfde onthaal gevonden en worden zij nooit meer uitgevoerd.

De Bruckner-leerling Julius Bittner schreef een opera Das hollische Gold naar het gegeven Hans, mein Igel van Grimm, waarvoor hijzelf het libretto schreef. Cesar Bresgen maakte van hetzelfde onderwerp een zangspel Der Igel als Bräutigam. Carl Orff bewerkte Das kluge Bauernmädchen tot een opera Die Kluge (1942). In ons land componeerde Saar Bessem een kinderopera Zwaan kleef aan (naar De gouden Gans), terwijl Jurriaan Andriessen De Bremer Stadsmuzikanten tot een muzieksprookje herschiep.

Het verhaal van ‘Assepoester’ heeft meer dan één componist tot balletmuziek geïnspireerd, waarbij het niet altijd duidelijk is of zij zijn uitgegaan van de versie van Grimm of die van Perrault. Ik noem hier slechts Mühldorfer (1870), Joseph Bayer (1908), August de Boeck (1924) en Serge Prokofieff (1941-'44). Ook Tsjaikowski heeft toneelmuziek voor Sneeuwwitje geschreven (1873) en een groot ballet Doornroosje (1888-'89) dat wel niet zo populair is geworden als Het Zwanenmeer maar toch nog wel eens op het programma verschijnt.

Misschien mogen wij binnenkort een musical Jorinde en Joringel verwachten, of een rockopera De twaalf Jagers. De stof van Grimm's sprookjes is immers onuitputtelijk!