Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 9]

Jan Groen
Sprookjes en psychoanalyse
Beschouwingen n.a.v. Bettelheim's ‘The uses of enchantment’

De psychoanalyse heeft vanaf haar ontstaan sprookjes een warm hart toegedragen. Freud schrijft er al over in Uber den Traum, welk werk uit 1901 dateert. Hij zegt daar dat de symboliek die we in dromen vinden tot een groot gebied behoort, dat sprookjes, mythen en sagen beslaat, terwijl zij tevens te vinden is in folklore. In het register van Freud's Gesammelte Werke vinden we meer dan zeventig verwijzingen naar sprookjes, en zijn eerste leerlingen maakten veelvuldig gebruik van sprookjes-materiaal. Zowel bij hen als bij Freud zelf diende dit veelal ter illustratie van psychoanalytische ideeën over de kinderlijke sexualiteit en de angsten die daaraan zijn verbonden, maar tegelijkertijd konden psychoanalytische concepten een beter inzicht geven in de diepere betekenis van sprookjes.

Maatschappelijk gezien delen psychoanalyse en sprookjes een zelfde lot. Van beide gaat een zekere fascinatie uit, maar beide roepen ook grote weerstanden op, waardoor zowel de psychoanalytici als de voorstanders van sprookjes nogal eens gedwongen zijn zich defensief op te stellen. De aanvallen op sprookjes en op de psychoanalyse vertonen een grote overeenkomst waar het opvattingen over de kinderziel betreft, sprookjes zijn schadelijk voor de tere zieltjes van kinderen, psychoanalyse houdt verfoeilijke en kwaadaardige verzinsels over diezelfde onschuldige ziel in.

Veel van het rumoer is inmiddels min of meer verstomd, maar daarvoor in de plaats is iets anders gekomen; psychoanalyse en sprookjes horen beide niet meer in deze moderne tijd thuis. Verlichte mensen houden zich niet meer bezig met de duistere roerselen van de ziel, maar zijn steeds meer geïnteresseerd geraakt in de invloed die de maatschappij op de mens heeft. Willen we dus iets meer over mensen te weten komen dan moeten we onze blik op de maatschappij richten en willen we een verbetering van 's mensen lot dan zal dit in de eerste plaats in maatschappelijke veranderingen gezocht moeten worden. Dat dit vrij ver kan gaan blijkt uit het feit dat in het Instituut voor Ontwikkelingspsychologie van de Utrechtse universiteit een werkgroep heeft bestaan die zich bezighield met het verband tussen sprookjes en maatschappij! Hoewel sprookjes door veel mensen niet meer aan hun kinderen worden verteld en de psychoanalyse door een aantal groeperingen als ‘passé’ wordt beschouwd, lijken zij beide toch gemeen te hebben dat zij een taal leven bezitten.

De psychoanalyse heeft een bloeiende internationale organisatie, maar ook de sprookjeswereld heeft zich georganiseerd om het belang ervan te handhaven of in ere te herstellen. Er bestaat namelijk een Europaische Märchengesellschaft die een groot aantal leden en een eigen uitgeverij heeft en jaarlijks een aantal symposia organiseert die door sprookjeskenners en - liefhebbers uit geheel Europa worden bezocht. Zoals de psychoanalyse internationaal is geworden is dat ook met sprookjes gebeurd. Het is dan ook een van de grote verdiensten van het onderzoek naar de oorsprong van sprookjes dat gebleken is dat bepaalde sprookjesthema's zich over vrijwel de gehele wereld hebben uitgebreid. Dit moet wel betekenen dat zulke thema's mensen van alle tijden en van alle landen en culturen op een zelfde manier hebben aangesproken. Des te merkwaardiger doet het aan dat in onze cultuur het voortbestaan van sprookjes duidelijk bedreigd wordt. Er zijn goede gronden aanwezig om daar verontrust over te zijn en het is mogelijk mede vanuit zo'n verontrusting dat Bettelheim (1976) zijn boek The uses of enchantment heeft geschreven. Mocht dat zo zijn dan heeft dit hem tegelijkertijd de gelegenheid geboden dieper in te gaan op de betekenis van sprookjes

[p. 10]

en vooral op de vraag waarom zij juist voor kinderen zo belangrijk zijn. Hij heeft daarbij gebruik gemaakt van psychoanalytische concepten die hij, hoewel zelf niet behorend tot de ‘inner circle’ van psychoanalytici, op vaak meesterlijke wijze gebruikt.

Dat sprookjes ook iets kunnen bijdragen aan de psychoanalytische concepten zelf of ze zelfs zouden kunnen veranderen is duidelijk niet zijn uitgangspunt geweest. Toch is dit zeer zeker de moeite waard. Ik zal in dit artikel trachten daaraan iets bij te dragen. Daarbij zal ik er niet aan ontkomen allerlei accenten enigszins anders te leggen dan Bettelheim dit heeft gedaan. Dit houdt geen kritik op zijn werk in, maar bewijst hoeveel er met sprookjes kan worden gedaan. Ik heb daarbij vooral de hoofdstukken die als titel hebben ‘Achieving integration’, ‘Unifying our dual nature’ en ‘Fancy versus Reality’ (p. 74-86) op het oog, die lijken te zijn samengevat onder de titel: ‘Bringing order into chaos’.

Bettelheim begint dit deel van zijn boek met te constateren dat kinderen de wereld op een ‘chaotische’ wijze beleven, maar dat in de loop van hun ontwikkeling een toenemende behoefte ontstaat wat ordening in deze chaos aan te brengen. Volgens Bettelheim doet een kind dat door middel van splijting, waarmee in de psychoanalytische terminologie wordt bedoeld dat alles verdeeld wordt in tegengestelden. Na de splijting is er bijvoorbeeld niet meer één moeder die tegelijkertijd als slecht en goed kan worden beleefd, maar zijn het er twee, één slechte en één goede, die onafhankelijk van elkaar bestaan. Dan zijn er ook geen mensen meer die een mengeling vertonen van karaktertrekken als moed en lafheid, nee, er zijn slechts helden en lafaards. Er zijn dan gelukkige en ongelukkige mensen, zoals er geniale en ontzettende domme zijn.

Bettelheim stelt dat sprookjes met hun overvloed aan extreme figuren het kind helpen bij de ordening door splijting. Hij vergelijkt dat met wat de psychoanalytische theorievorming heeft gedaan met het isoleren van drie instanties in de menselijke psyche, te weten het Ik, het Es, en het Super-Ik. Volgens Bettelheim is de psychoanalyse langzamerhand vergeten dat het hierbij om abstracties gaat. Dat wil ik wel betwijfelen, mogelijk geldt het voor een klein aantal analytici, de meesten echter zijn er zich goed van bewust dat het een theoretisch model betreft. Daarbij komt dat steeds meer analytici zich afvragen of het wel zo'n goed model is en of er misschien andere te prefereren zijn.

Hoewel Bettelheim hier een beschuldigende vinger naar de psychoanalyse uitsteekt lijkt hij zich daar in het vervolg van zin beschouwingen zelf weinig van aan te trekken. En dit is dan één van mijn bezwaren tegen zijn uitstekende boek. Wat hij namelijk doet is sprookjes duiden volgens dit tripartite model. Integratie betekent een harmonie tussen de drie instanties, en zover kan ik met hem meegaan. Wanneer hij echter in een sprookje als ‘Broertje en Zusje’ het zusje duidt als het Ik en het Super-ik en het broertje als het Es gaat hij mij toch te ver. Dan vraag ik mij af of dit recht doet aan de rijkdom van al datgene dat in sprookjes gecondenseerd is en vaak verborgen tot uitdrukking komt. Bovendien komt hij daarbij in mijn ogen vaak moraliserend over, het Super-ik is ‘hoger’ dan het Es, dat de ‘lagere’ aandriften bevat. Als voorbeeld een citaat: ‘Integration of the disparate aspects of our personality can be gained only after the asocial, destructive, and unjust have been done away with’!

Veel beter kan ik uit de voeten met het hoofdstukje ‘Fancy versus reality’, geïllustreerd aan Sindbad de Zeeman. Hier zijn immers twee Sindbads, de zeeman en de portier, die geduid worden als de fantasie en de realiteit, en, zegt Bettelheim, wat het verhaal zo aardig maakt is dat beide figuren even aantrekkelijk zijn, zodat van de beide kanten van onze aard niet wordt afgedongen op de aantrekkelijkheid, belangrijkheid en waarde ervan. Bettelheim betreurt het dat aan het einde van het verhaal de twee figuren niet blijvend verenigd worden, en dat zou, wanneer we het overdragen op een individuele ontwikkeling, ook meer toe te juichen zijn. Dat zou immers betekenen dat de splijting die hier wordt uitgebeeld opgeheven zou zijn. Dat dit voor een harmonische ontwikkeling van het kind van het hoogste belang is wordt door Bettelheim zeker onderschreven, wij staan allen, zo zegt hij, voor de taak de kloof tussen ons innerlijk en de buitenwereld (de ‘realiteit’) op te heffen. Daarbij is het dan wel de vraag of een dergelijke kloof bij alle kinderen aanwezig is en of we iets kunnen verhelderen over het ontstaan ervan. We zouden wat het psychisch beleven van het kleine kind betreft kunnen spreken van twee werelden, waarvan de ene de door ons allen gedeelde realiteit is die gerepresenteerd is in de psyche van het kind, terwijl er daarnaast een andere wereld is die ik in een aantal artikelen (Groen 1980) de sprookjeswereld heb genoemd. Hoe moeten we ons nu het ontstaan van zo'n sprookjeswereld voorstellen? Het kleine kind, kunnen we aannemen, is slechts zeer ten dele in staat de realiteit die het waarneemt juist te interpreteren. Voorzover het dit niet kan zal het er een eigen, subjectieve interpretatie aan geven, die voor het kind toch min of meer sluitend is. Het kind, zouden we kunnen zeggen, creëert sprookjes, met dien verstande dat het voor hem geen sprookjes zijn maar dat ze als werkelijkheid worden beleefd. Omdat de juist geïnterpreteerde realiteit ook intrapsychisch is gereprestenteerd ontstaan er zo twee psychische werelden. We zouden ons deze werelden kunnen voorstellen als een toneel, waar allerlei toneelstukken worden opgevoerd. In deze stukken is het kind veelal de hoofdrolspeler, maar behalve dat is het ook, waar het de sprookjeswereld betreft, de schrijver en de regisseur van het toneelstuk. Dit is in overeenstemming met hetgeen de Duitse filosoof Habermas (1969) zegt, die spreekt over een ‘Bühnenmodell’, terwijl in ons land Kuiper (1976) over de ‘dramatische structuur’ van de psyche spreekt. Het kind mag dan al vaak de hoofdrol spelen in deze drama's, ook de ouders zullen belangrijke rollen te vervullen hebben. En dat geldt niet alleen voor alles wat de relatie tussen het kind en zijn ouders betreft, maar ook voor hetgeen die ouders met elkaar te maken hebben, concreter gezegd voor wat ze met elkaar doen. Zo kan het kind de vraag wat ouders met elkaar doen als ze samen in bed liggen vrijwel nooit op realiteitsniveau oplossen, maar omdat het niet anders kan dan interpreteren zal het ook dit in zijn sprookjeswereld betrekken en de ouders over dit thema rollen toebedelen. Daarbij is opvallend dat het juist hierbij vaak gaat over monsterachtige voorstellingen van de ouders en van wat die met elkaar doen, en dat bijvoorbeeld het elkaar of delen van elkaar opeten een belangrijk aandeel heeft in het ontworpen scenario. In de psychoanalytische practijk blijkt herhaaldelijk hoezeer dit soort voorstellingen de ontwikkeling beïnvloeden en bemoeilijken. Dit wordt verklaarbaar wanneer we bedenken dat wat wij als volwassenen fantasieën noemen voor het kind vaak theorieën zijn, het kind neemt aan dat iets ‘werkelijk waar’ is, terwijl wij als volwassenen geneigd zijn te denken dat het ‘slechts’ om kinderlijke fantasieën gaat.

Iets dergelijks zien we optreden bij theorieën over de geboorte.

Veel ouders zijn verbijsterd als blijkt dat hun voorlichting daarover niets lijkt uit te richten en dat het kind blijkt vast te houden aan zelf bedachte theorieën. Ze horen en weten wel wat de ouders over deze materie te vertellen hebben maar houden liever vast aan hun eigen ideeën. Ook over het geslachtsverschil zien we een enkele keer zoiets gebeuren, als jongetjes vast blijven houden aan de idee dat meisjes ook een penis hebben, ondanks het feit dat het hen keer op keer wordt uitgelegd of gedemonstreerd. Het is dan niet zo dat de uitleg verdrongen wordt, ze weten nog wel wat er over is verteld maar hechten daar veel en veel minder waarde aan dan aan hun eigen theorie.

Fraai zien we een en ander geïllustreerd aan het geloof in Sinterklaas. Nu jaren in het bestaan van zo'n geweldige figuur te hebben geloofd worden kinderen gedesillusioneerd door wat

[p. 11]

ouders of vriendjes en vriendinnetjes hen vertellen. Dan gebeurt er iets merkwaardigs. Er komt een periode waarin ze wel en niet in Sinterklaas geloven. We zouden kunnen zeggen dat hij in de werkelijke wereld niet bestaat maar in de sprookjeswereld wel, en het kan soms heel lang duren voordat de sprookjeswereld zich neerlegt bij de werkelijkheid, zo dit al ooit gebeurt en er niet het gehele verdere leven toch in een Sinterklaasachtige figuur wordt geloofd.

Zo zien we dat er perioden bestaan waarin twee theorieën, of moeten we zeggen twee wereldbeschouwingen, onafhankelijk van elkaar maar tegelijkertijd naast elkaar kunnen bestaan zonder dat ze elkaar beïnvloeden. Dit verschijnsel valt binnen het psychoanalytisch concept ‘splijting’. Deze splijting kan dusdanige vormen aannemen dat het werkelijk beleven vanuit de sprookjeswereld geschiedt en de alledaagse werkelijkheid alleen nog maar als grauw en nietszeggend wordt beleefd.

Dit kan allerlei oorzaken hebben. Eén ervan is dat er in de buitenwereld (die in eerste instantie door de ouders wordt bepaald) dingen plaatsvinden die het kind zo angstig maken, dat het moet vluchten in een afgesplitste sprookjeswereld. Maar ook het omgekeerde kan het geval zijn, wanneer namelijk het kind te gruwelijke gevolgtrekkingen maakt in zijn eigen theorievorming. Dan wordt de sprookjeswereld geheel afgesplitst van de werkelijke wereld en komt alles wat met fantasie en creativiteit heeft te maken in het gedrang.

De Engelse psychoanalyticus Winnicott (1971) heeft aan het probleem van de twee realiteiten zeer interessante beschouwingen gewijd. Hij neemt aan dat er tussen de beide gebieden een derde ruimte aanwezig is, die hij de intermediaire ruimte noemt. In deze ruimte komen de beide werelden met elkaar in contact en kunnen elkaar wederzijds beïnvloeden. Naar mijn mening horen hier zaken als spel en creativiteit thuis, ook speelt zich hierin een belangrijk deel van het gebeuren tijdens een psychoanalytische behandeling af. We moeten nu aannemen dat een gehele of gedeeltelijke splijting deze derde ruimte zal verkleinen, waardoor allerlei tekorten optreden in het psychisch functioneren.

Ik noemde reeds hoezeer ik het met Bettelheim eens ben als hij zegt dat ‘childhood is the time to learn bridging the immense gap between inner experience and the real world’, en dat sprookjes hieraan een belangrijke bijdrage kunnen leveren. Daartoe moet er dan nog wel een mogelijkheid zijn de beide werelden met elkaar in contact te laten treden, moet er om met Winnicott te spreken nog een voldoende intermediaire ruimte over zijn. Om deze brug mogelijk te maken is het naar mijn mening, en ik volg hierin van harte Bettelheim, essentieel dat sprookjes door ouders verteld of minstens voorgelezen worden.

Als we bedenken dat op het toneel waar zich de drama's van de sprookjeswereld afspelen het vooral het kind en zijn ouders zijn die de belangrijkste rollen vervullen, wordt duidelijker dat het de reële ouders (of substituten van hen) moeten zijn die de sprookjes vertellen. Het zijn juist de woorden die worden uitgesproken die het voor het kind mogelijk maken een brug te slaan tussen de imaginaire (maar voor hem toch ook weer, in zijn sprookjeswereld reële) ouders en de ouders die zich in de door ons allen gedeelde realiteit bevinden. Deze laatste ouders vertellen nu zelf over allerlei dingen die zich op het toneel van de sprookjeswereld met de sprookjesouders afspelen, en daardoor is alles in één hand terechtgekomen. Hierdoor gaan de beide werelden in elkaar passen en kunnen eventueel reeds bestaande splijtingen worden opgeheven. Iets dergelijks moet in omgekeerde richting plaatsvinden wanneer kinderen hun ‘fantasieën’ aan ouders vertellen. Fantasieën, we hebben het al gezien, zijn vaak theorieën voor het kind, zijn mededelingen over hetgeen zich in zijn sprookjeswereld afspeelt. Om hierbij wederom tot harmonisering van de beide werelden te kunnen komen zouden ouders zo wijs moeten zijn aandachtig naar deze verhalen te luisteren en ze zeker niet te gaan tegenspreken met uitspraken uit hún realiteit. Nog erger zal het zijn wanneer het kind erom wordt uitgelachen, dat zal nog meer dan de eerstgenoemde attitude splijting bij het kind bevorderen.

Dat het belang van het gesproken woord voor sprookjes zeer groot is blijkt eigenlijk al uit het feit dat, nadat de (gesproken) mondelinge overlevering voor een groot deel verdwenen is, ze er niet op vooruitgegaan zijn. Integendeel, het lijkt wel of ze sinds ze op schrift zijn gesteld en daarna telkens zijn herschreven en vervormd, aan essentie hebben ingeboet. Vooral de meer gruwelijke aspecten zijn eruit verdwenen, en we moesten dan ook de gebroeders Grimm zeer dankbaar zijn dat zij niet zoals Perrault de sprookjes in een ‘nettere’ versie hebben weergegeven. Als voorbeeld kan Assepoester worden genoemd, de meer oorspronkelijke versies vermelden de gruwelijkste straffen voor de stiefmoeder en de stiefzusters, de versie van Perrault druipt van de vergevensgezindheid. Wanneer we er van uitgaan dat het er op het toneel van de kinderlijke sprookjeswereld vaak zeer gruwelijk toegaat, zoals ik dit geschetst heb aan de hand van voorstellingen (theorieën) over de ouderlijke coitus, zal duidelijk zijn dat verfraaide versies van sprookjes de zo belangrijke brugfunctie tussen de beide werelden niet kunnen vervullen.

Kinderen kunnen dus sprookjes creëren en ze vervolgens vertellen, omdat de toegankelijkheid tot hun sprookjeswereld groter is dan bij volwassenen. Of volwassenen daartoe in onze cultuur ook nog in staat zijn is de vraag. Andersen is het naar mijn mening niet gelukt, zijn verhalen zijn geen echte sprookjes, althans ze hebben niet die werking op kinderen die we van sprookjes kunnen verwachten. Ik heb zelf wel eens geprobeerd een sprookje te creëren en hoewel ik en andere volwassenen redelijk tevreden waren over het resultaat bleek het op kinderen die ik het vertelde of voorlas geen enkel effect te hebben, het was voor hen niet meer dan ‘weer een verhaaltje’. Dat zal wel mede veroorzaakt worden doordat ik het sprookje had ‘bedacht’, en bedenken is een vorm van min of meer logisch denken, iets dat betrekkelijk vreemd is aan het kleine kind. Zo'n kind voelt zich veel meer thuis in een prelogische denktrant, die het in zijn sprookjeswereld ook voornamelijk hanteert. Dat is een manier van denken waarbij symboliek een veel grotere en veel meer spontane rol speelt. Symboliek speelt uiteraard ook een belangrijke rol in sprookjes, zoals ook Bettelheim herhaaldelijk vermeldt.

Het prelogisch denken wordt ook sterk bevorderd in een psychoanalytische behandeling, waar de analysand immers wordt uitgenodigd alles te zeggen wat in hem opkomt en daarbij zoveel mogelijk iedere kritiek daarop uit te schakelen. Op zo'n manier wordt het gemakkelijker allerlei dingen die in zijn sprookjeswereld thuis horen naar voren te laten komen. Daar komt nog bij dat de figuur van de analyticus dan mede beleefd gaat worden als iemand die in die sprookjeswereld thuishoort, hetgeen in de psychoanalyse overdracht wordt genoemd. En aangezien de belangrijkste rollen op het toneel van de sprookjeswereld door de analysand zelf en door de ouders uit de jeugd worden gespeeld, krijgt de analyticus deze rollen nu toebedeeld. De analyticus moet dan wel een zekere ‘role-responsiveness’ (Sandler, 1977) hebben, hetgeen weliswaar niet wil zeggen dat hij de rol moet gaan acteren, maar wel dat hij gevoelig moet zijn voor de rol die de analysand hem toebedeelt. De analyticus moet kunnen luisteren met een zeer bepaalde instelling, hij moet zich tegelijkertijd in en buiten de sprookjeswereld van zijn analysand kunnen bevinden; zijn plaats is op de grens van twee werelden. Als hij geheel in de sprookjeswereld stapt is hij machteloos, en dat is geen denkbeeldig gevaar omdat er naar mijn mening een parallel is tussen de positie van de analyticus en die van het kind dat een sprookje hoort vertellen. Het kind is daarbij immers zowel in als buiten de wereld van het sprookje, en daarbij kan een verschuiving optreden naar beide kanten. Het kind kan uit het

[p. 12]

sprookje stappen en zijn interesse verliezen, of het komt geheel in het sprookje terecht en loopt de kans angstig te worden. Bij het vertellen zijn deze mogelijkheden minder dan bij het zien van plaatjes die sprookjes illustreren. Hoe mooi de illustraties van bijvoorbeeld Gustave Doré ook zijn, toch is het voor veel kinderen heel wat schrikwekkender de plaat te zien waar de Wildeman zijn kinderen met een wanstaltig groot mes de keel af gaat snijden dan het verhaal van Klein Duimpje te horen vertellen. Misschien geldt hetzelfde voor verfilmde sprookjes, die zijn vaak voor kinderen of niet interessant of schrikaanjagend. Het gesproken woord is dus zowel in het vertellen van sprookjes als in de psychoanalyse van het hoogste belang voor een tot stand komen van een harmonische ontwikkeling, iets dat in mijn conceptie alleen bereikt wordt wanneer de sprookjeswereld en de gewone wereld voldoende met elkaar kunnen communiceren. Door de ontwikkeling van de technologie wordt er echter op alle gebieden minder verteld, alles wordt tegenwoordig vertoond, en dat is niet alleen iets heel anders, maar het zou ook kunnen betekenen dat de splijting steeds minder kan worden opgeheven.

Sprookjes en psychoanalyse hebben dus veel met elkaar te maken. Niet alleen zijn sprookjes van grote betekenis voor een goede kinderlijke ontwikkeling, ook voor volwassenen hebben ze hun nut. Onder die volwassenen zijn het niet alleen de psychoanalytici, maar ook zij die zich met literatuurwetenschap en literatuuronderzoek bezighouden die er hun voordeel mee kunnen doen. Zeker geldt dit voor diegenen in de literatuurwetenschap die de psychoanalytische mogelijkheden voor hun gebied niet afwijzen.

Zelf heb ik geprobeerd meer licht te werpen op de figuur van Cordelia in Shakespeare's King Lear via het sprookjesthema dat er aan ten grondslag ligt. (Groen, 1980). Dit thema gaat namelijk over de ‘Lovetest’ en is in vele sprookjes terug te vinden. Het antwoord van de dochter die verstoten wordt luidt daar: ‘Ik houd van je als van zout’, en dit zoutmotief kan meer licht werpen op de problematiek zowel van King Lear als van Cordelia. Deze problematiek blijkt dan te maken te hebben met het Oedipuscomplex, zoals trouwens in de gehele Assepoestercyclus, waar de ‘zout-sprookjes’ deel van uitmaken, de oedipale problematiek van het meisje, en dus vooral de conflicten tussen dochters en vaders, centraal staat.

Oedipale problematiek heeft ook te maken met het zo belangwekkende vraagstuk van de bisexualiteit, anders gezegd met de vraag wat nu precies mannelijk en wat vrouwelijk is, en hoe deze beide categorieën zich in één bepaald individu kunnen verhouden. Jungianen kunnen dit probleem vrij gemakkelijk vanuit hun archetypen verklaren, waarbij dan wordt uitgegaan van de anima (het vrouwelijke archetype) en de animus (het mannelijke).

De psychoanalyse heeft het met dit probleem duidelijk veel moeilijker, omdat veel meer aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling die kinderen doormaken en de invloed die ouders op deze ontwikkeling hebben, waarbij de ouders dan vooral gezien moeten worden als figuren die mogelijkheid bieden tot identificatie. De psychoanalyse zou er dus zeer mee zijn gediend wanneer sprookjes iets meer zouden kunnen zeggen over dit ingewikkelde probleem. Willen we dit proberen dan zullen we vooral moeten kijken naar die sprookjes waar een broertje en een zusje gezamenlijk optreden.

Het is opmerkelijk dat Bettelheim in zijn bespreking van Grimm's sprookje Broertje en zusje geheel aan dit vraagstuk voorbijgaat. Toch lijkt het sprookje allerlei mogelijkheden te bieden om het te koppelen aan de mannelijk/vrouwelijk thematiek, juist omdat het hier een verhaal betreft dat geheel uitgaat van het samengaan van een broertje en een zusje, die eerst steeds inniger verbonden worden om uiteindelijk toch weer gescheiden te worden.

In het kort komt het verhaal hierop neer dat broertje zijn zusje bij de hand neemt en haar zegt dat ze weg moeten gaan bij de boze stiefmoeder, die in het verdere verloop een heks blijkt te zijn. Op hun gezamenlijke tocht krijgen ze dorst, broertje wil drinken, maar de stiefmoeder heeft de bronnen betoverd. Zusje hoort de eerste bron zeggen: ‘Wie uit mij drinkt wordt een wolf’. Zij smeekt haar broertje niet te drinken omdat hij haar anders op zal eten, maar bij de derde bron, die fluistert: ‘Wie uit mij drinkt wordt een ree’ houdt broertje het niet langer uit, drinkt en verandert vervolgens in een ree. Zusje bindt het reetje aan zich vast met haar kouseband en zorgt goed voor hem. Maar dan komen de jagers die een koninklijke jacht hebben georganiseerd. Het is merkwaardig dat het reetje persé mee wil doen aan de jacht (als jager?, als gejaagde?). Via de jacht op het reetje komt de koning in het huisje van het meisje binnen. Ze trouwen, zij krijgt een zoontje, de boze stiefmoeder die dit hoort, wordt zo afgunstig dat zij zusje vermoordt en haar vervangt door haar echte dochter (een bekend sprookjesthema, dat van de ondergeschoven bruid). Op het laatst loopt alles toch goed af, zusje komt weer tot leven, de stiefmoeder en haar dochter worden gruwelijk terechtgesteld en het reetje verandert weer in een echt jongetje. Het sprookje eindigt als volgt: ‘Zusje en broertje leefden gelukkig met elkaar tot het eind hunner dagen’.

Het zusje is in dit sprookje duidelijk de hoofdpersoon, het broertje speelt weliswaar in het begin de belangrijkste rol, hij neemt het initiatief tot weggaan, maar zijn rol wordt steeds kleiner, behalve dan op het moment van de jacht, dan is hij er de oorzaak van dat de koning het zusje vindt en ‘haar huisje binnentreedt’. Zonder in dit verband nu verder in te willen gaan op het bijzonder ingewikkelde probleem wat nu eigenlijk mannelijk en wat vrouwelijk genoemd moet worden, lijkt het me toch dat een sprookje als Broertje en Zusje verwijst naar de moeilijkheden die kinderen (in dit geval meisjes) hebben met het verwerven en consolideren van wat we tegenwoordig ‘gender identity’ noemen. Deze moeilijkheden worden vooral bepaald doordat er een ‘psychische bisexualiteit’ bestaat, waarmee ik bedoel dat er in ieders ontwikkeling een identificatie met de mannelijke rol (die van de vader) en met de vrouwelijke (die van de moeder) plaatsvindt. Het zijn deze vaak tegenstrijdige delen van de persoonlijkheid die allerlei conflicten kunnen veroorzaken en tot allerlei symptomen aanleiding kunnen geven. Het sprookje wijst erop dat zulke conflicten tot een goed einde gebracht kunnen worden. ‘Broertje en zusje leefden gelukkig met elkaar’ zou dan betekenen dat de mannelijke en de vrouwelijke kant tot een harmonisch evenwicht zijn gekomen. Maar ook zegt het sprookje dat dit slechts mogelijk is wanneer er een uitgesproken ‘gender-identity’* is, er kan aan het eind van het verhaal immers geen twijfel meer over bestaan dat zusje zich een vrouwelijke identiteit heeft verworven.

Er zijn natuurlijk nog meer sprookjes over een broertje en een zusje, waarvan het bekendste wel dat van Hans en Grietje is. Ook hier gaat Bettelheim nauwelijks in op de mannelijk/vrouwelijk problematiek, zelfs wanneer hij de betekenis van de gescheiden terugkeer (Hans en Grietje gaan apart de rivier over) bespreekt duidt hij dit niet als een acceptatie van beider geslachtsrollen. Vrijwel de enige plaats waar hij over ‘sexual identity’ spreekt is in zijn beschouwing over Goudlokje en de drie beren. Hoewel Goudlokje naar mijn mening meer een kinderverhaal dan een sprookje is, gebruikt Bettelheim het als een voorbeeld van moeilijkheden ‘in achieving sexual identity’.

De toevoeging die ik gemaakt heb aan wat Bettelheim geschreven heeft over de ‘broertje-zusje-sprookjes’ houdt geen kritiek in op zijn boek. Ik ben het namelijk geheel met hem eens als hij zegt (in verband met Goudlokje, maar het geldt voor alle sprookjes), dat sprookjes ‘manifold meanings on many different levels’ hebben (p. 224). Dit bepaalt niet alleen de charme die van sprookjes uitgaat, zowel voor volwassenen als in het bijzonder voor kinderen, maar dit bepaalt ook de grote betekenis

vervolg op pag. 60