Bzzlletin. Jaargang 10

Brieven en commentaren

Ik heb het artikel ‘De interpretatie van de wereld volgens W.F. Hermans’ (BZZLLETIN 88, september 1981) van de hand van A. van Zoest met stijgende verbazing gelezen, ik heb het met nog grotere verbazing herlezen, maar het stond er toch echt: ‘Hermans is een moralist, en waarom niet? Hij is het zelfs in alle opzichten.’ (p. 63).

Van Zoest stelt dat er ‘binnen het werk van Hermans momenten te vinden zijn, waarop wordt aangenomen dat er zingeving bestaat in onze wereld en dat er aan de mens - vanwaar? hoe? wanneer? waarom? - tekens worden aangereikt, die hem een indicatie kunnen geven omtrent de te volgen levensweg’ (p. 59). Hij gaat hierbij voorbij aan wat Hermans zegt in het belangrijke ‘Preambule’ uit de bundel Paranoia: ‘Doordat onze woorden in aantal beperkt zijn (en beperkt moeten zijn) is er herhaling, ja, maar geen werkelijkheid. Wij leven in een vervalste wereld. Er zijn alleen dezelfde woorden die worden herhaald, maar er wordt niets mee gezegd. Er is in onze talen maar één werkelijk woord: chaos.’ (p. 12); wat verderop stelt Hermans: ‘Eigenlijk is er maar één taal: een taal met een oneindig aantal woorden die hun betekenissen een oneindig aantal malen veranderen binnen één oneindig deelbaar ogenblik.’ (p. 12).

Wat kunnen tekens hier uitrichten, wat hebben tekens voor zin binnen deze chaos? We kunnen wel iets als teken ervaren, maar dat de loop der gebeurtenissen zich in de door het teken bepaalde richting zal afspelen wordt door het toeval bepaald, omdat er geen logische samenhang bestaat, maar alleen een logische noodzaak.

Het lijkt mij zinloos een gebeurtenis in dit verband ‘teken’ te noemen.

Dat dit toch gebeurt komt voort uit het feit dat de mens, dit zien we ook in het werk van Hermans, telkens weer zal proberen een zin voor zijn bestaan en handelen te vinden, en daar dan d.m.v. regeltjes (wetten, geloofsvoorschriften etc.) het stempel ‘goed’ of ‘kwaad’ op te drukken, om vervolgens uit te kunnen maken wie ‘gelijk’ heeft en wat ‘waar’ is. Voor Wittgenstein, de door Hermans bewonderde filosoof, is God een veronderstelling waar noch met, noch zonder logica iets zinrijks over te zeggen valt. Evenmin kan de logica iets zinrijks zeggen over de levensproblemen. Hermans verwerpt dan ook al het spreken over moraal: ‘... het is niet omdat ik als moralist de vinger heb willen leggen op onze ondeugden, want ik ben geen moralist (!, LvdV), maar omdat er, volgens mij, niets met zekerheid te berekenen valt.’ (Paranoia, p. 14). We zien weer het ‘toeval’, factor die, logische noodzaak, een grote rol speelt in het werk van Hermans. Waarom is dat m.b.t. deze problematiek belangrijk? Omdat alles wat van Zoest ‘teken’ noemt ‘toeval’ is: de personages die het werk van Hermans bevolken zullen elk voor zich proberen zin aan hun bestaan te geven.

Bepaalde elementen uit hun leven zullen zij als teken interpreteren, maar daarmee is niet gezegd dat het ook werkelijk tekens zijn! Hermans gebruikt zijn personages en hun streven om zin aan het bestaan te ontlenen als demonstratie-materiaal. Door hen aan het slot van zijn romans en verhalen telkens teleurgesteld en gebroken achter te laten, toont hij ons de zinloosheid van hun wanhopig streven, daarmee ook de zinloosheid van de door hen ontdekte tekens. Hermans zegt van Wittgensteins Filosofische onderzoekingen: 'Het kan nog het beste een verzameling demonstraties worden genoemd, demonstraties van de perma-

[p. 92]

nente machteloosheid waarin mensen die proberen iets zinrijks tegen elkaar te zeggen, zich bevinden.’ (Sadistisch Universum 1, p. 177). Zo zouden wij ook het werk van Hermans kunnen beschouwen; het werk van een schrijver die aan de kaak stelt wat er mis is in deze wereld, door moedwil en misverstand, zonder ons de hoop te geven dat het beter kan: daarom is Hermans geen moralist, hij gunt ons geen kijkje in een andere, betere wereld; hij gunt ons alleen een kijkje in een sadistische micro-kosmos, de wereld waarin wij leven, hier en nu! Maar Hermans geeft geen oplossing. Hermans toont ons in zijn werk dat deze wereld er een is zonder vrijheid, goedheid en waarheid.

Er bestaat geen zin in ons leven. Wat dan, zult u vragen. Nergens staat dit beter verwoord als aan het eind van de roman ‘Conserve’: vBezigheid, dat is het voornaamste in het leven.’ (p. 210).

Twijfel kan alleen bestaan waar een vraag bestaat; een vraag alleen, waar een antwoord bestaat en dat alleen waar iets gezegd kan worden.’ (Wittgenstein, Tractatus logicophilosophicus, p. 151).

Hermans geeft antwoord door geen antwoord te geven; en juist dat is het antwoord: taal noch teken.

Leo v.d. Voort

Er is sprake van een teken wanneer iets als een teken wordt opgevat. Wanneer er wordt geïnterpreteerd, hoe dan ook.

Interpreteren is: samenhang aanbrengen waar samenhang werd gemist. Een teken is dat alleen voor iemand. En als iets voor iemand een teken is, dan is het ook een teken. De uitspraak ‘daarmee is niet gezegd dat het ook werkelijk tekens zijn’ doet geloven dat alleen door God gezonden tekens die naam zouden verdienen. Zo is het niet.

Het is verkeerd om een verband te leggen tussen de begrippen teken en toeval, want ze zijn van geheel verschillende orde. Bovendien kan het begrip teken worden gedefinieerd, terwijl over het begrip toeval de vreselijkste spraakverwarring niet te vermijden lijkt. ‘Alles is toeval’, zegt de nihilist. ‘Ach, wat een toeval’, zegt iemand die een kennis ontmoet waar hij juist aan dacht. Twee betekenissen van ‘toeval’ die diametraal tegenover elkaar staan.

Het is ook niet zo dat Hermans in zijn werk ‘toont dat deze wereld er een is zonder vrijheid, goedheid en waarheid’.

Al zou hij het willen, hij zou het niet kunnen. Er is vrijheid, goedheid en waarheid in de wereld, en zelfs in de fictieve werelden die in Hermans' boeken worden gecreëerd.

Dat Hermans van zichzelf zegt ‘ik ben geen moralist’ is amusant als je beseft dat hij het wèl is. En dan, als hij zichzelf een moralist vond, zou het weinig interessant zijn om hem zo te noemen.

Natuurlijk is hij het niet in de meest voordehandliggende, letterlijke betekenis. Een kat een kat noemen is misschien stoer, maar van zo'n tautologie kijkt niemand op. Noem de buurvrouw een kat, dan komt er tenminste reactie.

Aart van Zoest

Bij een stukje van Elburg

In zijn artikel ‘Een inktvis tussen de voorntjes. Over veranderingen in het literaire werk van Jan G. Elburg’ (BZZLLETIN 89, oktober 1981) neemt Siem Bakker Elburgs stukje ‘Tussen de lissen’ uit de bundel De kikkers van Potter in extenso op.

Blijkbaar moet dat stukje iets bewijzen.

Bij voorbeeld Bakkers bewering: ‘De aanvangszinnen zijn telkens tekenend voor zijn (= Elburgs - HJB) werkwijze: soms héél gewoon (“We zouden een dag uit vissen, Tinus en ik”) (...)’ Had Bakker nu ook maar de laatste zin van ‘Tussen de lissen’ gelezen (‘Ik voelde me, wat je noemt, moedeloos’), dan had hij kunnen ontdekken dat althans deze beginregel toch niet zo ‘héél gewoon’ is. Zoals Elburg op dezelfde bladzijde van Bakkers artikel meedeelt, komen sommige van zijn (= Elburgs - HJB) stukken voort ‘uit de parodie op een citaat’. Van die werkwijze is dit stukje wèl een voorbeeld, getuige Nijfhoffs gedicht ‘Het kind en ik’, waarvan de beginregels aldus luiden:

‘Ik zou een dag uit vissen,
ik voelde mij moedeloos.’

Enfin, Elburg zelf zal dit gegraaf een zorg zijn: ‘Ook zonder dat ingewikkelde gegraaf zijn ze leesbaar, hoop ik, die verhaaltjes.’

H.J. Boukema Doorn

Elburg versus Nijhoff?

In Nieuwe gedichten van Martinus Nijhoff gaat aan ‘Het kind en ik’ een waarschijnlijk nòg bekender gedicht vooraf: ‘Het lied der dwaze bijen’, waarvan de voorlaatste strofen op verhevener wijze dan de ‘gesproken cartoon’ van Jan G. Elburg ook al zo'n merkwaardige ten hemel opneming oproepen:

‘Steeds heviger bezweken,
steeds helderder doorschenen,
steeds heviger bezweken
naar het ontwijkend teken,

stegen wij en verdwenen,
ontvoerd, ontlijfd, ontzworven,
stegen wij en verdwenen
als glinsteringen henen.’

Elburg doet het anders: ‘Kleiner, kleiner, een stipje en geen bewijs meer. Tinus.’ H.J. Boukema heeft ‘Een inktvis tussen de voorntjes’ goed gelezen.

Hij heeft bovendien het juiste verband gelegd tussen de uitspraak van Elburg over ‘de parodie op een citaat’ en ‘Tussen de lissen’. Alleen begrijp ik niet, waarom Boukema er niet op attendeert, dat Elburg zelf heel letterlijk uit Nijhoffs werk heeft geciteerd:

‘Lees maar er staat niet wat er staat.’

‘Tussen de lissen’ illustreert heel veel: bijvoorbeeld het water als continu motief, de oneerbiedigheid van de auteur en diens verzotheid op raadsels.

‘Tussen de lissen’ is zo'n raadsel, maar zeker niet onoplosbaar, hetgeen Boukema prompt bewezen heeft.

Wellicht had ik in de paragraaf over Criterium iets over Nijhoff moeten zeggen, als exponent van het romantisch realisme. Maar dat heb ik al gedaan op p.84-85 van Het woord en Gerard Diels (BZZTôH, 1980). De Experimentelen kwamen haaks op Criterium te staan en dat echoot na in Elburgs homerische parodie. Of heel simpel: misschien vindt Elburg ‘een wak in het kroos’ een zwakke plek in ‘Het kind en ik’ (rijmdwang?). Wel staat daar tegenover, dat de kwaliteit van (Mar)Tinus z'n materiaal wordt erkend: ‘Heb ik maar mee naar huis genomen: had altijd een pittiger actie dan dat van mij en het zou sowieso zonde zijn geweest.’

En verder betreur ik de storende drukfout in ‘Willen’ (BZZLLETIN 89, p. 34), waar niet moet staan: ‘Ik heb het te menen’, maar: ‘Ik heb het te nemen’.

Siem Bakker