Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 87]

James Brockway
Engelse Kroniek

I De vrouw aan het woord

De eerst auteur die vijf jaar geleden in deze kroniek werd besproken was Emma Tennant, van wie toen al drie romans waren verschenen en die het avant-gardistische ‘literary newspaper’ Bananas had opgericht. Sindsdien zijn nog drie romans van haar hand verschenen (The Bad Sister, Wild Nights en Alice Fell), waarvan de laatste dit jaar bij Jonathan Cape is uitgegeven. De eerste drie romans (The Time of the Crack, The Last of the Countriy House Murders en Hotel De Dream) gaven satirisch commentaar op verschillende sociale toestanden in Groot-Brittanniè, waaraan door een sterk surrealistisch element iets heel nieuws was verleend. Weliswaar was de situatie in de derde roman minder aan Britse toestanden gebonden dan die in de eerste romans. In een poging om zover mogelijk wèg van het realisme te komen, had Emma Tennant in Hotel De Dream het werkelijke leven en het droomleven van haar romanfiguren door elkaar laten vloeien, waardoor zij nogal verrassende effekten wist te bereiken. Hierna echter hebben het surrealisme en de fantasie zozeer de overhand in haar vertelkunst gekregen, dat het voor de lezer van The Bad Sister en Wild Nights soms moeilijk werd om vast te stellen, wat de schrijfster met deze boeken wilde. Dit zal de reden zijn waarom ik hier alleen maar het bestaan van de zesde roman Alice Fell kan melden. Inmiddels verschijnt Bananas in een nieuw formaat en met andere redakteuren.

Ursula Holden.

De tweede auteur die ik in de tweede kroniek voorstelde was Ursula Holden, van wie in mei van dit jaar een vijfde roman, Penny Links, bij Eyre-Methuen is verschenen. Het werk van Ursula Holden lijkt even nieuw en ongewoon als dat van Emma Tennant, maar dan op een heel andere wijze. De verteltrant bij Holden is eerder bizar dan surrealistisch - zij kan heel abrupt van het ene naar het andere springen en dialoog schrijven, waarbij weinig is uitgelegd. Daarom zou men haar proza met het werk van de primitieve zondagsschilders kunnen vergelijken en het effekt dat zij ermee bereikt, toont inderdaad enige overeenkomst met hetgeen deze schilders ook bereiken.

Het is alsof de lezer wordt uitgenodigd (of gedwongen) de wereld, het leven en de mensen plotseling door een andere bril te zien, waardoor alles, zonder surreëel te worden, anders en meer intens lijkt. Dit, voelt de lezer, is niet meer de wereld zoals ik de wereld zie; dit is de wereld, zoals deze ongewone schrijfster Ursula Holden alles ziet. Men zou dit effekt ook kunnen vergelijken met dat wat door het sprookje wordt bereikt: de wereld zoals Ursula Holden haar ziet is een fascinerende, hoewel nogal wrede wereld, waarin haar figuren vaak met plotselinge ongelukken en de dood worden geconfronteerd.

In Penny Links schrijft zij over een heel bizar gezin op een heel bizarre wijze, het gezin Mortiss. In het eerste hoofdstuk bevinden wij ons in een hoge kamer van een hoog, ‘dun’ huis, dat op de oever staat van een rivier in een stad met een kathedraal.

In deze kamer ligt de oude vader met zijn toegewijde dochter te praten. Hij, vroeger prediker, is stervende. Op een lagere verdieping is zijn tweede vrouw bezig zich met lippestift enz. klaar te maken voor het zoveelste uitstapje met haar vriend. Zij ziet zich als een tweede Joan Crawford, maar als de Joan Crawford, die in de jaren dertig furore maakte met haar dik met lippestift besmeerde mond, haar grote mooie ogen en haar slanke élégance. Coral, echter, leeft in een droomwereld - zijzelf is dik en onelegant geworden, maar weigert dit in te zien. Haar huwelijk is een absurditeit, maar het heeft tenminste tot de geboorte van een dochter - Maris - geleid.

Beneden, in het souterrain, ligt de hoofdfiguur van deze roman, de jonge Arthur, zoon van Maris. Deze ziekelijke jongen wordt door zijn lichtzinnige oma, Coral, gefascineerd, maar die heeft even weinig tijd voor de jongen over als zijn moeder, Maris, die indertijd door zijn vader in de steek is gelaten.

Misschien is de geconcentreerdheid van Maris op haar stervende vader en zijn eerste, gestorven vrouw - dat wil zeggen haar geconcentreerdheid op het verleden, hieraan toe te schrijven. De jongen wordt door een huishoudster verzorgd, die aan figuren uit de romans van Dickens doet denken, een vrouw die zich troost door op windhondenrennen te wedden. Zij

[p. 88]

besteedt regelmatig een deel van het geld voor de huishouding van het gezin Mortiss aan dit doel en tijdverdrijf, een transaktie waarin zij door de jonge Arthur wordt gesteund - hij zorgt namelijk voor de ‘boekhouding’ en leert hierdoor enkele regels van de wiskunde. Stelt dit vreemde gezin een huis vol doden voor? Het lijkt in ieder geval of ieder lid van het gezin in een eigen, irreële droomwereld ‘leeft’ of ieder het kontakt met de werkelijkheid verloren heeft.

In deze situatie komt verandering door de dood van de vader. (Waren zelfs de preken waardoor deze beroemd werd, alleen maar namaakwerk? Stelden ook zij een droomwereld, een andere vorm van zelfbedrog, voor?) Er komt verandering in de situatie doordat de jongen alles van zijn opa erft en ook doordat zijn jonge vader weer komt opdagen.

Het zal de lezer duidelijk worden, dat zo'n verhaal steeds meer op een sprookje begint te lijken, een reaktie die door wat volgt wordt ondersteund. Want als de jonge erfgenaam door zijn vader naar Londen is meegenomen, waar hij voor het eerst in zijn leven op school gaat, lijken zijn ervaringen met een stel Londense volkskinderen ook deel van een droom of van een sprookje uit te maken. Bovendien wordt aan dit avontuur buiten het sombere huis langs de rivier op zeer abrupte en wrede manier een eind gemaakt: bij een ongeluk verliest de jongen een voet. Hij moet terug naar huis, waar zijn leven het oude spoor volgt, met dit verschil, dat de plaats van de gestorven vader (opa) nu door de jonge vader wordt ingenomen.

Als de jongen aan het einde van de roman vraagt: ‘Alles zal nu goedgaan, nietwaar?’, wil de lezer antwoorden met: ‘Dat betwijfel ik ten zeerste’.

Deze nieuwe roman van Ursula Holden leek mij dermate duister en vreemd, dat ik de brutaliteit had, de schrijfster te vragen, wat het alles te betekenen had. Haar brieven zijn even buitengewoon als haar romans en hoewel zij niet weigerde op mijn vraag in te gaan, omzeilde zij die niettemin door te schrijven dat zij het wel wist maar niet in zoveel woorden kon uitleggen. Wel gaf zij de verklaring, dat zij er op uit was, het kille, noordelijke aspect van het leven uit te beelden.

Dat de roman na de dood van de oude vader bouwvallig wordt, een heel ander soort roman wordt en dat het boek daarom een mislukking moet heten, was het oordeel van een kritikus in London Magazine. (De redakteur hiervan Alan Ross heeft Ursula Holden zelf zes jaar geleden ontdekt en hij was het, die haar eerste drie romans heeft uitgegeven). Maar de meeste Britse besprekers van de roman waren dermate onder de indruk van de persoonlijkheid van Ursula Holden als schrijfster van een heel origineel soort proza en als een kunstenares met een heel eigen, hoewel bizarre, allure, dat zij alleen lof voor al het goede dat hier te vinden is, hadden.

Ikzelf ben van het begin af heel gevoelig geweest voor de grote deugden van deze schrijfster, maar ik had bij het lezen van Penny Links steeds weer het gevoel, dat de tekst nog eenmaal had moeten worden herzien voordat de roman werd uitgegeven. Ursula Holden dacht kennelijk anders hierover.

Ursula Holden: Penny Links. Eyre-Methuen, Londen, 1981.

[p. 89]

II Het toekennen van literaire prijzen een ziekteverschijnsel?

Dit jaar is de grote Bookerprijs voor de beste roman van het jaar aan de in Engeland wonende Indiase auteur Salman Rushdie ... wegens zijn roman Midnight's Children toegekend. De toekenning kwam niet als een verrassing, al is die roman nog maar de tweede van Rushdie. (Zijn eerste, was een flop). In het beruchte Londense spotblad voor intellectuelen en anderen Private Eye wist ‘Bookworm’ twee weken tevoren te vertellen, dat Ian McEwan onder de kandidaten was omdat hij indertijd leerling is geweest van de voorzitter van de jury, prof. Malcolm Bradbury (auteur van The History Man), maar dat Rushdie's roman bekroond zou worden, omdat zijn boek over India ging, en men in Engeland prijzen steeds weer toekent aan boeken over dat stuk voormalig imperiaal bezit.

Inderdaad: tijdens de jaren zeventig hadden J.G. Farrell, Ruth Prawer Jhabvala en Paul Scott allen de ‘Booker’ gekregen met romans over India. En in 1971 was de prijs aan V.S. Naipaul toegekend, en hij is tenminste van Indiase afkomst, terwijl zijn roman over toestanden in een andere voormalige Britse kolonie ... in Afrika ... handelde.

Kan men dan spreken van een koloniale nostalgie in mijn land waardoor de juryleden van de grote Booker McConnellprijs onbewust worden be invloed? Ja, moet het antwoord luiden, lijkt mij. Een nostalgie die waarschijnlijk met schuldgevoelens gepaard gaat.

‘Bookworm’ is, beweert men, Auberon Waugh, zoon van Evelyn Waugh, en iemand die, gelijk zijn befaamde vader trouwens, geen blad voor de mond pleegt te nemen. Een figuur die ook altijd ‘in the know’ is. Zelfs zonder zijn voorspelling en ook zonder Rushdie's roman te hebben gelezen, had ik echter zelf kunnen gissen, wie van de laatste zeven uitverkoren auteurs de prijs zou worden toegekend.

Salman Rushdie, toen.

Salman Rushdie, nu.

Roman bekroond met de Bookerprijs 1981.

Want had niet iemand enkele maanden geleden in Londen nog geschreven, dat er nog hoop voor de Britse romankunst was, als er zulke buitengewone intelligente auteurs als Salman Rushdie waren? En stond niet enkele maanden geleden het nu sterk verengelste gezicht van Rushdie héél groot op de voorpagina van The London Review of Books? En heeft niet dat blad zijn kantoor naast dat van de uitgever van Rushdie in Bedford Square? (Het deed mij denken aan de toekenning van een Hollywood Oscar aan Joan Crawford in 1945. Zij was enige tijd ‘out of the running’ geweest en tijdens het maken van Mildred Pierce vond haar PR-man het nuttig om het woord te verspreiden, dat zij bezig was, geweldige dingen voor de camera's te presteren en hiervoor zeker een Oscar ontvangen moest. Wat ook gebeurde).

Hoe gaat het dan bij de toekenning van deze literaire prijzen? Ik vrees: zoals Heere Heeresma mij eens toevertrouwde. Die zat eens bij mij thuis op een avond en vertelde uit zijn leunstoel en van achter die zwarte bril die hij altijd droeg, van zijn walging over de gang van zaken, toen hij lid van een literaire jury was, die een prijs moest toekennen. Het ging, zei hij, niet over de merites van een boek, maar over een lijst literaire vrienden, die de prijs nog niet hadden gekregen. Volgens zijn verhaal stapte hij op en weigerde er verder aan mee te doen. Zo, in ieder geval, luidde Heere's verhaal.

Nu is Rushdie's bekroonde roman reeds eerder dit jaar in Engeland begroet als een heel intelligent en origineel boek, als een roman die ook van politieke betekenis is. De gang van zaken bij het toekennen van literaire prijzen blijft niettemin een onderwerp, dat aandacht waard is en dan vooral in onze tijd. Want er is nu helaas een sterke neiging, om enkele romans tot bestsellers te bombarderen terwille van het geld, dat daar-

[p. 90]

mee door anderen (niet-schrijvers) verdiend kan worden en betere romans, die niet direkt rendabel zijn, te verwaarlozen. Met andere woorden: het uitgeven van boeken, dat men eeuwen geleden begon te ondernemen, om kennis en kunst te verspreiden, is steeds meer in de handen van zakenlieden gekomen, en hún doel is geldelijke winst

D.M. Thomas.

Daarom vind ik het gehele systeem van literaire bekroningen funest, terwijl anderen de toekenning van prijzen juist als een van de weinig hoopgevende tekens zien van de hedendaagse situatie in de literaire wereld.

Interessant in dit verband is het geval van The White Hotel, de derde roman van de Engelse dichter D.M. Thomas. Het betreft hier een ongewone roman, kundig en intelligent geschreven, waarin Thomas de twee thema's van de Freudiaanse psychoanalyse en het geweld, een massamoord door de Duitsers in Rusland tijdens de laatste oorlog (Babi Yar), behandelt.

Maar het betreft ook een roman die in het begin nogal lauwe reacties in Londen uitlokte en daarna met enorme belangstelling in de Verenigde Staten is ontvangen. Pas hierna is de roman in Engeland bekroond (Cheltenham Festivalprijs). Nu is het boek reeds als Penguinuitgave in het buitenland verkrijgbaar en het zal ook later in Engeland als ‘King Penguin’ verschijnen in die speciale nieuwe literaire reeks bij Penguin Books. De filmrechten zijn inmiddels voor tweeëneenhalfmiljoen dollar verkocht.

In zulke reacties en ontwikkelingen vermoed ik ook iets ziekelijks. Aha! hier is een kans om veel geld te verdienen en dus: overal reclame voor het boek maken. De oordelen van sommige besprekers in de Amerikaanse bladen zijn mijns inziens gewoon hysterisch te noemen.

The White Hotel heb ik gelezen en de grote literaire kwaliteit van het boek staat buiten alle twijfel. Heel origineel is ook de compositie, die, onder andere, gefingeerde brieven van Freud uit de beginjaren van deze eeuw omvat, een ‘case history’ door hem geschreven, waarin hij zijn analyse van de hysterie van Frau Elisabeth Erdman, hoofdfiguur uit de roman, uiteenzet, en een hoofdstuk in versvorm.

Thomas' roman steunt echter op sensationele en dus aandachttrekkende ontwikkelingen in onze eeuw en bevat, zoals duidelijk zal zijn geworden, een aanzienlijk portie pastiche: nadoen van bekende literaire vormen. Hoezeer ik verschillende aspecten van deze prestatie van Thomas waardeer, kan ik niet ‘een groot schrijver’ in zo'n boek ontdekken. Wel een heel knappe en handige.

Volgens mij is er in meerdere mate van scheppend vermogen sprake in de conventioneel geschreven eerste roman van de kunstkritika Anita Brookner: A Start in Life, welke roman ik aan het eind van de Kroniek van oktober even noemde. Deze kleine roman van ongeveer 170 bladzijden is in sommige opzichten een moderne versie van de grote, sombere roman van Honoré de Balzac: Eugénie Grandet. Hoewel uit die roman af en toe wordt geciteerd, waarbij wat de grote Franse romancier zijn heldin liet doen en denken op het doen en het denken van Ruth Weiss, de hoofdfiguur van Brookner's roman, wordt toegepast, is er hier geen kwestie van pastiche ... wel van heel veel, en heel subtiel, psychologisch inzicht. Men zou de eigenschappen van Brookner's schrijven kunnen analyseren om de kwaliteit ervan te laten zien, maar ik val hier liever terug op die oude Jamesiaanse formule: ‘quality of mind’. Hier is een intelligent, gevoelig mens aan het schrijven, die weet ‘how people tick’, of, om het in huiselijk Nederlands te zeggen: hoe de vork in de steel zit, wat menselijke verhoudingen betreft.

Anita Brookner.

Balzacs Eugénie was de dochter van een rijke vrek in de Franse provincie, die haar vaders geld zou erven. Zij krijgt geen minnaar en geen man doordat haar leven te veel door de hebzucht van haar vader wordt gedomineerd en omdat zij zichzelf steeds weer onderschat. Later verslijt zij haar dagen als een gefortuneerde, heel eenzame vrijster. Het is een grauw verhaal maar ook een monument in de literatuur: een monument dat Balzac tot het gedenken van het mislukken van het menselijk geluk door het egoïsme van anderen - van ouders - heeft opgericht.

In A Start in Life offert een begaafde jonge vrouw, wat haar liefdeleven en dat soort geluk betreft, zich op voor haar ouders. Haar moeder is een bekende actrice op haar retour, die de dag in bed doorbrengt, steeds reminiscerend over haar ervaringen als actrice. Haar vader is een zachte nietsnut, die de interessante zaak in oude boeken, die hij van zíjn vader, een gevluchte Duitse Jood, heeft geërfd, verwaarloost en later aan een maîtresse verkoopt.

Hun dochter, Ruth, tegen de veertig, bekend als een deskundige op het gebied van Honoré de Balzac en de vrouwen in zijn romans, vindt dat zij haar leven aan de literatuur heeft opgeofferd. Zij kijkt terug op haar kinderjaren en dan volgt de lezer het verhaal van haar en haar egoïste, domme ouders. De lezer maakt mee hoe Ruth door een overvloed aan plichtsgevoel tegenover haar ouders en een tekort aan respect voor haar eigen recht op geluk tot een eenzame vrouw is gemaakt.

Een larmoyant verhaal is de roman niet. Integendeel: Anita Brookner laat zien dat zij veel zin voor humor heeft en de gave heeft, afstand te nemen en een objectieve kijk op het leven te ontwikkelen. Ironie speelt hier ook een rol. Dit soort schrijven is nu voor mij de echte literatuur. Men voelt het ook aan de vormgeving, dat men hier met iemand te maken heeft, die weet wat kunst is. Dat voelde ik nergens bij het lezen van de overigens knappe roman van D.M. Thomas. In onze wereld wil men geen kunst. Men wil sensatie op alle terreinen. En dát noemt men ook kunst, waar het gelegen komt.

Verleden jaar is de Bookerprijs niet aan de grote roman van Anthony Burgess toegekend voor zijn 650 bladzijden tellende Earthly Powers, maar Earthly Powers is nu als Penguinuitgave te krijgen en ik lees er in met zeer veel genoegen. De tumultueuze breedsprakigheid van Burgess sprak mij nooit tevoren aan; noch de wijze waarop zijn brein met vrijwel alles bezig is. Zijn lelijke houding tegenover prijswinnaar William Golding, die de Bookerprijs in handen kreeg terwijl Burgess vond, dat

[p. 91]

hijzelf met zijn Earthly Powers die prijs had moeten krijgen, kon ik ook niet waarderen. Goldings bekroonde roman vond hij het soort roman dat men makkelijk opzij kon leggen.

Nu, Earthly Powers is zo lang en zo vol woorden (en leven!), dat de lezer gewoon gedwongen wordt, het dikke deel af en toe opzij te leggen. Maar de creativiteit, de uitbundigheid, de intelligentie, de scherpe humor, en de greep op zijn stof, die Burgess hier tentoonspreidt maken het ‘as clear as daylight’, waarom hij er zo zeker van was, dat hij verleden jaar met dit boek de prijs moest krijgen. Ik hoop meer over deze grote roman in het februari nummer 1982 van BZZLLETIN te kunnen berichten.

Onder de andere kandidaten voor de Bookerprijs 1981 waren: Muriel Spark met haar roman Loitering with Intent, Doris Lessing, en de reeds genoemde Ian McEwan en D.M. Thomas. En nu, om te eindigen: een beetje lachen.

In het nieuwe literaire blad van de Bezige Bij New Found Land (een titel die wij onmogelijk op z'n Engels kunnen uitspreken, want die uitspraak is nu eenmaal: Njúfndlund) las ik de laatste paar regels van een brief van Cees Nooteboom aan Barber van de Pol gericht, waarin hij aan de geadresseerde en blijkbaar de hele wereld aankondigde, dat hij momenteel bij de Amerikaanse schrijfster Mary McCarthy in Amerika logeerde (de naam is, natuurlijk, over de hele wereld bekend, anders was hij niet genoemd) en dat hij op het punt stond, om naar Japan te vertrekken en heel, heel lang weg zou zijn.

Zulke komische staaltjes van Nederlands literair-en-wereldreizigers-snobisme doen mij altijd weer lachen. Schrijft Graham Greene ooit in een privé-brief, die toch voor publikatie bedoeld is, dat hij momenteel bij Norman Mailer logeert en op het punt staat om voor twee jaar naar de Noordpool te vertrekken? Natuurlijk niet. Want Graham Greene heeft zulke gênante gebaren niet nodig, om te laten zien, hoe belangrijk hij is. Dit is klein Nederland op zo'n kleinst. Het is dom en het is onbeschaafd. Hoe komt het dan, dat men dit, in literair Nederland niet inziet? Omdat men daar inderdáád dom en onbeschaafd is? Niet eens weet, wat men doen en laten moet? Nu is het zo, dat ik deze onnozele regels las kort nadat ik zelf thuis was gekomen, na in Italië bij een even bekende schrijfster als Mary McCarthy te hebben gelogeerd. Had ik dan een brief aan mijn redakteur Phil Muysson moeten schrijven, voor publikatie in dit blad bedoeld, die eindigde met de woorden:

Ik logeer op het ogenblik bij Muriel Spark in Toscane, en die heeft mij die roman van Mary McCarthy van twee jaar geleden, Cannibals and Missionaries, gegeven die zij van Mary ontving en het boek is abominabel slecht - geen romankunst maar journalistiek?

Had ik ook à la Nooteboom voor publikatie moeten rapporteren, dat Iris Murdoch mij eens op het perron van Gloucester Road Station een zoen gaf? Dat ik bij John McGahern en zijn vrouw logeerde en in hun afwezigheid de keukenvloer schoon maakte, zo vies als hij maar was? Dat ik thee in de Ritz met John Bowen gedronken heb? Met Francis King en Olivia Manning geluncht heb? Met Paul Bailey, Giles Gordon, Ursula Holden? Dat Jan Wolkers mij eens (toen hij mij nog nodig had) een heerlijke maaltijd voorzette, een staaltje van zijn eigen kookkunst? Dat ik dikwijls in bed ben geweest met...?

Natuurlijk laat ik geen enkel woord los over zulke bijzaken.

Ook geen woord over dat zalige bezoek bij Muriel Spark.

Ik wou echter wel, dat ik van Cees de boeken die hij van mij nu twintig jaar geleden te leen ontving, voor gebruik door Mary McCarthy, terug mocht krijgen. Misschien na een volgend bezoek bij de grote Amerikaanse aan het eind van de volgende lange, lange reis?

Salman Rushdie: Midnight's Children, Cape, 1981

D.M. Thomas: The White Hotel, Gollancz, 1981

Anita Brookner: A Start in Life, Cape, 1981