Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 52]

Rob Schouten
Eolusharp in de bries van thule

Voor naar poëzie dorstende adolescenten is lyriek waarschijnlijk de meest succesvolle apostel. In de leeftijdsfase, waarin zelfexpressie de dienst uit maakt, zwelg je nu eenmaal in subjectieve aandoeningen en gemoedsstemmingen. Onbegrepenheid is een arbeidsvoorwaarde, maar herkenning in de kunst van anderen niet minder. Persoonlijk vond ik de ingrediënten van mijn gevoelsleven terug in de poëzie van Adrianus Roland Holst (die ik nauwelijks begreep en hogelijk aanvoelde), waarschijnlijk omdat wij met de behandeling van de Nederlandse literatuur op dat moment niet verder waren dan Elsschot, en omdat de enige poëzie bij ons thuis een uitgave van Dichters van deze tijd uit 1948 was. Onder andere omstandigheden had ik vermoedelijk Hans Lodeizen met mijn Wahlverwandtschaft lastiggevallen. Als apostels doen beide dichters niet voor elkaar onder, met hun notoire afkeer van de wereld en hun verlangen naar ‘elders’.

De poëzie van Lodeizen leerde ik pas later kennen, in een onbeduidend studiejaar. Onbedorven door een jeugdliefde (die overigens zelfs voor Roland Holst geen stand hield) heeft ze mij sinds die kennismaking altijd lichtelijk overschat toegeschenen. Die mening heeft me al heel wat discussie opgeleverd, steeds vol wederzijdse verwijten van vooringenomenheid, en misschien valt er inderdaad niet over te praten, ongeveer zoals men niet kan bewijzen dat Grieg geen ‘groot’ componist was. Lyriek, en met name zuivere lyriek, is niet alleen subjectief van de dichter uit, maar ook subjectief naar de lezer toe. Ik houd niet bijzonder van de poëzie van Lodeizen en kan er mee leven. Ik houd ook niet bijzonder van lyriek (meer) moet ik eraan toevoegen, en voor velen zal dat laatste wel alles verklaren.

Toch meen ik dat mijn gemengde gevoelens ten aanzien van Lodeizens poëzie iets van doen hebben met een min of meer objectief vast te stellen zwakte, een chronische achillespees. In z'n algemeenheid gelden mij bezwaren Lodeizens taalgebruik. Controleer ik deze bevinding vervolgens in Lodeizens werk dan blijkt zij met name passages te betreffen als deze, tamelijk willekeurig geprikte, uit ‘ben ik nu werkelijk zo slecht’:

de woorden die hij zegt zinken als stenen
in de dunne blauwe avond waar
de wind uit de berkebomen glijdt
en het terras als een wijnglas vult.

Dit nu lijkt me een bijzonder ‘poëtisch’ fragment en, waar het de persoonlijkheid van de expressie betreft, vooral ook ‘lyrisch’. Ik kan evengoed zeggen, zonder twijfel poëtisch en lyrisch. Juist die ondubbelzinnigheid ergert me. Het geeft me het onbestemde gevoel dat deze poëzie een kwestie van ‘iets op een bijzondere, mooie manier zeggen’ is. Nader verklaard: woorden die als stenen zinken (de lezer zij ervan verwittigd dat het verongelijkte woorden betreft: ‘wat jij me al niet in mijn leven / hebt aangedaan kan ik niet vergeten’) zijn woorden die sneller en zwaarder bezinken dan normaal of met andere woorden, zeer diepe indruk maken en blijven maken. Op zichzelf een aardig beeld, deze verergering, en daardoor vervreemding, van een overgeleverde beeldspraak. Ook de drie overige regels van dit fragment vervatten hun mededeling in beelden. De avond wordt dun en blauw genoemd, een positieve kwalifikatie, dunkt me: licht (of zelfs luchtig) en onbewolkt. De wind glijdt uit de berkebomen; evenmin een verontrustend natuurverschijnsel, de wind immers komt niet aangewaaid maar dient zich geruisloos aan. Het glijden van de wind is beeldend, poëtisch taalgebruik. Ik zou zelfs willen beweren dat ‘berkebomen’ als vriendelijke, positieve bomen zijn te beschouwen; ‘een slanke boom met veel dunne, sierlijk afhangende takken’ bevestigt de Winkler Prins mijn connotatie. Dat de wind het terras als een wijnglas vult, ten slotte, is eveneens feestelijk en prettig. Een wijnglas behoort tot het servies van gezellig samenzijn, en een wind die een terras als een wijnglas vult (dat dit metaforiek is hoef ik wel niet te verklaren) is dus een wind die bijdraagt tot een ontspannen sfeer. Zien we voorlopig af van de vorm van de mededeling, dan zeggen deze regels iets als: onaangename woorden vallen in een aangename entourage. Contrast derhalve.

Nu de manier waarop dit gezegd wordt. Het fragment ontleent zijn zeggingskracht aan de beeldspraak. Iedere regel kent er een specimen van. Twee aspecten aan die beeldspraak vallen op. In de eerste plaats dat de beelden uit verschillende ‘beeld’ gebieden afkomstig zijn. In de tweede plaats dat ze desondanks allemaal hetzelfde timbre, datzelfde ‘zachtheid’ zal ik maar zeggen, hebben. Het contrast tussen onaangenaam en aangenaam in de inhoud zie je in het taalgebruik niet terug. ‘Zinken als stenen’ kan ik althans niet als een echt ‘hard’ beeld (tegenover ‘zachte’ beelden in de drie andere regels) zien. Men verontschuldige de schijn van pedanterie, maar het door de ziel snijden van de bedoelde woorden is er niet snijdend mee uitgedrukt, zoals bij voorbeeld ‘zakken als bakstenen’ (ik ga mij op glad ijs begeven, voel ik) zou hebben gedaan. Zinken van woorden is een zachtmoedig beeld voor een ‘onaangenaam’ gebeuren, zoals ook de prettige omgeving ‘zachtmoedig’ wordt verbeeld. Ik durf te wedden dat Lodeizens vermogen op dit punt tekortschoot. De beelden die hij gebruikte zijn op zichzelf wel mooi, maar niet ten opzichte van elkaar.

Een andere mogelijkheid zou zijn dat de dichter zijn beelden voor een gedachtengang aan één centraal beeld ontleent, dat aan die gedachte parallel kan lopen (ik denk aan ‘'l Albatros’ van Baudelaire, waarin alle eigenschappen en omstandigheden van de dichter door de Albatros verbeeld worden). Iets dergelijks is hier niet het geval; de enige eenheid tussen de beelden is hun toon, en die zou het hier, wat mij betreft, nu juist niet moeten zijn.

Het klinkt misschien belerend en Boileau-achtig, maar naar mijn gevoel is Lodeizens taalgebruik, zoals het uit deze regels blijkt, een beetje eentonig en gratuit.

Het geeft natuurlijk geen pas om een heel oeuvre aan vier regels eruit, die wel niemand als de grootste van de dichter zal beschouwen, op te hangen, en ik zou gezwegen hebben

[p. 53]

als ik die eentonigheid en willekeur niet op andere plaatsen terugzag. Het gedicht ‘Allemaal steden’ is bijna een opsomming van het fenomeen ‘willekeur’:

de stad weifelt over de huizen

de morgen vaart over de daken
de stad binnen
de zon staat op tussen de huizen
onder carillonmuziek
de mensen wandelen in het donker
als het elf uur is

de zon spoelt aan op de daken

aan het strand van de verten
ligt de stille zee der lucht
waarin het schip van een kerktoren flikkert

in de buik van de stad
drinken wij koffie

en de stad zeilt verder.

Ook in dit gedicht is alles ‘verbeelding’. Het epicentrum van de metaforiek is, met name in de laatste regels, de zee en haar attributen maar het weifelen van de stad, het opstaan van de zon en in zekere zin ook het (niet metaforische) wandelen van de mensen, passen daar niet in. Je zou kunnen betogen dat met het aanbreken van de morgen het beeld van de zee aanbreekt en dat de eerste zeven regels daarvan een voorstadium vormen, maar het feit dat ook in dat voorstadium al beelden heersen doet daar mijn gevoel weer afbreuk aan. Het lijkt er op dat Lodeizen het niet zonder beelden kan, en dat mag misschien voor zijn fantasie pleiten, het tast aan de andere kant juist het bijzondere van de beeldspraak aan. Door de bomen zie je het bos niet meer.

Overigens zijn er ook de nodige voorbeelden te vinden die tegen die willekeur lijken te pleiten. Bij voorbeeld regels als ‘auto's rijden zenuwachtig / langs laantjes die geen spier / durven vertrekken en de laatste / mensen lachen.’ (alles in het fysionomische in ‘De avond in Central Park New York 3’) of ‘toen ik (...) in zijn lichaam / rondliep of neerzat, een boek las / of sliep, toen ik de weg van zijn oor / kende en de rivier van zijn ogen / binnenvoer toen ik met zijn handen / speelde en over zijn lippen liep’ (het lichaam als landschap in het gedicht ‘luister: toen ik nog met hem’) maar voor het overgrote deel is in die fragmenten dan ook sprake van een samenhang in gedachte; de strekking van de inhoud verandert ondertussen niet, en het beeld is een opsomming of uitbreiding van de ‘trouvaille’. Eén van de zeldzame gevallen, waarin de beeldspraak geheel ‘meeloopt’ met de gedachtenverandering, treft men aan in het gedicht ‘eens toen ik bij de mieren’, waarin verschillende manifestaties van één beeld, water, het hele gedicht doorsijpelen. De wijsheid waarnaar gestreefd wordt is een heldere bergbeek. Het voorbijgaan van de vergeefse uren waarin gestreefd wordt heet smelten, en het teleurgesteld en berustend zich afwenden van het streven naar wijsheid wordt beschreven als ‘eindelijk viel / een lange regen / in mijn voetstappen’. In het algemeen echter verdwijnt mèt de gedachte-unit ook de coherentie van het gebruikte beeld.

Zoals gezegd, overweldigende verbeelding heerst in Lodeizens poëzie. Men zou als bewijs ervoor het hele oeuvre moeten citeren. Laat ik volstaan met een aantal voorbeelden: ‘ik zal een dieplood in je oren laten / ik zal je zacht toedekken met snaren’, ‘hij had / alle vormen van verdriet / in zijn lichaam verdronken’ ‘de metaphysiek van het / leven heb ik begrepen / op het verende ogenblik / dat ik de maan als een / bal in mijn hand voelde’, ‘zo staat morgen na morgen de stad / bleek in de mist als een meisje na / bruidsnacht’, ‘de moeheid in een bootje / roeit langs geweldige steden’. ‘Voortdurend vloeit het poëtisch taalgebruik voort uit de poging te ontsnappen aan een dreigende eenduidigheid van begrippen’, stelt Frans de Rover in een samenvattend artikel in Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur vast. Goed, dichterlijke taal als pleister op de wonde van de ondubbelzinnige werkelijkheid.

Ik stelde hierboven dat het ‘poëtisch taalgebruik’ van Lodeizen me vaak te willekeurig is, ik zou ook kunnen zeggen te associatief. Ook stuitte ik op een zekere eentonigheid, in het almaar zachtmoedig verwoorden van Romantische Weltschmerz en Sehnsucht. De zachtgestemdheid van Lodeizens gedichten gaat bijna nergens te loor. Een doodenkele keer valt het woord ‘verdomd’, zijn beeldentaal bereikt op z'n heftigst iets als ‘dáárom droom ik: om een kachel / te zijn in een koude kamer, een zingend / monster vol wellust en zegening. De kachel zuigt mijn liefde op.’ En daarin is de gedachte altijd nog mild genoeg: warmte te verspreiden in een koude omgeving, maar de dichter is een zelfverterend vuur. Karakteristieker zijn regels als ‘na dat de slaap / als een harp klinkt en / de kinderen zingen’, ‘o kijk die witte wolken daar tegen / de berg het zijn geen witte wolken maar / witte duiven zwermend om een koets’, ‘maar als ik jou zal vinden ruist de aarde in serpentines’, ‘soms luwt hoop even als een fakkel die de ruisende schemering dooft’; lieve, kinderlijke, ruisende zinnen van een ‘zacht’ dichter.

Lodeizen zelf bevestigt deze observatie ongeveer in wat men als een van zijn vele beginselverklaringen kan beschouwen. Stelt men zijn drang tot zelfexpressie verantwoordelijk voor zijn poëzie, dan moet men die beslist niet beschouwen als een ‘innerlijk onweer’ (‘de mensen zullen wel weer zeggen’); ‘een onweer nee zachte / spinetmuziek uit een tuinhuisje / komend, hangend aan spinnewebben / op een Zondagmorgen met een princes.’ Twee manieren om zijn diepste ik uit te drukken heeft de dichter tot zijn beschikking. Of de donder: een God te zijn in het diepst van zijn gedachten (én gedichten en daardoor niet alleen meer in gedachten); uit te schreeuwen: Groots en meeslepend wil ik leven; òf die andere roes, de zachte melancholie, de idylle, de webben, het rococo nietsdoen bij heldere muziek, het sprookje aan de zijde van een sprookjesprinses. Iemand als Marsman koos de brulboei-variant. Lodeizen tokkelt liever weemoedig aan zijn lier.

Over zijn romantisch verlangen, voortkomend uit de onvrede met het dagelijks bestaan, laat hij de lezer evenwel niet in het ongewisse: ‘wanneer ik maar (...) / kon vergeten in golven voor altijd’, ‘ik wacht op een geluk dat veel later / en veel beter dan in mijn droom / mijn hals zal strelen’, ‘onze toestand is wanhopig / gelukkig dat we gauw / doodgaan ik denk aan / mijn zeereizen mijn landreizen’ ‘hij kon zich niet aanpassen / aan de afschuwelijke realiteiten van deze wereld/ hij zuchtte hij was kwetsbaar / hij draaide rond als een heel grote zee.’

Is dit romantisch verlangen dé grote drijfveer voor Lodeizens poëzie, zijn melancholie haalt de druk van de ketel. Lodeizens Weltschmerz is van zodanige aard dat hij zich niet verzet maar troost zoekt, niet in opstand maar in vergetelheid. Die vergetelheid is voor een belangrijk deel zijn poëzie zelf. Nu komt het mij voor dat niet alleen zijn persoonlijkheid maar ook zijn poëtische antenne voornamelijk passief van aard is. Zijn levenshouding is gegeven, en vervolgens laat hij taal en beelden op zich afkomen en zet ze om in een gedicht. In dit opzicht lijkt hij op een eolusharp, dat romantische instrument dat je als de verwerkelijking van ‘zo de wind waait, waait mijn jasje’ kunt beschouwen. De wind bepaalt de uiteindelijk muziek, het gedicht. De taal, waarmee de dichter zich troost, waait bij Lodeizen steevast uit dezelfde hoek, een onbereikbaar, ideaal sprookjesland, een Ultima Thule. De aangevoerde woorden zijn zacht en niet opstandig. Het is geen wind, het is een bries.

Dat is het, de volledige overgave aan het beeld en de daaruit voortvloeiende eentonigheid en gedeeltelijke willekeur (eigenschappen die, in plaats van elkaar uit te sluiten, op één grond, zijn passieve ontvankelijkheid, teruggaan) komen voort uit

[p. 54]

Lodeizens persoonlijkheid. Het valt niet te ontkennen dat die almaar milde en elegische toon, en de vervreemding die zijn constante verbeelding veroorzaakt, ook voor eenheid in zijn werk zorgt, voor het gevoel dat al deze gedichten ‘Lodeizens’ zijn. Misschien zijn de factoren die in Lodeizens poëzie voor de eenheid zorgen in laatste instantie wel tweeslachtig, een mengsel van romantiek en surrealisme. Wie zijn oeuvre op de betekenisinhoud wil doorlichten, stuit op beelden met een eigen rechtspositie; wie er alleen surrealisme in ontdekt slaat een evident ‘betekenis’ aspect over. Dit stemt wel overeen met de overgangspositie die Lodeizen in literair-historisch opzicht inneemt, tussen de min of meer traditionalistische stromingen in ons land, voor en gedurende zijn creatieve periode, en de revolutionaire Vijftigers in.

Tot slot, ik heb een eenzijdige kijk op Lodeizens poëzie gegeven, omdat een subjectief oordeel nu eenmaal met eenzijdigheid gepaard gaat. Het zou onbillijk zijn om te beweren dat Lodeizens dichterschap niet ook heerlijke produkten heeft opgeleverd waarover men BZZLLETIN in BZZLLETIN uit mag schrijven. Een gedicht als het eerste van Het innerlijk behang:

de moeheid in een bootje
roeit langs geweldige steden
die drijven ieder een eiland
langs de kust van het
gefantazeerde intellect.

waarop men mijn bezwaren evenzeer van toepassing kan achten, vind ik, tegen de vittende stem van mijn oordelend vermogen in, zonder meer een juweeltje. Mijn aanmerkingen zijn dus in zoverre globaal dat ze de wereld van Lodeizens gedichten gelden, en niet alle afzonderlijke plaatsen daarop En als ik op achillespezen meen te schieten, besef ik dat Achilles toch heel hard kon lopen.

Met moeder en broer Guus aan het Gardameer, Italië, ca. 1933.