Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 50]

Arend Slagman
Lees maar, er staat óók wat er staat
Over de onechte wereld van Hans Lodeizen

In zijn essay Probleme der Lyrik (1951) noteerde de Duitse dichter Gottfried Benn:

keiner, auch der grossen Lyriker unserer Zeit hat mehr als sechs bis acht vollendete Gedichte hinterlassen, die übrigen mögen interessant sein unter dem Gesichtspunkt des Biographischen und Entwicklungsmässigen des Autors, aber in sich ruhend, aus sich leuchtend, voll langer Faszination sind nur wenige -^1.

Als deze stelling ook opgaat voor het kleine oeuvre van Hans Lodeizen, dan behoort het gedicht ‘ik heb mij met moeite alleen gemaakt’ uit Het innerlijk behang (Gedichten, p. 42) tot die zes à acht‘volmaakte’ gedichten uit Lodeizens werk. Het waarom van deze keuze moet blijken uit mijn uiteenzetting. Eerst het gedicht.

‘ik heb mij met moeite alleen gemaakt.

je zou niet zeggen: je zou niet zeggen dat
het zoveel moeite kost alleen te zijn als
een zon rollende over het grasveld

neem dan - vriend! - de mieren waar
wonend in hun paleizen als een mens
in zijn verbeelding -; wachten zij op regen en
graven dan verder: het puur kristal
is hen zand geworden.

in het oog van de nacht woon je als een merel,
of als een prins in zijn boudoir: de kalender
wijst het zeventiende jaar van Venetië en
zachtjes, zachtjes slaan zij het boek dicht.

kijk! je schoenen zijn van perkament

o - mijn vriend - deze wereld is niet de echte.’

Er zijn vreemde dingen gebeurd met dit gedicht!

In het boek Stroomgebied van Ad den Besten wordt het in de studie over Lodeizen volledig geciteerd. Den Besten meent uit het citaat te kunnen opmaken, dat de aard van het achter Lodeizens poëzie liggend levensgevoel die van de pur-sang romanticus is. ‘In alle goede poëzie evenwel,’ betoogt Den Besten iets verder,

heeft een metamorphose van de werkelijkheid plaats. Is het niet heel dikwijls zó, dat de levenswerkelijkheid van de dichter zich in zijn poëzie weerspiegelt - dat wil welverstaan zeggen: omgekeerd aftekent? De wereld die hij zich in zijn werk schept is dan omgekeerd evenredig aan zijn levenswerkelijkheid en zijn gedichten krijgen het vaak tragisch accent van het grote onvervulbare verlangen, (curs. A.d.B.)^2.

Paul Rodenko haalt in zijn essay Over Hans Lodeizen o.a. de laatste regel van ‘ons’ gedicht uit zijn verband om de bekende romantische tegenstelling aan te tonen

van ‘de gewone wereld’ en ‘een nieuwe wereld’, waarbij de nieuwe wereld, die van de droom, voor de dichter de ‘ware’ wereld vertegenwoordigt, terwijl hij juist de gewone wereld tot ‘droom’, tot een kinderlijke nachtmerrie zou willen vervluchtigen.^3.

Adriaan Morriën noemt zijn bespreking van het werk van Lodeizen ‘Deze wereld is niet de echte’. Op het gedicht waaruit deze regel stamt komt hij niet terug. Met andere woorden, ook Morriën heeft de laatste regel van ‘ons’ gedicht uit zijn context gehaald, om al in het begin van zijn artikel tot uitspraken te komen als: ‘Hij (Lodeizen, A.S.) wilde deze wereld, die de “echte” niet is, veranderen. Hij heeft haar veranderd door zijn poëzie.’ En: ‘Zoals het leven en de dood verwisselbare begrippen schijnen, zo schijnt ook de werkelijkheid in de poëzie van Lodeizen vaak niets anders dan een droom en omgekeerd het leven, dat wij dromen, het echte.’^4.

In een speurtocht naar het leven van Hans Lodeizen, gepubliceerd in de Haagsche Post, last Jan Brokken twee keer een regel uit ‘ons’ gedicht in. Over Lodeizens verblijf in Amerika heet het o.a.: ‘Of alleen zijn in Los Angeles, alleen zijn als een zon rollende over het grasveld. Avontuur, gekkigheid uithalen, feestjes bijwonen, wijn drinken. Welke jongen van twintig houdt niet van zo'n Amerika?’^5. En na een passage over Raymond Daums bezorgdheid over Hans Lodeizen:

Ray reisde hem een keer achterna toen Hans niet terugkeerde uit New Orleans. Toen hij Hans eindelijk gevonden had, kreeg hij van hem op zijn donder. Hans wilde niet gestoord worden in zijn eenzaamheid. Ik heb mij met moeite alleen gemaakt, schreef Hans eens, je zou niet zeggen: je zou niet zeggen, dat / het zoveel moeite kost alleen te zijn.^5.

De meest uitgebreide studie over het werk van Hans Lodeizen die tot nu toe is verschenen, werd geschreven door Frans C. de Rover voor de Synthesereeks. Als motto gaf hij Over het innerlijk behang van Hans Lodeizen mee: o - mijn vriend - deze wereld is niet de echte.^6. Alweer een situatie waarin deze belangrijke zin uit dit belangrijke gedicht uit zijn context is gehaald. Opvallend is trouwens dat De Rover het gedicht nergens in zijn geheel citeert, maar wel in fragmenten, op de laatste twee regels na. Op het motto komt De Rover even terug, aan het einde van hoofdstuk acht, ‘Thematiek; symboliek’, waar hij terecht opmerkt:

Al is de thematiek in deze bundel ‘smal’ te noemen, ieder gedicht dwingt tot het afwegen van interpretaties en ieder gedicht stelt opnieuw minstens de vraag: ‘Welke wereld is de echte?’ Daarmee stellen deze gedichten tevens de vraag naar wat poëzie is aan de orde.^7.

Waarom nu al deze citaten betreffende het gedicht ‘ik heb

1. Gottfried Benn, Gesammelte Werke. Wiesbaden 1968, p. 1069-1070.

2. Ad den Besten, ‘Hans Lodeizen’. In: Stroomgebied. Bussum 1954, p. 228.

3. Paul Rodenko, Over Hans Lodeizen. Utrecht 1977², p. 18.

4. Adriaan Morriën, ‘Deze wereld is niet de echte.’ In: Concurreren met de sterren. Amsterdam 1959, p. 10.

5. Jan Brokken, ‘Het onbekende leven van de dichter Hans Lodeizen.’ In: Haagse Post, 22-5-1976, p. 29 en p. 30.

5. Jan Brokken, ‘Het onbekende leven van de dichter Hans Lodeizen.’ In: Haagse Post, 22-5-1976, p. 29 en p. 30.

6. Frans C. de Rover, Over Het innerlijk behang van Hans Lodeizen. Amsterdam 1978. Synthesereeks.

7. De Rover, p. 79.

[p. 51]

mij met moeite alleen gemaakt.’? Om te laten zien hoe het gegoochel met weerspiegeling, ‘de gewone wereld’ en ‘een nieuwe wereld’, biografische informatie en losgekoppelde regels, het zicht vertroebelt op een interpretatie die wellicht meer duidelijkheid brengt rond het probleem welke wereld de echte is. Ze geeft in ieder geval een antwoord op de vraag welke wereld niet de echte is. Een antwoord met interessante gevolgen.

Bij mijn interpretatie ga ik er van uit dat je het gedicht kunt opvatten als een immanent gedicht, een gedicht dat over de poëzie en het schrijven gaat, en verder dat je moet lezen wat er staat.

Over de eerste twee strofen van het gedicht (de eerste regel is de eerste strofe) stelt De Rover in zijn studie vast, dat Lodeizen aan de buitenwereld wil ontsnappen en dat dit voor de dichter niet gemakkelijk is. ‘Hij moet zich alleen “maken”, zich opzettelijk van de werkelijkheden losmaken en daarbij wil hij toch de vitale kracht van de zon behouden’.^8.

Akkoord, maar we kunnen deze uitleg uitbreiden. De ‘ik’, de dichter (in mijn interpretatie), maakt zich alleen om een gedicht te schrijven. Altijd een eenzaam karwei. De strijd om het eerste woord, de eerste zin. De dichter spant al zijn krachten in om zich te concentreren op zijn schrijfwerk. Schrijven en schrappen, schrijven en schrappen. Allemaal moeite! Dat hij de vitale kracht van de zon kan gebruiken, ja zelfs nodig heeft, sluit hier mooi bij aan.

In de volgende drie strofen krijgt de verbeelding vorm, is de poëzie aan de macht. Hier legt de dichter vast wat hem dierbaar is en wat hij wil beschermen tegen de vergankelijkheid. De geliefde mieren, waarvan de mensen heel wat levenswijsheid kunnen opdoen, de beschuttende omgeving van de nacht en het boudoir en de droomstad Venetië.

En dan de laatste regel, ‘o - mijn vriend - deze wereld is niet de echte.’ Hier spreekt de dichter de ‘vriend’ weer aan, die nu ‘mijn vriend’ wordt genoemd. Wie die vriend is en waarom hij terugkeert weet ik niet, maar het is wel opmerkelijk dat de in een vorm gegoten verbeelding, de poëzie, tussen de ‘vriend’ uit de derde en ‘mijn vriend’ uit de laatste strofe staat, en dat de dichter daarna de opmerking plaatst: ‘deze wereld is niet de echte.’

Welke wereld bedoelt de dichter nu? De ons omringende werkelijkheid? Misschien, maar dan zou het slot een slag in de lucht zijn, zou het als een losse opmerking aan het gedicht hangen. Aannemelijker is, dat ‘deze wereld’ terugwijst naar iets in het voorafgaande gedeelte van de tekst, dat ze een functie heeft in de context van het gedicht. Welnu, ik denk dat ‘deze wereld’ terugwijst naar de wereld van de verbeelding, de poëzie die de dichter in de ruimte tussen de beide ‘vrienden’ heeft gemaakt.

Een soortgelijke verwijzing treffen we aan in het gedicht ‘Oneerlijk zeemansgraf’ uit de afdeling ‘Gedichten 1949’ (Gedichten, p. 138). In de eerste strofe is sprake van ‘een nieuwe wereld’ (poëzie?) die in tegenstelling staat tot ‘de gewone wereld’. Meteen aan het begin van de tweede strofe verwijst de dichter op dezelfde manier als in ‘ons’ gedicht naar ‘de nieuwe wereld’ uit de eerste strofe:

‘een paar momenten van de dag lukt
het mij te vluchten in een nieuwe wereld
daar zucht ik niet langer en is er geen
stem meer in mijn rug hoewel ik weet
dat ik terug moet maar ik huil niet.
als ik in deze wereld nu maar wat
langer kon blijven en elke dag weer
langer totdat ik van de gewone
wereld nog wel eens droom als een
kind dat 's avonds nachtmerries heeft,

(...)’

Terug naar het gedicht. De uitspraak ‘deze wereld is niet de echte’ kan via de verwijzing van ‘deze wereld’ naar ‘de wereld van de poëzie’ worden veranderd in: de wereld van de poëzie is niet de echte. Hiermee is de interpretatie van ‘ik heb mij met moeite alleen gemaakt’ afgerond, want poëzie is kunst, dus niet echt.

Dit antwoord roept wel een nieuwe vraag op. Waarom getroost een dichter, of liever, waarom getroost Hans Lodeizen zich zoveel inspanning om een gedicht te schrijven. De meeste ‘Lodeizen-besprekers’ houden het erop dat Lodeizen een romanticus was en dat hij daarom uit de realiteit de verbeelding in wilde vluchten. Deze oplossing vind ik te gemakkelijk. In de afdeling ‘Gedichten 1948’ (Nagelaten werk, p. 22) staat een gedicht waarin Lodeizen het zelf zó uitdrukt:

‘ik schrijf omdat
ik leven wil

hoop op veel goeds en dat de laatste
liefde niet verloren is want
om lief te hebben zijn de
huizen zo hoog gerezen en
is de hemel nu zo strakgespannen

een voorbeeld om nooit
te vergeten een rimpel
om te bestaan

dit voorbeeld deze pijn
nooit meer te verliezen betekent
eeuwig leven (ook als de stad
als een kaars drupt en de sterren
wakkerend uitgaan, zo is het leven)

Het gaat hierbij om méér dan een vlucht uit de realiteit. Jan Brokken vermeldt in zijn speurtocht dat Lodeizen boeken verslond van Proust, Eluard, Eliot, Couperus en Nietzsche.^9. We weten dat Lodeizen werk van Eluard heeft vertaald. De Rover heeft gewezen op verwantschap van thema's in het werk van Proust met die van Lodeizens gedichten.^10. Over een eventuele invloed van Nietzsche op het werk van Lodeizen lees je echter nergens iets, terwijl een gedicht als ‘ik schrijf omdat ik leven wil’ toch dicht in de buurt komt van Nietzsche's begrip ‘Artistik’, dat Gottfried Benn in Probleme der Lyrik definieert als:

de poging van de kunst om, binnen het algemeen verval der inhouden, zichzelf als inhoud te beleven en uit dit beleven een nieuwe stijl te vormen, het is de poging om tegen het algemeen nihilisme der waarden een nieuwe transcendentie te plaatsen: de transcendentie van het creatieve genot.^11.

‘Ik schrijf omdat ik leven wil’, of: het scheppen van kunst als enige zinvolle opgave van het leven!

8. De Rover, ‘Het uiterlijk behang’ (hoofdstuk 4), p. 39-40.

9. Brokken, p. 33.

10. De Rover, ‘Invloed’ (hoofdstuk 10), p. 90.

11. Benn, p. 1064 (vertaling: Huub Beurskens).