Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 45]

Wiel Kusters
Een schijntje vitalisme

Hans, ca. 1949.

In de nog niet geëxposeerde ‘studiecollectie’ van mijn mijnmuseum^1. bewaar ik naast gedichten van Lucebert, Lars Gustafsson, Robert Lowell, Manuel Kneepkens, Günter Kunert en Vitězslav Nezval ook een fragment van Hans Lodeizen, het vierde gedicht uit ‘De avond in Central Park, New York’: ‘verblind door het zware / licht zak ik als een kolom van / ongare vreugde de schacht in / waar mijnwerkers van plicht / en berouw naar diamant zoeken.’^2.

‘De avond in Central Park, New York’ beschrijft een krom en ouwelijk geluk, een al bij voorbaat mislukte poging tot vitaliteit en extatische ruimtevaart, ‘een halfbegrepen grap’:

als een ballon bibberend stijg ik
ten hemel in cirkels van
krom geluk dat zwaaiend
mijn hand houdt en zingt:
‘hoe gaat het ermee, grootvader?’

(...)

daar sta ik nu als de verheven
mist van een wereldstad, glimlachend
over de top der daken, een halfbegrepen
grap en intussen huilen de parken
en de bomen die zonder geluk zijn.
(p. 10)

Zulke schijnbewegingen van vitalisme zijn zeldzaam in het vermoeide oeuvre van Hans Lodeizen. In zijn studie over Het innerlijk behang heeft Frans C. de Rover de vinger gelegd op een ‘puur vitalistisch advies’ in het gedicht dat begint met de regel: ‘de man die naar het tikken van de dag’ (p. 45).^3. Men moet niet ‘het slaan / der uren onthouden’ schrijft Lodeizen; men moet zich niet op de vergankelijkheid concentreren, maar

(...) branden met een vuur dat as
nalaat om door de wijze vinger van een oud
man te glijden wanneer de vrede van zijn hart
als een vogel opvliegt het nest ontblotend.

‘Het leven moet groots en meeslepend zijn als een vuur dat alles volledig opbrandt en slechts het minste: wat as nalaat,’ zegt De Rover. ‘Dan pas bezit men als oud man de wijsheid, dan is het leven volledig aan het leven zélf besteed geweest en kan de ziel in vrede het lichaam achterlaten.’ Dat lijkt me, afgezien van die uit het niets te voorschijn getoverde ziel - het gaat hier misschien eerder om een gevoel van vrede en tevredenheid dat als een phoenix uit de as van het vroegere leven opstijgt - een juiste interpretatie. Het leven moet niet smeulen. Maar, en ook daarop wijst De Rover, Lodeizen schrijft dit gedicht intussen wel in de derde persoon, daarmee aangevend dat er een ‘discrepantie kan bestaan tussen de manier waarop men zou moeten leven wil er uiteindelijk “vrede

1. Het mijnmuseum, notities, Amsterdam (Querido) 1981.

2. Het innerlijk behang en andere gedichten, Amsterdam (G.A. van Oorschot), 1978¹¹, p. 12. Ik citeer uit deze uitgave en uit Nagelaten werk, Amsterdam (G.A. van Oorschot) 1969.

3. Frans C. de Rover: Over Het innerlijk behang van Hans Lodeizen, Amsterdam (Wetenschappelijke Uitgeverij) 1978, p. 37-38.

[p. 46]

van zijn hart” zijn, en de manier waarop hij leeft.’

Smeulend, dat is het leven bij Lodeizen uiteindelijk tóch. Het vuur is ‘een vuur van wanhoop’, geassocieerd met lijdzaamheid en ziekte:

om mijn dagen in
een vuur van wanhoop
te verbranden ben
ik ziek geweest
(p. 22)

Het is opmerkelijk hoe Lodeizen erin slaagt aan deze met passiviteit geslagen regels toch nog een schijn van activiteit te verlenen: het ziek zijn wordt als een daad voorgesteld, een daad waarmee de dichter een bedoeling heeft: ‘om mijn dagen in / een vuur van wanhoop / te verbranden’.

Een hiermee vergelijkbare poging tot synthese van indolentie en activiteit vinden we verwoord in de laatste strofe van het gedicht ‘De schuldeiser’ (p. 139):

nee ik kan de wereld niet verzaken ik
zal het leven door moeten gaan mijn
vrienden hulde brengend me op de
wolken voortslepend langzaam oud
wordend als een boom in een bosbrand.

Zal moeten. Dat is waar het hier om gaat. ‘Mijn vrienden hulde brengend’ lijkt daarbij een echo van een tweetal regels uit ‘Jim ik zou willen weten’ enz. (p. 57), waarin Lodeizen zijn lusteloosheid op een schrijvende vriend projecteert:

Jim ik zou willen weten
wat maakt het de moeite waard
dat je door blijft schrijven
brieven, opstellen en gedichten
waarin je de wereld aanprijst
en deskundig schat als een koopman.
hoe komt het dat je niet moe
wordt en de ogen dicht doet en
denkt ik wou dat ze allemaal
naar de hel gingen met hun
kletspraatjes en door blijft schrijven
brieven, opstellen en gedichten
waaruit ik je herken en waardoor
ik je tegenkom lachend
en mij moed insprekend
want ik ben heel moe en terwijl
ik spreek glijdt hoop uit mij vandaan.
Jim wat maakt het de moeite waard
dat je door blijft schrijven
brieven, opstellen en gedichten ... etc.

Het is duidelijk dat Lodeizen in de regels ‘brieven, opstellen en gedichten / waaruit ik je herken en waardoor / ik je tegenkom lachend / en mij moed insprekend’ quasi terloops, en op juist daardoor treffende wijze, aangeeft waarin voor hém, de ontvanger van het geschrevene, de zin van Jims schrijven schuilt. Alsof hij die benadering vanuit zichzelf een onjuiste benadering vindt, spreekt hij daar vlug weer overheen, in de laatste regels, waarin de vraag naar Jims motieven wordt hernomen. In de eerder geciteerde regels: ‘ik / zal het leven door moeten gaan mijn / vrienden hulde brengend’ trekt Lodeizen als het ware de konsekwentie uit het positieve effect dat de brieven, opstellen en gedichten van zijn vriend op hem hebben: hij zal daarin op zijn beurt een stimulans tot leven en schrijven moeten vinden.

Intussen lijkt in de laatste regels van ‘De schuldeiser’ nog wel een en ander de moeite van het opmerken waard. De wolken waarop de dichter zich zal voortslepen leveren een nieuw beeld voor de paradoxale, onzekere en lusteloze ‘zelfverheffing’ waarop ik in deze notities al heb gewezen: ‘als een ballon bibberend stijg ik / ten hemel’ heette het in ‘De avond in Central Park, New York’.

‘Langzaam oud / wordend als een boom in een bosbrand.’ Ook dat lijkt Lodeizen bepalend voor het leven dat hij door zal moeten. Daarmee zijn we weer beland bij het beeld van de brand, een beeld voor het leven. En ook hier hebben we met een soort synthese van doen. Dat bomen in een bosbrand (overigens nog iets anders dan een brand van binnenuit!) langzaam verbranden, lijkt uiterst relatief. Wie het zo formuleert, moet wel bevangen zijn door de begeerte naar heviger (vitaler) flakkering.

Een tragische begeerte natuurlijk, want dat het geluk niet gelegen kan zijn in een roes van tijdverlies wordt ook bij Lodeizen duidelijk; in het mooie gedicht ‘Jaar zonder bon’ bijvoorbeeld op p. 71 van zijn Nagelaten werk, waarin hij de tijd eerst als het ware verlengt, om haar vervolgens met ‘opflakkerend’ hart in hoog tempo te kunnen verbruiken.

veronderstel dat het jaar
vierentwintig maanden had,
in plaats van twaalf: de
regenjas twee keer zolang
gedragen: langzaam, eens zo
langzaam valt de sneeuw, en de
late middag tussen vijf
en zes uur duurt een eeuwigheid,
hoe zouden wij het stekende
zieltogen van het oude jaar
kunnen verdragen, en de
vierentwintig slagen waarmee
het gezellige dagboek versnippert,
en het dubbele leed; het huilende
gezicht voor de spiegel? neen!
dan verscheur ik liever wild
bladeren van de kalender met
verbruikte vinger, punch drinkend.

Ik keer terug naar het begin van dit stuk. Het toch al ‘kromme’ geluk uit ‘De avond in Central Park, New York’ is vatbaar voor verdere kromming, diep de aarde in, ‘waar mijnwerkers van plicht / en berouw naar diamant zoeken.’ Daarom exposeer ik Hans Lodeizen naast Vitězslav Nezval in mijn mijnmuseum, naast dit fragment uit ‘De wonderbare tovenaar’ (vertaling T. Eekman):

Hij is de hemel nader gekomen
en baadt zijn zieke lichaam
daarboven
in de gletsjers
van de Sasanek

Onder hem ruist een fontein

dat is een wit hart

dat is het lied van een dichter dat ruist

en nooit spuit omhoog tot de hemel

en in geween gaat ten onder

de onderaardse fontein^4.

4. Geciteerd uit Sybren Polet (ed.): Door mij spreken verboden stemmen. Bloemlezing uit de moderne buitenlandse poëzie 1900-1950, Den Haag (Bert Bakker) 1975, p. 184.