Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 43]

Willem Sinninghe Damsté
Orion en Lodeizen

In de bundel Het innerlijk behang van Hans Lodeizen staat het volgende gedicht:

de sterren en het ongeneselijke
moment van de twee balken.
Orion ontdekt en in zijn hand
o noodlot in zijn hand het zwaard.^1.

Jan H. Cartens geeft in zijn artikel ‘Proeve van een essay over ‘atonale poëzie’, aantekeningen bij Hans Lodeizen Het innerlijk behang^2. een algemene beschouwing over de poëzie van Lodeizen. Volgens hem verschuift Lodeizen de beeldmotieven van de werkelijkheid op een onlogische wijze tot een irrationeel verband. Het creatieve wordt verlegd naar het onderbewuste. Tussen de beeldmotieven bestaat geen zin-verband meer. Na deze constatering citeert Cartens het hierboven afgedrukt gedicht en merkt op dat Lodeizen van de sterren-droom - de metafysische gedachte - is afgesloten door het zwaard. Het is de onmacht van de moeheid die hem binnen de perken van de realiteit houdt, aldus Cartens.

Terecht opponeert Anita Koster in haar artikel ‘Sterren kijken bij Lodeizen’^3. tegen de gedachte dat er in dit gedicht geen zin-verbanden zouden bestaan. Met haar interpretatie komt zij, dacht ik, een heel eind in de goede richting, maar enkele problemen zou ik anders oplossen.

Het gedicht draagt als titel ‘Voor Jim’. Met Anita Koster ben ik van mening dat de dichter hier waarschijnlijk James Merrill heeft bedoeld. Lodeizen leerde hem kennen toen hij in de jaren 1946, 1947 en 1948 aan het Amherst College (VS) studeerde. Zij werden goede vrienden. Hij had een grote bewondering voor de poëzie van Merrill. Hij noemde hem Jim, dat blijkt o.a. uit een gedicht dat hoogstwaarschijnlijk over Merrill gaat:

Jim ik zou willen weten
wat maakt het de moeite waard
dat je door blijft schrijven
brieven, opstellen en gedichten
waarin je de wereld aanprijst
en deskundig schat als een koopman.^4.
(...)

Lodeizen spreekt in het hierboven aangehaalde gedicht over Orion. Orion was in de Griekse mythologie een reusachtige jager uit Boeotië, die de Pleiaden, de zeven dochters van Atlas achtervolgde. Hij werd door Artemis gedood, volgens het ene verhaal omdat hij teveel snoefde, volgens het andere verhaal omdat hij zich wilde vergrijpen aan Artemis of een van haar gezellinnen. Zeus, die medelijden had met de arme Pleiaden, veranderde hen in duiven en plaatste ze, evenals Orion, als sterrenbeeld aan de hemel. Van het sterrenbeeld Orion vinden we de volgende beschrijving:^5.

Ligging van het sterrenbeeld Orion aan de noordelijke hemel.
Uit: Grote Winkler Prins, zevende druk, 1972.

De mythologische held Orion was een beroemd jager, en in de hemel is hij dan ook omringd door dieren: zijn honden (Canis Major en Canis Minor), de Haas (Lepus) en nog enkele andere. De figuur van de jager zelf wordt door een rechthoek van sterren gemarkeerd met erbinnen de drie sterren van de Gordel, alle van de tweede grootte. De heelalequator verloopt dicht langs de meest noordelijke van het drietal, Mintaka oftewel Delta Orionis. Ten zuiden van de Gordel zien we het Zwaard, dat wordt gemarkeerd door de grote gasvormige nevel M 42, die gemakkelijk met het blote oog zichtbaar is.

Anita Koster weidt breedvoerig uit over het sterrenbeeld. Zij citeert zelfs een passage uit In de ban van de ring van Tolkien, een passage die met het gedicht niets te maken heeft. Als Merlyn - analiste had zij dat toch achterwege moeten laten. Zij meent, het sterrenbeeld aanschouwend, dat het zwaard in de richting van het sterrenbeeld de Stier wijst en schrijft dat Orion het zwaard in de hand houdt. Dit is, zoals blijkt uit het hierboven aangehaald citaat, niet juist. Het zwaard hangt aan Orions gordel en de punt wijst naar het sterrenbeeld Lepus, maar dat is hier niet van belang.

Verder veronderstelt zij dat ‘sterren en ... balken’ een zinspeling is op de Amerikaanse vlag (stars and stripes) ‘terwijl het ook iets militants heeft (sterren en balken duiden de hogere rangen van leger en politie aan)’. Deze bewering is volstrekt uit de lucht gegrepen want daarvoor zijn geen aanknopings-

1. Hans Lodeizen, Het innerlijk behang en andere gedichten, Van Oorschot, Amsterdam, 1952, p. 14.

2. Jan H. Cartens, ‘Proeve van een essay over ‘atonale’ poëzie, aantekeningen bij Lodeizens ‘Het innerlijk behang’, Roeping, jg. 1951 p 242-247.

3. Anita Koster, ‘Sterren kijken bij Lodeizen’, Merlyn jg. 4, 1966, p. 120-122.

4. Het innerlijk behang en andere gedichten, p. 57.

5. Patric Moore, Spectrum ruimte-atlas, Utrecht, 1970, vert. H. Oosthoek, p. 77.

[p. 44]

punten te vinden. Bovendien spreekt Lodeizen over ‘twee balken’ terwijl de Amerikaanse vlag veel meer ‘balken’ telt. De dichter, die zelf van militaire dienstplicht was vrijgesteld op grond van broederdienst, heeft in geen enkel ons bekend geschrift gesproken over (waardering voor) rangen binnen het leger en de politie. Gezien Lodeizens afkeer voor deze wereld valt aan te nemen dat hij zulke zaken volstrekt onbelangrijk vond.

Volgens mij verwijst ‘de sterren’ naar de droomwereld. Lodeizen toont in zijn poëzie een groot verlangen naar de droomwereld waarin hij zijn fantasieën beleeft. Ook in andere gedichten verwijzen de sterren naar de droomwereld:

... verzin een wereld van sterren^6.

en:

's nachts kijk ik graag naar de sterren^7.

Anita Koster veronderstelt dat ‘het zwaard’ en ‘de twee balken’ duiden op fallische symboliek en dat ‘het ongeneselijke moment van de twee balken’ een beeldspraak is voor mutuele onanie. Deze veronderstelling die volkomen past in mijn uitleg van ‘sterren’, deel ik volkomen.

Ik wil nu pogen een interpretatie van het gedicht te geven. De dichter en zijn partner, die in de fantasie van Lodeizen beiden als sterrenbeeld in de sterrenwereld (= droomwereld) toeven, ontdekken op het moment van hun samenzijn zichzelf (of worden ontdekt, als wij ‘ontdekt’ als voltooid deelwoord opvatten) als Orion. Orion is hier de naam van de jager omdat hij het zwaard in de hand houdt. Door die ontdekking worden de dichter en zijn partner teruggeplaatst in de wereld van de werkelijkheid, want daar hoorde de jager thuis. Bij die ontdekking verzucht de dichter ‘o noodlot’, omdat de jager, althans in één van de mythologische verhalen, vanwege zijn verlangen naar erotische bevrediging werd gedood en de dichter met zijn partner dus nu ook de dood wacht.

‘Orion’ heeft dus een dubbele verwijzingsfunctie. In de betekenis van sterrenbeeld verwijst het woord naar de droomwerelden en als naam van de jager naar de wereld van de werkelijkheid.

Guus, Hans en Nele. Ca. 1946.

6. Het innerlijk behang en andere gedichten, p. 47.

7. Het innerlijk behang en andere gedichten, p. 63.