Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 23]

Pierre H. Dubois
Versplinter de spiegel waarin je gezicht heeft gehuild
Hans Lodeizen na dertig jaar

Toen ruim dertig jaar geleden, op 26 juli 1950, in de Clinique Cécil in Lausanne, de toen juist 26 geworden dichter Johannes August Frederik (Hans) Lodeizen aan leukemie overleed, genoot hij buiten een zeer kleine kring van vrienden, nog nauwelijks enige bekendheid. Zijn eerste en enige bundel, Het innerlijk behang was in het begin van dat jaar als cahier van De Vrije Bladen verschenen. De waardering daarvoor was wel aanstonds vrij algemeen en positief: een authentiek, jong en nieuw geluid. De zogenoemde experimentelen, sinds kort als zodanig optrekkend naar de voorgrond die zij lange tijd zouden gaan bezetten beschouwden hem als een der hunnen, en Harry sprak over hem destijds als de Jacques Perk van deze nieuwe generatie. Achteraf gezien als vergelijking nog niet eens zo gek, want al heeft de poëzie der Vijftigers met de Tachtigers van de vorige eeuw alleen maar het élan en het revolutionair karakter gemeen, het is niet onmogelijk parallellen te zien tussen de verschijning en wellicht zelfs het dichterschap van bijvoorbeeld Kloos en Lucebert, en dan ook wel tussen dat van Perk en Lodeizen, al lijkt geen vers van de een op een vers van de ander. Maar de criticus Dinaux had geen ongelijk, toen hij in 1958 in Gegist Bestek I Hans Lodeizen een plaats gaf bij de eerste fase van de naoorlogse ‘avant-garde’, namelijk de pre-experimentelen. Daarmee hangt vermoedelijk ook het feit samen dat Lodeizen, toch wel min of meer in tegenstelling tot de andere experimentelen of Vijftigers, ook door vertegenwoordigers, dichters, critici en lezers, van oudere generaties werd gewaardeerd. Dat was ook enigermate het geval met Perk. Zij zijn beiden figuren die tussen de generaties instaan op het moment waarop zich zulke ingrijpende veranderingen in de opvattingen betreffende poëzie gaan voordoen dat er van een revolutie wordt gesproken. Zij vormen daarvan de voorhoede. Maar omdat literaire revoluties zelden met moord en doodslag gepaard gaan, anders dan figuurlijk, en omdat de geschiedenis derhalve achteraf altijd een corrigerende rol kan spelen, tegelijkertijd ook de overgang van het ene tijdperk naar het volgende.

In 1952 verscheen onder de titel Gedichten bij G.A. van Oorschot een soort verzamelbundel, waarvoor op verzoek van Lodeizens vader drie oudere dichters van verschillende generaties, namelijk J.C. Bloem, J. Greshoff en Adriaan Morriën, een keuze maakten uit wat op dat ogenblik van hem in manuscript beschikbaar was. Daarin werd de enige eerder verschenen bundel in zijn geheel weer opgenomen (ten gevolge waarvan door slordigheid een tiental gedichten zelfs tweemaal werd afgedrukt) en men kon praktisch zeggen dat deze uitgave een herdruk vormde van Het innerlijk behang, aangevuld met een keuze uit nagelaten gedichten.

Sedert de verschijning daarvan heeft de poëzie van Lodeizen een plaats in het beeld van de moderne Nederlandse dichtkunst gekregen die het wenselijk maakte uit ander ongepubliceerd werk een (door Peter Berger en mij) samengestelde nieuwe keuze te maken, die in 1969, eveneens bij Van Oorschot verscheen onder de titel Nagelaten werk. Deze keuze was qua omvang niet of nauwelijks geringer dan de bundel Gedichten en omvatte, zoveel mogelijk chronologisch gerangschikt (de handschriften gaven daaromtrent niet altijd uitsluitsel en bovendien werden van veel gedichten en andere teksten geen handschriften aangetroffen), gedichten uit 1948, uit 1948-'49 en uit 1949, voorts een klein aantal verzen in het Engels, enkele prozastukken, waaronder Avonturen en schilderijen en Reis naar de Congo, benevens door Lodeizen vertaalde gedichten. Verder werd een biografische aantekening toegevoegd, waarin een beknopte chronologische biografie wordt gegeven om enkele vergissingen die daaromtrent gangbaar waren in hoofdzaak recht te zetten. De veelal als verzamelbundel beschouwde uitgave onder de titel Gedichten kan dus alleen op die grond al niet als de verzamelde poëzie van Lodeizen gelden, nog afgezien van het feit dat ook wij weer een keuze maakten en dat wij niet de zekerheid konden hebben over al het werk dat Lodeizen in manuscript of typogram naliet de beschikking te hebben gehad. Er dan ook alle ruimte en alle reden om tot een nieuwe editie te komen die een definitiever karakter kan dragen en waarin, behalve wat in de beide uitgaven werd bijeengebracht, ook het resterende niet gebundelde een plaats vindt, nadat er een nauwkeurig onderzoek naar is gedaan.

Wanneer ik, zolang na zijn dood, Lodeizens poëzie herlees, zijn er (in hoofdzaak) twee dingen die mij treffen. Het eerste is dat wat in 1950 verrassend kon lijken, nu volmaakt vertrouwd is geworden. In de bekende kritiek van Greshoff over de eerste kleine bundel Het innerlijk behang - kritiek die wel het een en ander voor de reputatie van de jonge dichter heeft gedaan - en die voor de vader aanleiding was Greshoff te verzoeken zich mede met de keuze voor de uitgave Gedichten te belasten, schreef deze: ‘Schoonheid, zoals wij die meenden te ontdekken in Boutens bijvoorbeeld, is in een kleine verzameling als deze dan ook ver te zoeken’. Deze, overigens geenszins negatief bedoelde, uitspraak was op dat moment stellig verantwoord, maar op het ogenblik is zij nog moeilijk voorstelbaar. Natuurlijk zijn er verschillen waarneembaar, zelfs zeer aanzienlijke, maar de gedichten van Lodeizen zijn in de inmiddels dertig verstreken jaren zo volledig opgenomen in de verschuivende begrippenwereld van de poëzie, dat zij nu volkomen, en voor ieder poëzielezer invoelbaar, als romantisch kunnen gelden. Romantisch mag dan een tamelijk vaag en moeilijk strak te definiëren begrip zijn, ook als men rekening houdt met de uitgebreide vak-literatuur, het belet niet dat deze poëzie aan een algemeen aanvaarde idee beantwoordt en als zodanig herkenbaar is geworden. De verschuiving zit dus niet in het gevoel, maar in de gevoels-connotaties van een veranderde tijd. Die tijd is veel sterker veranderd sinds Lodeizen dan vóór hem en dan, derhalve, in zijn poëzie kon worden verwoord. De schoonheid waarvan Greshoff in 1950 nog kon spreken, zij het reeds als het veranderend begrip, heeft in 1980 dimensies gekregen die dertig jaar voordien wel ver te zoeken konden lijken, maar nu niet meer. Ik denk dat men dit kan vast stellen zonder enige pejoratieve intentie, als een sociologisch feit, in zoverre schoonheid, kunst, poëzie, dit zijn.

Het tweede dat mij bij de herlezing van deze poëzie treft, is dan ook precies de functie van trait-d'union tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ poëzie door het overtuigende karakter ervan. Veel minder dan een breuk met de voorgaande periode,

[p. 24]

zoals het Greshoff nog kon schijnen, blijkt het de voortzetting van de poëzie van altijd ‘met andere middelen’. Ook in dit opzicht is de vergelijking met Perk geen onzinnige. Lodeizens aansluiting met de vernieuwingen die bij zijn overlijden begonnen door te breken liggen niet in het maatschappelijk-functionele van het dichterschap, de poëzie als zuurdesem van een nieuw of zich vernieuwend besef van mens-zijn, van een daarmee samenhangend veranderend sociaal bewustzijn, zoals het bij Lucebert, bij Polet, bij Kouwenaar en bij Jan Elburg, in elk geval aanvankelijk, is geweest, maar in een bevrijding uit de formele poëtica van die tijd. Zijn vers is slechts zelden rijmend en metrisch en wordt door andere wetten beheerst, het ritmisch-muzikale en het beeld. En vooral in het laatste ligt de verwantschap met, of als men wil zijn ‘voorgangerschap’ van, de Vijftigers. Wat hem met hen verbindt is dus niet wat hen van voorgaande generaties scheidde, maar wat ook hen - na een assimilatieproces, met die voorgaande generaties zou blijken te verbinden.

Wie regels leest als de volgende:

als ik nu ga zal het minder
wreed in je schouder bijten en
ook plezier op je lichaam leggen
als veel fruit op een schaal als
ik nu ga zal het regenen de
wind zal sprookjes weven in
de avond als ik nu ga zal
het zomer zijn voor het garen
...

(Gedichten, blz. 31)

constateert dat er geen sprake is van maat en rijm, maar van ritme en innerlijke melodie. Dat is (of dat was) in zekere zin misschien ‘nieuw’, gemeten aan de traditionele poëzie, maar het kan moeilijk revolutionair worden genoemd na bijvoorbeeld Gorter, Leopold, van Ostaijen, na veel ouderen nog, om van buitenlandse voorbeelden (ik denk aan sommige gedichten van E.E. Cummings, met wie hij in bepaalde opzichten verwantschap vertoont) niet te spreken, met inbegrip van het ontbreken van leestekens die bij een zo natuurlijk ritme en een zo zichzelf bepalende melodie volmaakt overbodig zijn, zelfs storend omdat ze een modulatie zouden fixeren die nu juist aan de versregels hun raffinement van flexibiliteit geeft. En die mogelijkheden zijn poëtische winst omdat zij niet worden gedragen door logische samenhangen van gedachten of denk-beelden, maar door beeld- en gevoelsassociaties, door de mogelijkheden van een continuïteit die niet noodzakelijk aan voorzienbare verwachtingen beantwoordt, maar aan verrassende. Dat is de oorspronkelijkheid van deze poëzie.

De ondergrond daarvan is, als bij alle dichters, een persoonlijke en bij Lodeizen had die niets revolutionairs, niets maatschappij-vernieuwends, ik meen zelfs te mogen zeggen, integendeel. De ondergrond van Lodeizens levensgevoel is een globaal maar intens-aanwezig besef van vergeefsheid dat in vrijwel al zijn gedichten aanwezig is, ook als het niet met zoveel woorden wordt gezegd. De toon is daarvoor veel meer bepalend dan het concrete woord, het beeld veel sterker dan de gedachte.

Dit levensgevoel heeft verschillende evidente componenten gehad. In de eerste plaats natuurlijk fysieke: zijn leukemie en zijn homosexualiteit, want die zijn onmiddellijk, zij vormen wat men zou kunnen noemen een persoonlijk fatum. En in dit geval ook een rechtstreekse bedreiging met een lichamelijke en morele dood, - een lichamelijke door de leukemie die hem niet losliet en op 26-jarige leeftijd overwon, een morele door het niet aanvaard worden van zijn sexuele geaardheid door de vader. In de tweede plaats een culturele component.

Lodeizen was uiterst begaafd, zowel intellectueel als artistiek, en deze begaafdheid waaraan hij een aanzienlijke intellectuele en culturele bagage dankte, drukte tegelijkertijd het stempel op hem van een historisch fatum, dit namelijk van de vergankelijkheid, het ruïneusze waarin al het geschapene door de tijd wordt achterhaald en vernietigd. Het is volkomen duidelijk, dunkt mij, dat dit levensgevoel tegengesteld moet zijn aan het revolutionaire van de Vijftigers. De jonge Lodeizen was voor het hunne veel te oud, ouder dan revolutionairen zijn, al wórden zij het doorgaans tenslotte ook. Dat is ‘the way of all flesh’. Maar wat hem met hen dan weer verbindt is de levensliefde, de dorst naar schoonheid (wat men daaronder dan ook wil verstaan), elementen van de jeugd, maar tevens, en wellicht vooral, van het dichterschap.

Bij Lodeizen, zoals bij de eveneens jonggestorven Perk, is de melancholie een alles doordringende factor van de levensliefde. Zij geeft aan zijn poëzie bijna een zekere eentonigheid maar die niet hindert en de lezer zelfs onontkoombaar inwikkelt. Greshoff formuleerde het destijds aldus: ‘Er bestaat een soort motregen, mist bijna, welke de wandelaar dieper doorweekt dan een stortbui’. Maar ik leg er de nadruk op dat het een factor van levensliefde is in deze poëzie en dat de melancholie bij Lodeizen niet het kenmerk is van somberheid en wanhoop, op een enkele uitzondering na misschien. En deze levensliefde is dan toch een vorm van verzet tegen het bewustzijn van een onontkoombaar vroege dood, tegen het doemkarakter ook van de homosexuele levenskans. Maar het is een verzet dat zich vergeefs weet, zonder feitelijke strijdbaarheid, en dat zich manifesteert in scepticisme, ironie, ingehouden pathos, en in de smartelijke ernst van die levensliefde.

Van al deze facetten zouden er tal van voorbeelden in het werk van Hans Lodeizen zijn aan te wijzen. Ik beperk mij slechts tot enkele korte citaten, een fragment als dit o.a.:

in het oog van de nacht woon je als een merel,
of als een prins in zijn boudoir: de kalender
wijst het zeventiende jaar van Venetië en
zachtjes, zachtjes slaan zij het boek dicht.

kijk! je schoenen zijn van perkament

o - mijn vriend - deze wereld is niet de echte.

(Gedichten, blz. 42)

Of dit subtiele perspectief van een moment:

de wind van deze middag wandelt
met de herinnering
van vele geuren en mijn hart
is als een huiskamer waar door het open venster
het donker over verloren dingen praat
ik weet dat de pendules naar hun einde draaien

(Nagelaten Werk, blz. 8)

Of de berustende wanhopigheid van dit korte vers:

er is geen grotere zuiverheid
dan die van de morgen
er is geen langere liefde
dan die van de glimlach

(Nagelaten Werk, blz. 28)

Zelfs formeel is hier geen verschil met poëzie uit vroeger tijden, ik denk bijvoorbeeld aan het sublieme, eveneens vierregelige, ‘Das Angenehme’ van Hölderlin die, oud en in de waanzin gevangen, hetzelfde verlangen wanhopig uitdrukte in hetzelfde vergankelijkheidsbesef.

De indrukwekkendste kwaliteit van Lodeizens poëzie lijken mij, resumerend, de geringe hoeveelheid sentimentaliteit in zoveel elementair gevoel, de combinatie van zoveel wijsheid met zoveel jeugd, en van zoveel zelfbeheersing in zoveel zelfexpressie: ‘Versplinter de spiegel waarin je gezicht heeft gehuild’.