Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 19]

Peter Berger
Een zondagskind op maandag

Op de middelbare school stonden we op het ferme standpunt dat biografische feiten absoluut niet van betekenis zijn als het gaat om het verhelderen van een literair werk. En verhelderen van literaire werken, dat was een sport van ons, pubers van zestien, zeventien jaar. Dat standpunt was overigens voornamelijk door luiheid ingegeven, want praten over literatuur mocht dan een hartstocht van ons zijn die ons een beetje in de buurt van de Parnassus bracht, het lustoord voor kinderen van onze gevoelige leeftijd - praten best dus, maar het leren van feiten uit boekjes als de Vooys stond ons aanzienlijk minder aan. Bovendien gaf het een schijn van toegankelijkheid terwijl we de literatuur voor niet - ingewijden geheim wilden houden. Maar het standpunt deugde niet, want ondertussen wel stiekum De vriend van mijn jeugd van Lehning met rode oren lezen.

Daarom, wat je ook aan principieels kunt verzinnen pro of contra het standpunt dat inzicht in het leven van de auteur van belang is voor de omgang met literatuur - het blijft een academische kwestie. Je dóet het gewoon, afdalen naar het biografische bestaan van je geliefde auteurs. Ook als H.U. Jessurun d'Oliveira géén interviews had verzameld waarin hij auteurs uitvraagt over hun literaire visie, en over hun manier van werken en over het work in progress, terwijl die persoonlijke inzichten strijden met zijn Merlinistische visie dat het gaat om de tekst en de tekst alleen, dan had ik op grond van eigen ervaring toch wel geweten dat de werkelijkheid hier sterker is dan de leer. Je ontkomt er niet aan. Soms voegt het toe, zoals A. Roland Holsts herinneringen aan zijn broeders in de kunst, herinneringen die zelf weer de schittering hebben van alle echte literatuur. Het avontuur van de revolutie van Vijftig is voor mij zelfs helemaal vervlochten met wat uit kranten en weekbladen ook een maatschappelijke revolte leek: het uitdagen van de burgerij, op zolders samenzweren, een gedicht voordragen dat niets anders is dan een gebaar: het omkeren van een glas water boven het hoofd.

Soms ook voegt het niets toe, versmallen de nadere feiten zelfs het beeld dat men had. Maar ook dat houdt de lezer vaak niet tegen. Het is als met liefde of vriendschap. Je tracht het eerste moment, dat eerste vermoeden dat eigenlijk al de kiem van de hele liefde of vriendschap in zich droeg te herhalen. En dat kún je niet anders doen dan door dieper in het wezen van die ander te dringen, feiten bemachtigend, meer details verzamelend, ofschoon dat het eerste moment niet terughaalt, en zelfs vaak verzwakt. We kunnen nu eenmaal niet anders dan door middel van nieuwsgierigheid uiting geven aan onze affecties, of het nu persoonlijke zijn of literaire. Maar overigens is de nieuwsgierigheid niet in alle gevallen even groot. Er zijn vele factoren in spel. Zoals bijvoorbeeld de mate waarin een werk als gebonden aan een tijd (ik zeg niet: tijdgebonden) overkomt. Zo wil ik persoonlijk bijvoorbeeld méér weten van de mensen die Ter Braak en Du Perron waren, van de biografische personen, dan van een dichter als Martinus Nijhoff. Is het omdat de tijd, de politieke spanning, het gevecht binnen het etmaal directer in het werk van deze essayisten aanwezig is dan in dat van die dichter? Een tijd met zijn opkomend fascisme die ik, ongetwijfeld door het jaar van mijn geboorte, door die vroege indrukken van geweld en een geur van de komende oorlog nog steeds probeer te achterhalen, ook in persoonlijke feiten, in ongestyleerde meningen, in contradicties. Heeft het er mee te maken dat het de dichter vaak meer te doen is om de vorm, en de essayist om de vent? Maar goed, hoe meer een schrijver een lyricus is, hoe minder behoefte heb ik er persoonlijk aan om de auteur ook in zijn gewone doen, als de man of vrouw àchter het werk, te ontmoeten.

Ik denk echter dat iedereen daar andere ervaringen mee heeft.

Een schrijver bij wie ik helemaal niet de behoefte had om ook maar iets van het persoonlijke te betrappen was Hans Lodeizen. Dat heeft ongetwijfeld ook te maken met het tijdstip in mijn leven dat ik de dichter Lodeizen voor het eerst las. Of nee, daar is het niet goed mee gezegd. Lodeizen was voor mij en zoveel leeftijdgenoten van ongeveer zestien geen dichter. Hij was een openbaring. Wat hij schreef vertegenwoordigde voor ons de poëzie zelf, achtergelaten door iemand die even het bestaan was binnengewaaid, om via een romantische dood, na een kort leven weer af te zwaaien. Hij, Hans Lodeizen, had te kort geleefd om door het bestaan bezoedeld te raken, een niet helemaal ontwaakte dromer, wiens onvree met de boze wereld nog vol zuivere verbazing om zoiets vreemds was, iets dat eigenlijk maar niet moest. Een dichter die, voordat hij de kans had gekregen cynisch en hard te worden alweer was verdwenen. Natuurlijk, hij was vol melancholie. Ja, haast elke regel die hij geschreven heeft bezit een weemoedig timbre. Maar dat is geen melancholie waar het slepende verdriet zijn vervuilende stempel al heeft opgezet. Hij, die zijn dwarse verwantschap met Slauerhoff, die dichter van het spleen en de onvervuldheid onder woorden bracht in het gedicht ‘Oneerlijk zeemansgraf’, en die evenals Slauerhoff ook wel geteisterd kon worden door een soort van metafysische verveling, een zacht wanhopige dadenloosheid en hangerigheid, bleef in die typisch romantische vermoeidheid fris. Alsof hij, nog onwennig in een wereld die hij niet liefhad en zo innig liefhad, met grote, kinderlijke onbevangenheid blijft verkeren in de nabijheid van een speels wonder. In die beginnende en al alles doordringende levensmoeheid is een tegenstroom van verbaasd enthousiasme. Hij kan de wereld bezien met grijze ogen. ‘De moeheid in een bootje’. Maar er zijn altijd toch weer vrolijke en kleurige beelden die door het lyrische floers van zijn zacht zingende, getemperde strofen heenbreken. De weemoedige toon wordt vaak licht door een nabij, kinderlijk geluk. Hij lijkt vermoeid van nature te zijn. Maar hij is óók jong, en avontuurlijk op het soms onverantwoordelijke af en open voor verwachting.

Puberpoëzie, zo heeft men deze lyriek wel gekenschetst, vooral toen men na zestig meer zakelijkheid, meer realisme eiste. Hij heeft in ieder geval de kans niet gekregen een gezeten volwassene te worden. En ongetwijfeld slaat deze poëzie aan bij pubers die nét hun eigen onvrede met de wereld ontdekken, de wereld van de vaders, de volwassenen.

Maar met het woord puberpoëzie is aan de grootheid van deze poëzie niets afgedaan. Ik moet daar nog even op ingaan. In nauwe omgang met zijn manuscripten, later, viel me het volgende op.

[p. 20]

Een groot aantal gedichten was in potlood genoteerd op de velletjes van kleine notitieblokjes. Een enkele keer met een tekeningetje erbij, een kleine, pretentieloze, handige krabbel. De blokjes maken niet de indruk de versie in het net te zijn van eerder verschenen kladjes. Dan zouden ze wel netter zijn, met minder doorhalingen (want die tref je wel aan). En dan zouden die gedichten ook niet in dat voorlopige potloodschrift zijn geschreven, zouden er ook niet hier en daar probeerseltjes zijn genoteerd. Kortom, ik kan niet aan de indruk ontkomen dat Lodeizen zijn gedichten in één keer schreef met het gemak waarmee een ander gewone persoonlijke notities neerschrijft, met hier en daar een verbetering, maar in de regel al voltooid zoals ze opkomen.

Dat zou betekenen dat hij met dezelfde natuurlijkheid schreef waarmee men bij wijze van spreken ademhaalt, zonder inspanning, zonder zich te forceren. De vorm vereist ook geen ambachtelijk passen en meten met veel rijm en strenge metra. Er zijn geen harde eisen van prosodie, er hoeft geen noest schaven en timmeren aan te pas te komen. Maar wonderlijk is het wel dat een dichter zo geïhspireerd is dat de associaties in een gave vorm van een inwendig melodieus praten moeiteloos in hem opwellen.

Als de hierboven beschreven indruk juist is dan bevestigt het wat men zó ook al voelt: dat de poëzie de makkelijk geïnspireerde Hans Lodeizen bijna aanwaaide. Onbevangen als hij was bleef hij vlak bij een nog makkelijk stromende bron van aandoeningen. Hij heeft de onbeschadigde ontvankelijkheid van een jong mens, zo men wil dus van een puber. Men is geneigd aan Bloems woorden te denken: de makkelijke ontroerbaarheid van de jeugd. Maar aan de andere kant is er toch ook een scherpe waarneming van de gevoelens. Aan de andere kant worden de beelden die zo spontaan opdoemen in een schriftuur die iets weg heeft van half bewuste écriture automatique toch gecensureerd en gerangschikt zodat het in een lucide orde in hem boven komt. Hij heeft een scherpe aandachtige zelfwaarneming die de gedichten ver uittilt boven de gewone verliefde weemoed en de gebruikelijke lieve sentimentaliteit van zoveel ‘jongerenpoëzie’. De ontroerbaarheid, het gemak waarmee de gevoelens stromen: dat is ontegenzeglijk erg jeugdig. Maar de beelden die hij vindt zijn vaak van een schitterende originaliteit, vindingrijk maar niet vergezocht. Het taalgebruik is vol souplesse gehanteerd met het vanzelfsprekende gemak van de virtuoos. Maar bovenal is zijn inzicht, zijn poëtische intelligentie hoog ontwikkeld: de uitdrukking van gevoelens die kenmerkend zijn voor een zachte, romantische jongen ligt gerangschikt in wat men een eigen dichterlijke mythe kan noemen. Een mythe met de ‘algemeen menselijke geldigheid’ van om het even welk voldragen dichterschap. Het is het verhaal van een onvrede en onrust dat zijn neerslag in zoveel dichterlijke oeuvres gevonden heeft, en dat ver uitgaat boven die ongemakkelijke verhouding tot de omgeving van poëziegevoelige jonge mensen. Ik zou het nog wat anders willen stellen: die onrust en onvree wordt door zoveel jonge mensen die hun gevoel ontdekken hevig ervaren om dan later in aangepast vaarwater te komen, ingebed in baan en gezin, verdronken in makkelijk cynisme of in een borrel op zijn tijd. Maar geldt die onvree niet eigenlijk voor een heel leven als men het er niet mee op een akkoordje gooit? En als men al jong die onvrede weet te verwoorden op een poëtisch voldragen wijze, dan gaat deze de grenzen van ‘door een puber voor pubers’ te buiten, hoe jong de toon ook mag zijn. Dat geldt wel alleen als men in een ongeneeslijke dwarsligger als Slauerhoff niet ook maar een geprolongeerde puber wenst te zien, en in Marsman een wat erg gepassioneerde eeuwige knaap.

Zo kunnen ze ook wel overkomen, dat wil zeggen: vrienden en kennissen zullen ze zeker af en toe wel zo gezien hebben, ook toen die dichters de jaren des onderscheids bereikt hadden. Maar doorslaggevend zijn de gedichten, is het talent. Niet omdat mooie woorden een alibi vormen, maar omdat woorden de zin van het onaangepaste, opstandige gedrag blootleggen en van een filosofische zin voorzien. Onaangepastheid is vaak de keerzijde van de poëzie. Of liever: in de poëzie wordt de aard van de onaangepastheid pas opgedolven. Het inzicht dat het bestaan iets is waar men zich niet aan kan aanpassen dan via het geschonden en helende woord.

Enfin, de lezer die meent op te kunnen merken dat ik me nogal gestoord heb aan uitlatingen als puberpoëzie, toch waarachtig niet door de eersten de besten gedaan, die heeft gelijk.

Natuurlijk, ik kan (en wil) me met deze visie ook niet losmaken van de manier waarop Lodeizen zich aan ons, jonge lezers van eens manifesteerde.

Of men nu Lodeizen tot de Vijftigers moet rekenen (ik heb daar wel mijn twijfels over, ook al nam hij deel aan de bevrijding van de poëzie, na de oorlog en heeft hij op zijn eigen natuurlijke wijze deel aan de vernieuwing, en paradeert hij in Atonaal), toen mijn generatie hem ontdekte gold Lodeizen als de Jaques Perk van de poëtische bevrijding van de Vijftigers. Hij heeft dezelfde romantische signatuur. Een dichter die poëzie schrijft als bij inblazing, die verrukt met verzen die in alle gaafheid spontaan opgeweld lijken te zijn, en die een regelrecht appèl doen op de ontroering door de onbedorven genade van de jeugd. En in beide gevallen: de vroege dood.

dood.

Die visie is voor mij eigenlijk zo vanzelfsprekend, dat ik ervan schrok toen mij in een radio-interview gevraagd werd of ik van mening was of het vermoeden van een vroege dood het dichterschap bepaald heeft. Over die kwestie speculeerde je wel in de tijd dat we Lodeizen begonnen te lezen, maar ik werd er nu door overvallen omdat ik daar vroeger nooit een serieuze kwestie van maakte, te vanzelfsprekend als het was dat de dood de voltooiing was van dit in zichzelf gesloten dichterschap. En later, op een leeftijd dat men niet meer met dit soort vanzelfsprekendheden omgaat heb ik er tot mijn schande ook geen punt van gemaakt. Hoe komt dat? Omdat er twee antwoorden kunnen bestaan. Het ene is, objectief, dat dit soort vragen verkeerde kwesties zijn omdat het antwoord nooit gegeven kan worden. Perk had een romantische ziekte, tering. En Lodeizen had een slepende ziekte die daar ook nog wel toe te rekenen valt: leukemie. Maar alle gepraat over dat soort ziektes is gepraat achteraf, als we de afloop kennen. Bovendien zou het best wel eens kunnen zijn dat die ziekte van Lodeizen toe te schrijven is aan een stom ongeluk: hij is een keer onder de hoogtezon in slaap gevallen. En als de ziekte daar een gevolg van is geweest - niet onwaarschijnlijk - dan is elke voorbestemming voor een vroege dood natuurlijk helemaal illusoir.

Maar er is toch ook een subjectieve waarheid van een zekere geldigheid. En dat is, dat alleen bij een bepaald soort poëzie met een romantische, jonge allure die mythe van de vroege dood steeds een rol speelt. Het is bij dichters die als jong schrijver zich al in zo overrompelend gave verzen presenteren, op een wijze die hun jeugd als het ware al in een nog fris, maar toch inzichzelf rijp, genuanceerd en uitgewogen dichterschap uit, dat we ons eenvoudig niet voor kunnen stellen hoe deze van god gegevenen ooit oud kunnen worden. Als zo'n romantische voorstelling van de jonggestorven dichter een hersenspinsel is, dan is het toch een zingevende. Want het zegt heel wat van het aard van het werk, van de manier waarop het op ons af komt dat het geplaatst wordt binnen zo'n verhaal.

Aan de objectieve visie had ik geen behoefte gehad. Zo sterk gold voor mij persoonlijk ooit de kracht van dat verhaal, dat deze dichter voor mij in de literatuur nergens vandaan gekomen opdoemt als een plotselinge verschijning, om na een kort leven even abrupt te verdwijnen. Eigenlijk: iemand van zo buiten de wereld dat hij alleen even als dichter kon bestaan. Dit was een van die gevallen waarbij ik helemaal niet geïnteresseerd was in het persoonlijke leven van de auteur, volstrekt onverschillig voor de biografische feiten. Het ging terug op een

[p. 21]

subjectief ongeloof in het feit dat deze dichter als mens ooit had bestaan. Zo sterk had de dood een mythe losgeslagen die het feitelijke leven van deze dichter had ingehaald.

Het was een rare speling van het lot dat juist de vader van Hans Lodeizen (dat hij ooit ouders, en twee zusjes en een broer had gehad!) mij vroeg een biografische schets van het leven van Hans te schrijven.

De vader vertelde mij in een paar eerste gesprekken veel over het leven van Hans Lodeizen, en mijn beginnende verwondering gold het feit dat ik zoveel autobiografische feiten kon ontdekken in gedichten die zich als pure lyriek laat lezen. De gedichten zijn evenzeer ontstegen poëzie als - vaak - heel directe notities over zeer feitelijke omstandigheden. De aankomst in New York, herinneringen aan het leven in Wassenaar waar het gezin Lodeizen woonde, het gedicht geschreven op het kantoor van Müller & Co op de Plaats in Den Haag waar Hans een tijdje werkte en door de telex tot een gedicht geïnspireerd werd, het verblijf in Amherst, de liefde voor Seldon, voor James Merrill, het weglopen van huis. De plaatsnaam Wassenaar komt zelfs in een van zijn nagelaten gedichten klip en klaar voor. Maar nog iets anders merkte ik geleidelijk aan. Het grote conflict met de vader, dat mijns inziens een bepalende rol heeft gespeeld in dit dichterschap. Juist omdat het de vader was die me de eerste gegevens verschafte voelde ik me overigens steeds meer gehinderd me in de achtergrond van deze levens te verdiepen. Zelfs deze vluchtige aanduiding kost me nu moeite. Vond ik die vader een verwerpelijke man, dan had ik dit ook niet geschreven. Maar de volgende portretstreken zijn gebaseerd op bewondering. De tragiek in de relatie had iets onontkoombaars, maar dat doet aan de statuur van de betrokkenen niets af.

Ja, die vader. Jarenlang lees je woorden als tycoon zonder dat het een levend begrip is. En dan kom je er een tegen. Tycoon, dat is: een natuurverschijnsel van macht en geld, en in dit geval ook: van een scherpe en zeer precieze intelligentie, en van een grote eruditie, en honger naar cultuur.

Vader Lodeizen: op hoge ouderdom was hij nog een mooie man, broos geworden maar toch hoog van gestalte, een duur flitsende, strenge bril, meer hoffelijk dan vriendelijk, peper en zout krullend en nog steeds vol haar, een heersende neus. Een paar oudere politici die ik nog wel eens een enkele keer van dichtbij meemaakte hadden flauw iets van wat ik ook in hem herkende: de kracht van de mensen die na de bevrijding Nederland weer zouden maken. Bezielde optimisten uit de tijd van herrijzend Nederland.

Het ouderlijk huis in Wassenaar.

De vader dus. Een imponerende, erudiete selfmade man, die van onderwijzer in Amsterdam socialist, via een in de avonduren bijeengestudeerde doctorstitel in de rechten (op stellingen) opklom tot directie-secretaris bij een bank om tenslotte machtig man te worden bij een wereldomvattend scheepvaartbedrijf. De vader had de vanzelfsprekende grandeur van iemand voor wie fortuin, macht en aanzien even vanzelfsprekend was weggelegd als cultuur. Het huis in Wassenaar is een half landgoed, omgeven door de grote, glooiende tuin die men - zo men wil - in de gedichten van Hans kan terugvinden. Trouwens, in veel gedichten treft men die sfeer van luxe, long drinks en terassen aan. (Ook later, in Amerika, waren de kringen waarin Hans verkeerde welgesteld) Klassieken, vooral de Franse, werden wérkelijk gelezen, de omgang met kunstenaars was gewoon (veelzeggend is dat de jonge toen nog Simon van het Reve vader Lodeizen het manuscript van De Avonden schonk). Aan de muren hingen schilderijen: topkwaliteit - zoals de kunsthandelaarsterm luidt - van de Hollandse romantici en de Haagse School, verworven in een tijd dat deze werken niet om de belegging werden gekocht, maar uit voorkeur. Ik herinner ik me een Isaac Israëls, een paard met amazone in het Clyde Park te Londen, een schitterende Schelfhout, verdwijnend bootje in de zomernevels, en een Breitner. Een van zijn Amsterdamse bouwputten. Maar laat ik ophouden met deze liefhebberspraat, een indruk is genoeg, en terugkeren naar de vader.

Hij was ongetwijfeld, als selfmade man gefascineerd door zijn daadkracht. Veel van de gesprekken keerden steeds weer terug naar zijn carrière. Ik dacht eerst dat het was omdat hij het vanzelfsprekende van de macht niet had meegekregen door een lange familietraditie die dat stempelt, zodat hij in dat steeds weer terugkeren naar het verleden de eigen achtergrond steeds weer moest verankeren in een door hem zelf geschapen traditie. Hoe dat zij, ik merkte dat deze gesprekken ook dienden om met een suggestie van maatschappelijk succes het wak dicht te vriezen dat de dood van Hans in het leven van de vader (en de moeder) geslagen had. Steeds weer, en steeds niet lang nadat een gesprek begonnen was zwermden de woorden naar dat ene gebeuren, waarmee geen verzoening tot stand was gekomen. Geen verzoening met die dood.

Dat Hans z'n laatste gedicht een verzoening met de vader is, is duidelijk. En in het geheel van dit oeuvre, als waarlijke afsluiting in het bewustzijn van een op het einde vrijwel zeker geweten dood is dat zinvol.

Maar kon het daarmee ten einde zijn voor wie overleefden, en die bleven met het verdriet?

Dat er conflict was, dat lag voor de hand.

Hans was homosexueel, of minstens bisexueel (hij kon het uitstekend met meisjes vinden), en dat was in die tijd vaak schokkend.

Ik weet niet of de ouders daar overigens meer dan een vermoeden van hadden, want in gesprekken bleef dit alles in pijnlijke suggesties versluierd. Maar hoe het zij, Hans verkoos een levensweg die volgens de nonnen van toen in veel opzichten nogal tegendraads was. In de ogen van die sterke man van de daad, die man van het maatschappelijk succes die de vader was zou je eigenlijk moeten zeggen dat Hans niet helemaal wilde deugen. Ik merkte uit alles dat vader en zoon veel van elkaar gehouden hadden, maar dat maakte het conflict er niet minder om. De vader adoreerde Hans, de begaafde, die al jong zijn weg vond in de klassieken, die een meer dan bijzondere aanleg had voor biologie, die met een speels en charmant gemak met alles en iedereen omging, handig organiseerde (bijvoorbeeld toen hij bij zijn reis naar Engeland op goed geluk regelde dat wat bijdragen verschenen in Vrij Nederland). Een dromer was hij en een vlotte losbol, die alles lukte. Behalve een ding: in maatschappelijke zin lukken. Zonder meer begaafd verdroomt hij steeds weer voordat hij een stuk van zijn maatschappelijk leven met een examen moet afsluiten. Het interesseert hem niet, andere dingen

[p. 22]

houden hem eenklaps bezig. Zelfs in Amherst, waar hij toch weer de kans kreeg zijn wat wiebelige loopbaan op aarde te repareren, laat hij het afweten, en verzandt zijn daadkracht omdat er weer iets anders is dat hem intens bezig houdt.

Steeds weer hangt de vader een maatschappelijk vangnet onder de soms uitbundig, soms verstild capriolen makende Hans, maar in maatschappelijke zin slagen: het heeft Hans aandacht nu eenmaal niet. Men kan speculeren dat het door het welgestelde en veiliggestelde milieu komt. Wel, zoiets kan misschien medebepalend zijn. Ik houd het erop, dat Hans gewoon een beetje niet in het leven paste. Wat hij deed, zelfs het handig organiseren was, zo lijkt het, van een volstrekte ingenuiteit, om het woord onschuld maar niet te gebruiken. Hij was een peinzer en een vrolijke jongen. Maar in beide facetten van zijn wezen: maar half aangesloten op het leven van alle dag. Hij wilde denk ik wel, maar vergat steeds dat hij het wilde. Dat ging zover dat hij zelfs geen dichter wilde zijn, dat wil zeggen iemand die deze levensinstelling in zekere zin cultiveert.

Wat me sterk trof was, dat de vader er geen flauw vermoeden van had dat er in Hans een dichter van een dergelijk kaliber stak. Terwijl die vader toch een open oog had voor wat er in de literatuur om hem heen gebeurde, en begrip had voor het meest contemporaine, getuige zijn houding ten opzichte van Van het Reve, toch waarlijk geen ‘oncontroversieel’ schrijver in die dagen. Was het een blinde vlek ten aanzien van de eigen zoon? Ik geloof er niets van. Ik denk veeleer dat Hans Lodeizen zozeer vanuit zijn natuurlijke aard dichter was, dat hij het uitzonderlijke dat hij het was niet merkte. Dichten, dat was voor hem het noteren van wat hem overkwam en het nadenken daarover, en dat als vanzelf de lyrische vorm aannam van poëzie. Natuurlijk, we moeten niet overdrijven. Hans hád moderne dichters gelezen, waaronder Eluard die hij ook vertaalde (Leda en de zwaan). En van Eluard vindt men dan wel geen regelrechte beïnvloeding, maar van de overgave aan de stroom van gedachten die Eluard kenmerkt, heeft Hans Lodeizen zeker wel een en ander opgestoken.

Titelpagina van het ongepubliceerde jeugdwerk ‘De duivel en de avonturier’.

Uit een typisch jeugdwerk dat zich in de nalatenschap bevindt, De duivel en de avonturier, blijkt dat hij Nijhoff terdege gelezen heeft en zijn invloed althans daar heeft ondergaan. En ‘Een reisje naar Congo’ waarin Cide rondspookt heeft ook een opzettelijk literaire vorm in zijn enscenering als ware het een dagboek. Het gaat dus veel te ver om de opmerkelijk belezen, en in een cultureel milieu grootgebrachte Hans in literaire zin naief te noemen. Maar tòch blijft dat onopzettelijke in deze poëzie opvallen, tòch blijft die indruk - althans bij mij, van onbedorvenheid en onschuld. Geboren dichter als hij was mag hij dan ook wel - in bescheiden mate eigenlijk - met literaire voorbeelden gespeeld hebben, ik geloof niet dat hij zich bewust was van zijn grote talent, en ik geloof ook niet dat hij de opzet had een dichterschap uit te bouwen en te cultiveren, laat staan om zich als de romantische, bijzondere dichter naar buiten toe te afficheren en van zijn bijzonderheid een door verzen gerechtvaardigd maatschappelijk fenomeen, het fenomeen van de dichter, te maken. Ook in dit opzicht wordt men getroffen door een allesoverheersende luchtigheid, speelsheid bijna, argeloosheid bijna die de tegenkant is van zijn weerloze melancholie. In zijn ontvankelijkheid laat hij zich makkelijk meevoeren in het bestaan, en wordt er makkelijk door gekwetst. Maar zich van zijn positie, ook van zijn positie als dichter bewust maken, nee, daar was hij niet aan toe. (Maar die onschuld, het gebrek aan opzettelijkheid, geforceerdheid en pretentie verklaart ook iets van die overrompelende originaliteit. Hij hoeft niet, door dichters geïmponeerd, na te volgen.

Als het leven hem vervoert is het spel. Bezeert het hem, omdat het dagelijkse leven zijn eisen stelt, en de realiteit zijn droom verraadt, dan is er een alles doordringende, maar toch luchtige melancholie. Hij, het verdroomde en speelse zondagskind blijft aan de andere kant van de realiteit van ‘uur en feit’. De nabijheid daarvan ziet hij scherp genoeg, en bezeert hem genoeg. Maar zijn vlucht ervoor in wat zich zo vaak aandoet als speelsheid (vervolg op de vroegere droom, het: ‘toen ik bij de mieren in Zwitserland was...) is de pertinente weigering deze realiteit voluit te betreden. Hij leeft inderdaad tussen het gebied van de droom en de daad, en handhaaft zich daar met een souvereine onbevangenheid van een jong mens die in zijn elegante natuurlijkheid het spel dat hem in leven houdt nog niet als spel heeft ontdekt, en die met al zijn melancholie onbekommerd is en zonder pose. Een dichter voor wie het nog niet nodig was zich als dichter te ontdekken en zich zo voor te doen. In feite heeft de figuur Lodeizen alles van de Pierrot. Maar hij is het innerlijk. Het wordt bij hem nergens het beeld van de Pierrot wiens weemoedige spel is verstard in een wuft-sentimenteel bewust spelen voor Pierrot.

En dat deze dichter, die het zo niet nodig vond de dichter uit te hangen en die eerder speels en soms zelfs luchthartig overkwam door de vader niet herkend werd als dichter, wat is logischer?

Daar komt dit bij dat, zoals ik zei, de Hans' affectie groot moet zijn geweest, zie het gedicht vol kinderlijke bewondering ‘Voor vader’, maar dat voor Hans de vaderfiguur met zijn grote persoonlijkheid en zijn optimistische werkkracht en ambitie evenzeer de vertegenwoordiger van die ontoegankelijke wereld van de daad was. Terwijl Hans anderzijds voor de vader een jongen was die zijn ontegenzeglijk grote gaven op een voor hem onbegrijpelijke manier verspeelde en verspilde.

Heeft dit conflict het dichterschap een impuls gegeven? Het antwoord zoals dat volgens mij moet luiden heb ik al gegeven. Ja. Bij een puber uit de wil tot een eigen plaatsbepaling in de realiteit zich van nature immers al heel vaak in een verzet tegen de vaderfiguur. De kiem van het authentieke dichterschap moest dus wel tot een botsing van twee sterke karakters leiden, met het gevolg dat dit ook Hans Lodeizens eigen positiebepaling op zijn eigen domein aanscherpte. Hij zocht geen vage verliefdheden te uiten zoals zoveel dichterlijke leeftijdsgenoten. Zijn ‘notities’ hadden de regelrechte functie, lijfelijk en direct; zijn plaats te bepalen ten opzichte van zijn vader, zijn omgeving, Wassenaar, en later in Amerika de maat van zijn eigen zelfstandigheid en vrijheid te meten. Zie de extase in ‘De avond in Central Park’, New York: Als een ballon bibberend stijg ik ten hemel. Maar het is ook de kinderballon die loslaat, het verlies van de veiligheid, het ontdekken van de weemoed als bestaansgrond die hem steeds achterhaalt als hij, bijna als een jonge hond zo enthousiast, zijn vrijheid viert in het land van de ongekende mogelijkheden. Want welke mogelijkheden ook, de realiteit blijft de realiteit en het verdriet ook, in al zijn soms vrolijk ogende vermommingen.

Hans Lodeizen, de dichter die een verleden, een leven, een biografisch te traceren bestaan bleek te hebben. Of niet? Veel feiten, waarvan de sporen soms overduidelijk in de gedichten blijken te liggen, worden FEIT in de poëzie in zover ze onthullen dat de dichter toch niet kon aarden in dit bestaan, en aan zijn biografische dagelijkse realiteit tracht te ontsnappen. En hoe Lodeizen zijn dichterschap ontwikkeld zou hebben, ware hij blijven leven, het blijft in de absurde nevels van het if...