Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 24]

Jan van der Vegt
Hans Warren, een korte biografie

Hans Warren - voluit: Johannes Adrianus Menne Warren - werd op 20 oktober 1921 te Borssele geboren. Vader Pieter Warren (geb. 22 december 1890, overl. 25 maart 1959) was water- en wegenbouwkundig ingenieur en moeder Albertina Femmetje Mennes (geb. 28 februari 1894, overl. 7 juli 1951) was onderwijzeres. Grootvader Warren was een rijke aannemer uit Vlissingen, maar in de hongerwinter is hij in armoede in Amsterdam gestorven. De artistieke aanleg erfde Hans Warren niet van die kant, maar wel van moederszijde. In de familie Mennes was men muzikaal, de overgrootvader van de dichter was orgelbouwer.

Pieter Warren was in augustus 1921 met zijn vrouw in Borssele komen wonen, omdat hij er belast was met het toezicht op de Calamiteuze Polder, een niet al te tijdrovende baan die het echtpaar sociaal aanzien verschafte. Later schreef zijn zoon over dit dorp:

In 1921 was Borssele een afgelegen landbouwdorp op de uiterste zuidwestpunt van Zuid-Beveland, enkel te bereiken per lokaaltreintje vanuit Goes, of per boot vanuit Vlissingen en Terneuzen. Of per rijtuig. Het huis dat mijn ouders er betrokken en waarin ik geboren zou worden, stond nog afgelegener. Het was gebouwd op de kruin van de zeedijk, een paar kilometer buiten het dorp. Verharde wegen waren er niet. Ze waren min of meer groen van gras en kamille, met twee sporen voor de wielen, gevuld met losse keien.^1.

Hans bleef enig kind. De status van zijn ouders en het isolement van de plek waar zij woonden, maakten dat hij weinig contact met leeftijdgenootjes had. Hij groeide op in de natuur, die daar toen nog onbedorven en schitterend was:

Zeehonden lagen bij eb bij honderdtallen op de zandbanken in de Westerscheldemonding; bruinvissen sprongen als dolfijnen in scholen door de vloed, vele kilometers kon je dwalen over schorren, langs kreken, jonge duintjes, een echt vogel- en bloemenparadijs dat ik later ontdekte - een gebied dat zich meten kon met De Beer, met Texel, een terrein dat haast niemand heeft gekend, en dat nu volkomen verdwenen is. De zeehonden en de bruinvissen zijn weg. Waar duizenden vogels nestelden en zeldzame planten groeiden, verrezen een kerncentrale, ontzaglijke fabrieken van Hoechst en Péchiney, werden havens gegraven, en de plaats waar mijn geboortehuis heeft gestaan is er niet meer, hoe raar dat ook klinken mag, die is gewoon verdwenen bij een dijksverhoging.

De familie van vaderszijde: aannemers. Van moederszijde van geslacht op geslacht: orgelbouwers. Maar er is ook wat boerenbloed: Adriana de Blok (1868-1951), mijn grootmoeder van moederskant, stamde uit een Walcherse boerenfamilie. Hier is zij, 16 jaar oud, vlak voor ze haar klederdracht aflegde.

Dit is, op 1 sep. 1919, de jonge waterbouwkundige Pieter Warren met zijn mooie onderwijzeres Albertina Mennes. Ze trouwden in Vlissingen.

1. uit: ‘Isolement’, een autobiografische schets, Maatstaf 19e jrg. nr. 6, okt. 1971 (speciale aflevering over Hans Warren), p. 345-354. Ook de volgende citaten zijn uit dit stuk, tenzij anders vermeld is. Verder is gebruik gemaakt van Geheim dagboek, Eerste deel: 1942-1944, Uitg. Bert Bakker, Amsterdam 1981, en van persoonlijke mededelingen van Hans Warren.

[p. 25]

Het huis Zeedijk 323 te Borssele, waar ik op 20 okt. 1921 geboren werd in de voorkamer van de linkervleugel. De heerlijke woning die uitzag over de Westerscheldemonding is helaas na de februariramp '53 afgebroken.
Hans, een jaar of vier oud.
Mijn moeder in de jaren twintig, bij de De Soto.
Hans, een jaar of tien, met een neefje, verkleed en á la Von Glöden (Borssele versie) met bloemen in 't haar. Het zat er al vroeg in.
Schaduwportret, 1935 gemaakt op de wereldtentoonstelling in Brussel.

[p. 26]

In ‘Geheim Dagboek’ deel 1 wordt verhaald welk een wonderlijke uitwerking zo'n verklaring op Duitse autoriteiten had. De verklaring die Warren in de oorlog kreeg om met een veldkijker door het landschap te trekken om ornithologische waarnemingen te doen.

Ambtenaar van de Burgerlijke Stand, 1946, bij het voltrekken van een huwelijk.

14 mei 1951, door een Parijse straatfotograaf.

Met mijn lievelingsboek uit die tijd, ‘Le Grand Meaulnes’, 1946.

14 dec. 1947, foto door Jan Vermeulen, in Leiden gemaakt.

Handschrift van het gedicht ‘Reiger’.

[p. 27]

In 1928 ging Hans naar de Openbare Lagere School van Borssele. Hij was al bijna zeven jaar. Zijn vader bracht hem met de auto, waardoor hij zich natuurlijk meteen van de andere kinderen onderscheidde. Die maakten hem tot mikpunt van hun spot en plagerijen. ‘Ik paste me niet bij de andere kinderen aan, en zij ook niet bij mij, ook later niet,’ schreef Warren in 1971, en:

Ik hield van leuke kleren, van een ringetje - in een tijd toen een overhemd met een bloemetje of een kettinkje om je nek eenvoudig onmogelijk waren voor een jongen. Ik heb het éenmaal bestaan een roodgeblokt Schots overhemd aan te trekken, het is me honend ongeveer van het lijf gescheurd, en ook een blauwfluwelen buisje waar ik gek op was heb ik in eenzaamheid versleten. Ik speelde natuurlijk ook liever met meisjes.

Maar de hoofdonderwijzer van die lagere school, H. de Priester, maakte veel goed. Hij was een vurig liefhebber van botanie en bracht Hans kennis van de natuur bij, die deze zelf verruimde door te lezen wat hij erover in handen kon krijgen. Dat zette hij voort op Het Goese Lyceum, waar hij in 1935 heenging. Hij bleef er in de 4e klas zitten en haalde in 1941 het eindexamen.

Het was oorlog geworden, hij was negentien jaar en van studeren kwam onder die omstandigheden niets. Onder leiding van H.M. van der Spoel probeerde hij zich in schilderkunst te bekwamen, waarbij hij voorkeur had voor het uitbeelden van vogels. Een succes werd het niet.

Hij hield zich in die oorlogsjaren vooral met ornithologie bezig, waarover hij toen hij nog op het lyceum zat, al was gaan publiceren in natuurtijdschriften (In Weer en Wind, De Levende Natuur, De Wandelaar). De ondertekening van zulke bijdragen met Joh. A.M. Warren was een duidelijke verwijzing naar Jac.P. Thijsse, die hij erg bewonderde. Op 27 oktober 1942 ontmoette hij Thijsse voor het eerst. Hij zocht hem op in zijn huis in Bloemendaal.

Door simuleren en door medewerking van betrouwbare artsen wist Hans Warren aan arbeidsdienst en tewerkstelling in Duitsland te ontkomen. Hij kon zich aan het waarnemen van vogels blijven wijden en maakte daarvoor tochten naar allerlei natuurgebieden in Nederland. Omdat de Duitse militairen iemand die met veldkijker en tekenmateriaal door het landschap trok, niet vertrouwden, werd Warren voorzien van verklaringen van het Museum voor Natuurlijke Historie te Leiden en van de secretaris van de Nederl. Ornithologische Vereniging. Op 25 november 1943 werd hij bovendien officieel beëdigd als controleur van de Vogelwet.

Maar naast de natuur was er ook de literatuur. Op de middelbare school had hij het werk van Alain-Fournier leren kennen en Le grand Meaulnes werd zijn lievelingsboek. In 1941 schreef hij voor het eerst gedichten. Hij liet er, toen hij van school af was, wat van lezen aan zijn leraar Nederlands, maar die moedigde hem niet aan. Toch bleef hij ze schrijven, geïnspireerd door de natuur en door zijn liefde voor het meisje Sybille.

Op 16 april 1942 begon Hans Warren zijn Geheim dagboek, waarin hij over die liefde schrijft en ook over het steeds duidelijker worden van een homoseksueel element in zijn erotische gevoelens. Niet alleen dat was een probleem, zijn ambivalente gevoelens tegenover zijn ouders waren dat ook. Zij waren Duitsgezind en dat verafschuwde hij. Zelf deed hij af en toe koerierswerk voor de verzetsgroep van Sybille's vader.

Steeds meer ging hij zich schrijver voelen. De ambitie schilder te worden gaf hij op, en zelfs de natuurstudie leek door de poëzie op de achtergrond te raken. Op 19 augustus 1943 schreef hij in het dagboek over de verzenreeks ‘Pastorale’, genoemd naar een beroemde sonate van Scarlatti - een van zijn lievelingscomponisten - maar ook blijkens die titel ingegeven door liefde in en voor de natuur.

Op 19 juni 1944 las Warren in de Haagse Post een advertentie van een jongeman die literaire contacten zocht. Hij schreef erop en kwam daardoor in aanraking met W.K. van Loon. Zo kreeg hij gelegenheid te publiceren in kleine, gestencilde bladen als Maecenas, En Passant en Parade der Profeten, en deed hij zijn intrede in de literatuur via een kring van jonge schrijvers, waar ook Paul Rodenko, Hans van Straten, Jan Vermeulen, Guillaume van der Graft en Ad den Besten bij hoorden. Met Rodenko is hij een literaire vriendschap blijven onderhouden, hoezeer hun ideeën ook verschilden.

Tegen het eind van oktober 1944 werd Zuid-Beveland bevrijd. Vader Warren werd opgepakt en geïnterneerd, het ouderlijk huis werd geplunderd. ‘Ik had me het moment van de bevrijding anders voorgesteld’ is een van de laatste zinnen van het eerste deel van het Geheim dagboek.

Hans Warren gaf zijn studieplannen nu voorgoed op. Hij werd in het voorjaar van 1945 ambtenaar van de Burgerlijke Stand van de gemeente Borssele en tot 1949 werkte hij daar op de secretarie. In oktober 1946 verscheen in de Helikon-reeks van uitgeverij Stols zijn eerste bundel: Pastorale. Van het literaire leven is hij afzijdig gebleven, al maakte hij nog wel een keer een dichtersbijeenkomst mee op de Assumburg te Heemskerk. In het gedicht ‘Dichters anno 1945’ uit de bundel Winter in Pompeï kijkt hij er later wat ironisch op terug:

Soms zie ik ze nog gaan
met hun tennisschoenen, hun vale ogen,
een stoet van dichters en dichteressen
uit een zompig, zwaar land. De hemel dreigde
en achter het duin dreunde de zee,
het grauwe symbool van onze vrijheid.

We dansten op een gammele toren
de hoki-poki, de oorlog was voorbij,
we mochten nu wel argeloos dronken worden,
maar dat dansen was hossen,
en ze dronken niet, de geschondenen
met hun gave huid, er was geen vreugde,
het was een oude glans, een kelderlucht,
iets voor harmonium of hoogstens mirliton.

Ik hoorde niet bij hen. Ik hoorde nooit bij hen,
ik zonderde mij af met een charlatan,
een zwarte zwerver in de tros. Terwijl
de droeve stoet voor ons een boetepalm aanhief
lagen wij in het duin, de palmen ritselden,
melati droop bedwelmend in ons haar.

Zo bleef het isolement uit de kinderjaren gehandhaafd. Warren ontwikkelde zich niet alleen als dichter - op Pastorale volgde een lange reeks bundels - maar ging ook als criticus werken. In 1946 begon hij kronieken te schrijven voor het dagblad Vrije Stemmen en met ingang van 11 oktober 1951 zette hij dit werk voort in de Provinciale Zeeuwse Courant, waarin Vrije Stemmen werd opgenomen. In de dertig jaar dat hij tot nu toe voor de PZC gewerkt heeft, zijn er meer dan 1500 literaire kronieken van hem verschenen, en bovendien verzorgde hij ook nog andere rubrieken voor de krant. In 1970 kwam een heel beperkte bundeling Kritieken uit, maar een veel ruimere keus uit dit werk is in voorbereiding.

In 1949 verscheen de ornithologische studie Nachtvogels, die ook internationaal aandacht trok. Het was het jaar waarin hij zijn loopbaan als ambtenaar opgaf om van de pen te gaan leven, onder meer als vertaler van een reeks boeken over dieren. Hij vertrok naar Engeland, waar hij in 1952 te Bournemouth trouwde met Helen Mary Ferguson, die hij in 1949 had ontmoet. Met zijn Engelse vrouw verhuisde hij in 1952 naar Parijs (Nanterre), waar de Warrens tot 1957 bleven wonen. Omdat er voor een gezin met kinderen (er werden twee dochters en een zoon uit het huwelijk geboren) in Parijs geen geschikte woonruimte te vinden was, vestigden ze zich in de

[p. 28]

1957: Verzorgen van de kooivogels.
Met Mario, 1978 in de tuin van Kloetinge. Foto: Lon van Keulen.
Met mijn dochtertjes bij de kuikens, 1958 (Publicatierechten: P.Z.C.)
Amsterdam, 29 mei 1975, middernacht: Gerrit Komrij, Mensje van Keulen, Hans Warren en Adrie van Griensven. Foto: Lon van Keulen.
Met Mensje van Keulen, Yerseke, 12 maart 1977. Foto: Lon van Keulen.

[p. 29]

zomer van 1957 weer op Zuid-Beveland, nu in het dorp Kloetinge, in het huis ‘Welgelegen’, een eeuwenoude verbouwde arbeiderswoning.

Drie keer werd zijn werk bekroond: in 1958 met Lucie B. en C.W. van der Hoogtprijs (voor de bundel Saïd), in 1970 met de Pierre Bayleprijs voor literaire kritiek van de Rotterdamse Kunststichting en in 1971 met de Zeeuwse Prijs voor Kunsten en Wetenschappen. Warren voegde een nieuw genre aan zijn werk toe toen hij in 1975 als romancier debuteerde met Steen der hulp. Als vertaler ging hij zich in opdracht van uitgeverij Bert Bakker met de zeer omvangrijke werken van De Sade bezighouden.

Hans Warren is in Kloetinge blijven wonen. Reizen maakte hij bij voorkeur naar Griekenland, dat hij grondig heeft leren kennen. Zijn huwelijk werd in 1975 door echtscheiding ontbonden en sinds 1978 woont hij samen met zijn vriend Mario Molegraaf.

Overzicht van publicaties

I Dichtbundels

Pastorale, 's-Gravenhage 1946

In memoriam Dr. Jac.P. Thijsse, 's-Gravenhage 1947

Eiland in de stroom, Amsterdam 1951

Leeuw Lente, Amsterdam 1954

Vijf in je oog, Amsterdam 1954

Saïd, 's-Gravenhage 1957

Een Roos van Jericho, Amsterdam 1966 (keuze uit eerdere gedichten aangevuld met acht nieuwe verzen)

Tussen hybris en vergaan, Den Haag 1969

Schetsen uit het Hongaarse volksleven, Amsterdam 1971

Verzamelde gedichten 1941-1971, Den Haag 1972 (heruitgave van alle eerder verschenen bundels waaraan toegevoegd de niet afzonderlijk gepubliceerde bundel Oorzaak en gevolg)

De Olympos, Amsterdam 1973 en Middelburg 1973 (verkorte uitgave)

Herakles op de tweesprong, Den Haag 1974

Een liefdeslied, Zandvoort 1974

Betreffende vogels, Amsterdam 1974

't Zelve anders, Amsterdam 1975 (heruitgave van Pastorale met naast elk oorspronkelijk gedicht een herschreven versie)

Winter in Pompeï, Den Haag 1975

Sperma en tranen (onder het pseudoniem Engel Piccardt), Amsterdam 1976

Zeggen wat nooit iemand zei, Amsterdam 1976

Behalve linde, tamarinde en banaan, Amsterdam 1978 (gewijzigde heruitgave van Sperma en tranen)

Een otter in Americain, Baarn 1978 (bevat ook de iets eerder verschenen bibliofiele publicaties De vondst in het wrak en Voor Mario)

Verzamelde gedichten 1941-1981, Den Haag 1981

II Proza

Nachtvogels, Arnhem 1949 (ornithologische studie; fotografische herdruk Amsterdam 1978)

Kritieken, Middelburg 1970 (bevat 7 kritieken, een signalement, 4 gedichten en een essay door André Oosthoek)

Steen der hulp, Den Haag 1975 (roman)

Demetrios, Amsterdam 1976 (verhalen)

Geheim dagboek, Eerste deel 1942-1944, Amsterdam 1981

III Literaire Vertalingen

D.A.F. de Sade: De 120 dagen van Sodom of De school der losbandigheid, Den Haag 1969

D.A.F. de Sade: Liefde's misdaden, Heroïsche en tragische verhalen, Den Haag 1970

Zoloé en haar twee trawantes, of Enkele episodes uit het leven van drie mooie vrouwen. Toegeschreven aan Markies de Sade, Amsterdam 1973

Alain Fournier: De verre vriendin (Franse en Nederlandse tekst van de gedichten uit Miracles), Middelburg 1975

Konstantin Kavafis: Verborgenheden (zeven gedichten), Amsterdam 1978

D.A.F. de Sade: Juliette, of De voorspoed van de ondeugd (eerste complete uitgave, de delen 1 t/m 4 verschenen eerder afzonderlijk), Den Haag 1980

IV Tijdschriftbijdragen (een keuze)

De egelstelling van de dichter (met Paul Rodenko), Maatstaf, 6e jrg., nr. 9/10, 1958/59, p. 860-898

Isolement (autobiografische schets), Maatstaf, 19e jrg., 1971, p. 345-354 De Sade als voorvechter van de deugdzaamheid, Maatstaf, 19e jrg., 1971, p. 390-408

De Griekse goden leven nog, Hermeneus, 50e jrg., 1978, p. 285-289

V Bloemlezingen

P.C. Boutens: Mijn hart wou nergens tieren. Keuze uit zijn werk, samengesteld en ingeleid door Hans Warren, Den Haag/ Antwerpen 1959

Spiegel van de Nederlandse poëzie, deel II: Dichters van de twintigste eeuw, herziene vierde editie, samengesteld door Hans Warren, Amsterdam 1979