Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 3]

[Nummer 89]

Een DDR-schrijver in West Berlijn
Gerrit Bussink in gesprek met Jurek Becker

Ze maken een beetje een verlaten indruk, de Oostduitse schrijvers die na eindeloos geruzie met hun partij, hun bond, hun regering de laatste jaren ten einde raad naar het westen zijn gegaan. Ze leven en werken verspreid over de Bondsrepubliek, vormen geen groep of gemeenschap en ontmoeten elkaar slechts sporadisch. Ze zijn zwijgzamer geworden en hebben voor een groot deel moeite om weer aan het schrijven te komen. Daarvoor was de overgang ook te groot en het vertrek voor de meesten te onvrijwillig. Ze voelen zich door hun overheid aan de kant gezet, omdat ze bleven doen wat iedere kunstenaar behoort te doen: ongemakkelijke vragen stellen, personen en instanties voor de voeten lopen die zijn vastgeroest in hun gewoontes en gedrag. De politiek en de overheid waren naar de mening van de vertrokkenen te weinig flexibel en tolerant, nadat partij en regering in de DDR in het begin van de jaren zeventig nog een redelijke, liberale koers leken te willen varen. Door de ekonomische recessie, de angst voor binnenlandse moeilijkheden en door de toenemende verharding in de politieke oost-westverhoudingen kwam men daar langzaam maar zeker van terug. De bom barstte toen men de dissidente zanger en schrijver Wolf Biermann na een tournee door de Bondsrepubliek weigerde weer het land binnen te laten. Deze ‘Ausbürgerung’ was de aanleiding voor een krachtig protest van een groot aantal DDR-kunstenaars. De reactie daarop was navenant: mensen werden uit de partij of uit hun bond gestoten, werden belemmerd in hun openbare optreden (in gedrukte of in andere vorm) en konden vertrekken als ze wilden; vrijwel allemaal met een DDR-pas en met een langlopend visum, dat gelukkig nog wel. De een na de ander vertrok: Rainer Kunze, Sarah Kirsch, Günter Kunert, Karl-Heinz Jakobs, Erich Loest, om maar een aantal van de bekendste namen te noemen; en ook Jurek Becker (1937), uit het rijtje misschien wel de bekendste voor Nederland. Op zijn in 1980 verschenen verhalenbundel Nach der ersten Zukunft na zijn al zijn boeken (bij Bruna) in Nederlandse vertaling verschenen, vier romans: Jakob de Leugenaar, de zonder meer schitterende roman over de jood Jakob, die tijdens de Duitse bezetting in het getto beweert een radio te bezitten om zijn lotgenoten een hart onder de riem te kunnen steken met berichten over de Russische opmars, hetgeen aanleiding geeft tot allerlei heel komische en tegelijk tragische verwikkelingen; De Overheid misleidt, een roman over een schrijver in de DDR die er aan de ene kant zijn gemak van neemt en boeken schrijft die aan alle gangbare verwachtingen voldoen en zich aan de andere kant realiseert hoe korrupt dat eigenlijk is; De Bokser, waarin een jood na de oorlog, teruggekeerd uit het kamp, op zoek gaat naar zijn zoon die als baby naar een ander kamp is gestuurd - hij stuit op een lijst namen uit het betreffende kamp en besluit dat het enige kind op die lijst met dezelfde voornaam als zijn zoon dan ook maar zijn zoon moet zijn, waarna hij aan de opvoeding begint...; Slapeloze Dagen, over een leraar in de DDR die op een goed moment besluit om alleen nog maar te zeggen wat hij werkelijk van de dingen vindt, maar omdat hij weet wat daarvan de gevolgen zullen zijn, probeert hij die te voorspellen situatie eerst een zomer lang uit als bijrijder op een bestelauto - hij merkt dat hij het aankan, waarna gebeurt wat in de lijn der verwachtingen lag!

Een van de grondthema's in het werk van Jurek Becker is dat van de eerlijkheid, van de integriteit van het individu onder repressieve omstandigheden. Dat Becker na enige aarzeling ook besloten heeft om zich, althans voorlopig in het westen te vestigen, is met die wetenschap in het achterhoofd niet verwonderlijk. Evenmin als het feit dat de Nederlandse PEN-club juist hem heeft gevraagd om dit jaar op haar algemene ledenvergadering een (openbare!) inleiding te houden.

Becker woont en werkt tegenwoordig in West-Berlijn. Hij is redelijk bevoorrecht omdat er grote belangstelling is voor zijn boeken en films, maar al pratend blijkt het hem toch hoog te zitten: de dubbele afgang, namelijk zowel die van de kultuur-politiek van de DDR in de afgelopen jaren als van de kunstenaars die zich gedwongen gevoeld hebben het land te verlaten.

[p. 4]

De ruzie is eind 1976 begonnen en tot op de dag van vandaag niet beëindigd. En als gevolg daarvan ontstonden er omstandigheden die het mij eind 1978 minder raadzaam deden lijken om in de DDR te blijven wonen. De situatie is inzoverre voor mij ongewijzigd dat alles wat ik sindsdien heb geschreven in de DDR niet wordt gedrukt. Voor de DDR is dat misschien niet zo'n groot verlies, voor mij is dat van zeer wezenlijke betekenis. Maar ik moet er natuurlijk wel bij vertellen dat mijn vroegere boeken in de DDR regelmatig worden herdrukt. Dat wil dus met andere woorden zeggen dat ik in de DDR van een soort vervroegd pensioen zou kunnen genieten... De oude boeken worden herdrukt, maar alles wat me aan nieuwe dingen door het hoofd schiet is voor de uitgeverijen daar blijkbaar niet acceptabel.

Je biedt dus de dingen die je schrijft wel aan de DDR-uitgevers aan.

Natuurlijk. Sinds de genoemde affaire heb ik twee boeken geschreven. Het eerste heette Slapeloze dagen. Daarvoor had ik zelfs een overeenkomst met een DDR-uitgever, maar die weigerde haar uit te voeren. Mijn laatste boek is een verhalenbundel, Nach der ersten Zukunft, waarvoor ik zelfs een kontrakt had met een DDR-uitgever, met de Hinstorff-Verlag in Rostock, maar die heeft dat gewoon naast zich neergelegd.

Hoe werden die publikatie-weigeringen gemotiveerd? In Slapeloze dagen is het nog enigszins verklaarbaar omdat de held van het boek zich buitengewoon kritisch met bepaalde toestanden in de DDR bezighoudt. In het geval van de verhalenbundel is het mij niet duidelijk, omdat daarin veel minder dingen op een politieke en rechtstreekse manier aan de kaak worden gesteld.

Als er al een officiële motivatie is geweest dan was die heel onduidelijk. Het was zelfs zo dat ik allerlei koncessies had willen doen om dit boek in de DDR uitgegeven te krijgen. Ik had er bijvoorbeeld geen bezwaar tegen om er een paar verhalen uit weg te laten. Ook was ik bereid om het boek eerst in de DDR en pas daarna in de Bondsrepubliek te laten verschijnen. Er is lang over gepraat, maar kennelijk was dat niet voldoende. De enige motivatie die ik heb gehoord was dat ik vorig jaar een keer in een interview met het weekblad Der Spiegel een paar vreselijke dingen over de DDR heb gezegd. En de uitgeverij zei toen dat van iemand die zulke verschrikkelijke dingen zegt in de DDR geen boek mag verschijnen.

Ik ben nogal verrast door je bereidheid om veranderingen in je teksten aan te brengen om ze in de DDR gepubliceerd te krijgen. Ik dacht dat je altijd weigerde om in je boeken dingen te veranderen om ze acceptabel te maken voor de DDR-uitgeverijen.

Inderdaad is dat een heel on-literaire bereidheid, en in wezen ook een bereidheid waar ik niet enkel positief tegenaan kijk. Maar beschouw het als de uitdrukking van mijn belangstelling voor het gepubliceerd worden in de DDR. Het enige wat ik erover kan zeggen is: dat is het me waard! Maar het was allemaal nog niet genoeg en ik ben bang dat de grens van mijn tegemoetkomendheid - ook al klinkt het een beetje kommercieel - hiermee toch wel is bereikt.

Ik wil niet ontkennen dat ik me bij het schrijven soms afvraag welke grenzen ik ermee bereik, op wiens tegenstand het geschrevene zou kunnen stuiten. Niet dat je zoiets als uitgangspunt moet nemen, maar je moet het toch wel weten. In verband met Slapeloze dagen herinner ik me overigens een aantal gesprekken met mijn uitgever in de DDR waarin mij werd voorgehouden dat dit boek de grenzen van de kultuurpolitiek van de DDR overschreed. Ik kon dat alleen maar beamen, maar ik heb er ook bijgezegd: de ontevredenheid over die grenzen was voor mij nou juist een heel belangrijk motief voor het schrijven van dit boek! Ik zou zelfs nog verder willen gaan: voor mij is bijna altijd alleen die literatuur belangrijk - zowel voor mij als schrijver als voor mij als lezer - die weigert om welke grens dan ook te accepteren, die weigert de dingen te accepteren zoals ze zijn. Dat is best een produktieve uitdaging. Het verwijt tegen Slapeloze dagen was dus precies wat het boek beoogde: weigeren grenzen te accepteren, ze als het even kan vernietigen, verleggen of schenden. De grenzen die aan de literatuur worden gesteld zijn altijd schadelijk en niet alleen maar schadelijk voor de literatuur! De literatuur wordt als het ware plaatsvervangend aangepakt. De literatuur representeert allerlei vormen van ontevredenheid, maar is niet de enige drager van die ontevredenheid. En de veroorzaker daarvan al helemaal niet.

Is je bereidheid om dingen te veranderen in wat je schrijft een uitdrukking van je onvrede met je situatie hier in West-Berlijn?

Je kunt zeker niet zeggen dat hier bij mij sprake is van een nieuwe lijn. Het ging om een heel konkreet boek waar ik best een paar verhalen uit had willen weglaten. Ik denk niet dat ik even tegemoetkomend zou zijn geweest als het om een roman was gegaan. Ik had er niet zoveel problemen mee om uit een verhalenbundel drie verhalen weg te laten. En wat het tweede deel van je vraag betreft: Deze houding staat los van mijn situatie hier in West-Berlijn, waar ik trouwens niet onverdeeld gelukkig mee ben.

Kun je op die situatie wat nader ingaan? Ik bedoel: kun je hier funktioneren als DDR-schrijver of zie je jezelf helemaal niet meer als DDR-schrijver?

Ik heb geen idee wat dat is, een DDR-schrijver. Dat is een woord, een fiktie. Ik kan toch niet aan de hand van mezelf onderzoeken wat bepalend is voor een DDR-schrijver, hoe zoiets afneemt, wat er voor nieuwe dingen bij zijn gekomen en misschien: wanneer je ophoudt er een te zijn?

Misschien zijn er toch wel een paar aanknopingspunten. Bijvoorbeeld je ervaringen die samenhangen met je leven in de DDR en met de maatschappelijke ontwikkelingen van dat land. En bovendien het schrijven voor een DDR-publiek.

Ik woon sinds 1945 in Oost-Berlijn. Ik ben daar opgevoed en heb er gestudeerd. Al mijn opvattingen hebben zich daar ontwikkeld; dat klopt. Dat een DDR-schrijver schrijft voor een DDR-publiek - op dat punt wordt het al problematischer. Ik geloof niet dat een definitie van een Spaans schrijver is dat hij voor een Spaans publiek schrijft. Op de vraag voor wie ik schrijf valt wat mij betreft trouwens helemaal geen antwoord te geven. Voor mensen!

Maar op zijn minst zou je voor de mensen in de DDR willen schrijven. Anders zou je er niet zoveel waarde aan hechten dat je boeken in de DDR voor een DDR-publiek verschijnen.

Laten we het zo zeggen: in mijn opvatting is literatuur iets dat voor meer mensen van belang moet zijn dan voor de mensen die in hetzelfde blok wonen als de schrijver. In dezelfde mate als ik me bezig houd met dezelfde dingen als zij, interesseert hun ook wat ik schrijf. In dit verband kan ik je een illustratieve episode vertellen: In mijn verhalenbundel staat een verhaal dat ‘De verdachte’ heet. Het gaat over iemand die ontdekt dat hij wordt achtervolgd, gecontroleerd en geobserveerd. En die iemand schrikt daar vreselijk van en heeft geen idee hoe het zover is gekomen en probeert er dus aan te ontsnappen. Hij probeerde zich zo te veranderen dat de hem onbekende reden om hem in de gaten te houden, wegvalt. Ik beschrijf in dat verhaal hoe hij in principe ophoudt te leven. De Hinstorff-Verlag nam nogal aanstoot aan dat verhaal en vond dat daarin op ontoelaatbare wijze DDR-praktijken aan de kaak werden gesteld. Bij de Westduitse Suhrkamp Verlag zei een redactrice tegen mij dat ik in datzelfde verhaal absoluut ergens duidelijk moest maken dat het hier om een DDR-verhaal

[p. 5]

gaat... Maar het is natuurlijk een verhaal dat zich overal op de wereld zou kunnen afspelen, in de Bondsrepubliek evengoed als in de DDR of waarschijnlijk ook in Nederland.

Maar waarom hecht je er dan toch zoveel waarde aan om in de DDR te worden gepubliceerd?

Heel eenvoudig: er is daar een groot aantal mensen dat me kent en er zijn veel mensen voor wie ik belangrijk ben en er zijn veel mensen die belangrijk zijn voor mij.

Maar ook los daarvan kun je waarschijnlijk stellen dat de schrijver, de literatuur in de DDR een heel bepaalde maatschappelijke positie heeft. De indruk bestaat dat in de DDR meer over literatuur wordt gediskussieerd, dat literatuur een belangrijker funktie heeft dan in de westerse landen. Wat betekent voor jou de overgang van de ene naar de andere situatie?

In het kort zou ik er dit over kunnen zeggen: in de DDR heeft literatuur m.i. een grotere funktie als levenshulp dan hier. De mensen verwachten van de literatuur uitspraken over belangrijke persoonlijke en politieke kwesties. Daar is misschien wel een verklaring voor: in de DDR bestaat namelijk geen ander forum voor maatschappelijke diskussies - in kranten, op de radio of de televisie vindt die in elk geval niet plaats. Ze bestaat alleen in de literatuur. Alleen daar vind je terug dat de werkelijkheid niet zo zou hoeven te zijn als ze is. Dat is hier inderdaad heel anders. Vaak hoor ik in diskussies dat iedereen die zich hier wil informeren iedere informatie kan krijgen die hij wil. In de DDR is dat anders. Maar dit antwoord is niet de waarheid. Ik denk namelijk niet dat een geïnformeerd land een land is waarin informatie mogelijk is, maar een land waarin die ook werkelijk plaats vindt. Ik zie overal mensen die blind zijn voor feiten, die het vermogen afhandig is gemaakt om informaties te gebruiken. Betrek je dat op de literatuur dan betekent dat voor de meeste mensen dat ze boeken over maatschappelijk en politiek belangrijke vraagstukken maar lastig vinden. Een veel sterker motief hier om zich met literatuur bezig te houden is het zoeken naar afleiding, naar amusant. Ik wil daar alleen maar mee zeggen dat de grondhouding tegenover literatuur hier anders is dan in de Oostbloklanden. Nog een ander aspekt dat daarbij van belang is, zijn de verschillende konkurrentiesituaties die er bestaan. Kijk maar eens naar de toestand van de amusementsindustrie hier en daarginds! De literatuur ondervindt hier veel meer konkurrentie.

Als je zegt dat in de DDR meer over literatuur wordt gediskussieerd dan hier, dan klopt dat volgens mij maar gedeeltelijk. De openbare diskussie in de DDR vindt plaats op precies die manier die door de Partij wordt gewenst. De diskussie die jij bedoelt en die ik van groot belang vind, die vindt in principe alleen maar privé plaats, dus als de partij er niet bij is.

Maar dat moet dan toch een enorme omschakeling voor je zijn geweest, want met de verschillende posities van de literatuur hangt de positie en het bestaan van de schrijver toch ten nauwste samen?

Schrijven is altijd een eenzame bezigheid. Dat was het voor mij vroeger en dat is het nog steeds. Ik zit in mijn kamer waaraan je nauwelijks kunt zien in welke stad of in welk land die zich bevindt. Het belangrijkste verschil ligt misschien wel in de verwachting die de anderen koesteren. Voor de literaire kritiek en en voor de lezers ben je plotseling een ander dan je vroeger was. Mijn ervaring is dat als je uit de DDR komt en als schrijver hier gaat wonen, je gekonfronteerd wordt met de verwachting dat je als het even kan alleen maar over de DDR praat. In zekere zin ben je een DDR-expert en daar heb je maar aan te voldoen. En dan zo mogelijk op een manier die de vooroordelen tegenover de DDR volledig bevestigt.

Wat zeker ook je kansen op de markt hier ten goede zou komen.

Precies. Naarmate je meer bereid bent te roepen wat voor miserabel land de DDR is staan oren, krantepagina's en mikrofoons meer voor je open. Problematischer wordt het als je gaat vergelijken, als je iets over de vele misstanden hier probeert te zeggen.

In de roman Slapeloze dagen gaat het o.a. over iemand die in de DDR niet in het onderwijs kan werken omdat hij er bepaalde opvattingen op na houdt en daar ook voor uitkomt. De man raakt zijn baan kwijt. In geen enkele recensie, en dat waren er heel wat in de Bondsrepubliek, heb ik de gedachte aangetroffen dat deze man, die een kommunist was, ook hier geen baan in het onderwijs zou kunnen krijgen. Het boek werd over het algemeen alleen gezien als kritiek op iets dat zich heel ergens anders afspeelt. Maar ik heb met leraren gepraat die dat natuurlijk anders zagen en het boek veel meer op hun eigen situatie betrokken.

Al met al zijn de moeilijkheden die ik hier heb de moeilijkheden die een socialist in de Bondsrepubliek heeft. Je zult me er niet over horen klagen, maar daar komt het wel op neer; die moeilijkheden zijn er te over.

Zo lang je nog in de DDR zat, stond je behalve vanwege je romans ook sterk in de belangstelling vanwege je vriendschap met Wolf Biermann. Is, nu je in het westen leeft, de belangstelling van de media nog even groot?

Om te beginnen moet je natuurlijk wel vaststellen dat wat toen gebeurde meer een politieke dan een literaire diskussie was. En het is nu eenmaal zo dat de publieke belangstelling dan groter is. Ik kan alleen maar herhalen wat ik daarstraks al heb gezegd: als je bereid bent om op de DDR te schelden kun je net zo veel belangstelling krijgen als je maar wilt. Anders wordt het wanneer je bepaalde toestanden in de Bondsrepubliek kritisch probeert te onderzoeken.

De groep kunstenaars uit de DDR die naar het westen is gegaan, is ondertussen zo groot dat sommige westerse kommentatoren van een soort exil-literatuur, een soort exil-DDR-literatuur spreken. Vind je dat terecht?

Een aantal DDR-schrijvers woont nu hier. Ik kan niet beoordelen inhoeverre daar het woord exil op zijn plaats is. Dat woord is nogal belast. Wat een woord betekent is immers niet alleen wat er in het woordenboek staat. Je moet ook rekening houden met de associaties en emoties die iedereen heeft wanneer hij dat woord hoort. Ikzelf voel me geen emigrant.

Maar je vertelt dat je nieuwe werk niet meer in de DDR kan worden gepubliceerd en wel in andere landen. Is dat niet een objektief kriterium voor exil- of emigrantenliteratuur?

Als je het hebt over de aanwezigheid van schrijvers in een bepaald land, dan bedoel je hun geestelijke en niet hun fysieke aanwezigheid. Mijn fysieke aanwezigheid in de DDR levert geen enkel probleem op. Ik kan zo vaak ik wil de grens over. Mijn geestelijke aanwezigheid daar is wel heel problematisch. Ik heb daar geen mogelijkheden om hardop te denken. Maar laten we niet over een woord diskussièren. Ik kan je niet vertellen hoeveel DDR-schrijvers die nu hier zijn de bedoeling hebben om ooit weer in de DDR te gaan wonen. Ik zou graag in de DDR leven als ik daar zou mogen publiceren. En wel die dingen die ik juist vind, niet de dingen die anderen juist vinden. Het enige wat ik kan zeggen is: zodra dát mogelijk is dan leef ik over honderd jaar nog niet weer in de DDR, tenzij ik ertoe gedwongen ben.

Jij hebt een visum voor tien jaar, dus die vraag is nog niet erg aktueel. Anderen hebben minder lange visa. Hoe is de stemming in het algemeen onder de hier levende DDR-schrijvers?

Volgens mij denken ze er ongeveer zo over als ik. Als het visum

[p. 6]

van een van hen is verlopen dan is het niet moeilijk om het verlengd te krijgen. Zo lang alles rustig blijft en je geen trammelant schopt, zijn de DDR-autoriteiten bereid tot kompromissen. Toch zou ik er grote problemen mee hebben om nu in de DDR te leven. Stel je namelijk voor dat de censurerende instantie besluit dat een bepaald boek nu wel mag verschijnen, dan is zo'n besluit niet het resultaat van wettelijke bepalingen die voor iedereen gelden, maar een besluit dat voortvloeit uit een feodaal machtsbegrip. Iemand die op die manier ergens toestemming voor verleent, kan die toestemming op ieder willekeurig moment weer intrekken - met of zonder redenen. Dat zou mij het gevoel geven van overgeleverd zijn. Ik zou daar alleen via de westerse massamedia tegen in het geweer kunnen komen, en dat is een omweg die ik op de lange termijn niet wil maken, want ik heb geen zin om in de DDR een soort undergroundbestaan te leiden.

Hoe komt het dat die vraag voor jou nu aktueler is dan in de tijd toen jouw boeken in de DDR wel en die van bijvoorbeeld Wolf Biermann niet werden gepubliceerd?

Iedereen moet voor zichzelf beslissen waar de grens ligt tot welke hij bereid is kompromissen te sluiten. Voor mij was die grens in een bepaade situatie bereikt. Je kunt me verwijten dat dat relatief laat gebeurde. Ik weet niet of het te laat of te vroeg was. Ik weet alleen dat die beslissing in zekere zin onomkeerbaar is. Je kunt haar niet verkopen voor privileges of koncessies. En dat maakt een terugkeer vreselijk moeilijk.

Van de andere kant kan ik me ook voorstellen dat het voor schrijvers wier werk en leven heel sterk met de DDR verweven zijn, erg moeilijk is om hier in het westen een nieuwe basis voor hun literatuur te vinden.

In bepaalde opzichten is het voor de schrijvers die vanuit de DDR hier naartoe zijn gekomen moeilijker geworden en in bepaalde opzichten ook gemakkelijker. Je hebt gelijk als je zegt dat een oude relatie verloren is gegaan en een nieuwe nog niet voorhanden is. Maar je kunt natuurlijk ook stellen dat het frisse, het nieuwe aan een relatie juist heel stimulerend werkt. De DDR-schrijvers hebben hier in het westen als het ware nieuwe ogen. De grootste moeilijkheden die ik bij het schrijven ondervind, hebben niets of nauwelijks iets te maken met het land waar ik nu woon. De grootste moeilijkheid bestaat uit de-DDR-in-mijn-hoofd, nog altijd; de gedachte: wat zullen zîj er van zeggen. Dat verdwijnt maar heel langzaam en het leidt tot een nieuwe vorm van zelfbegrip die ik heel belangrijk vind, heel dringend nodig heb, maar ook heel moeilijk kan vasthouden. En als ik zeg dat de DDR in mijn hoofd voor mij een hindernis vormt dan bedoel ik dat in tweeërlei opzicht. Enerzijds vraag ik me voortdurend af hoe de dingen die ik moet en wil schrijven en bekritiseren in de DDR worden gezien, anderzijds speelt een grote rol voor mij hoe het hier in het westen overkomt, wie er baat bij heeft. Als je kritische dingen over de DDR zegt dan is het, zoals gezegd, heel gemakkelijk om hier in het westen vrienden te vinden; honderden, duizenden. Alleen: hun motieven zijn anders dan de mijne!

Betekent dat ook dat je onder bepaalde omstandigheden je kritiek dan maar voor je houdt?

Inderdaad. Soms denk ik dat je er het best aan doet om met al die dingen geen rekening te houden, te doen alsof dat allemaal niet bestaat. Maar je ontsnapt er toch niet aan. Het bestaat gewoon, massaal zelfs, en je kunt dat niet maar blijven negeren.

In de DDR had je altijd de pretentie zulke consideratie niet te hebben.

In de DDR was ik niet iemand van buiten, iemand met een ander ‘coördinatensysteem’. Ik was om zo te zeggen hun kind, en dat ben ik nog steeds. Iets anders is dat ik in de DDR 20 jaar lid van de partij, de SED, ben geweest en me lange tijd tot loyaliteit en solidariteit verplicht gevoeld heb. Er werden daar over meer onderwerpen controversiële diskussies gevoerd dan jij denkt, maar het bleef intern, altijd intern. Over die dingen werd in interviews met de westerse media bijvoorbeeld nooit gerept. Tot daar een einde aan is gekomen, tot die onderwerpen te machtig werden en de solidariteit is verstoord of vernietigd.

Heeft dat ook invloed gehad op je behoefte aan politiek engagement?

Schrijven is een politieke bezigheid, maar niet alleen. Ik ben een politiek schrijver voorzover ik een politiek wezen ben. Maar natuurlijk is wat ik schrijf niet alleen maar een transportmiddel voor mijn ideologische overtuigingen. Ik schrijf niet om politieke overtuigingen aan de man te brengen, maar ik verloochen ze bij het schrijven ook niet. Als ik schrijf is dat dus ook een politieke aktiviteit, dat is de ene kant. De andere is dat ik ook als privé persoon een politiek wezen ben. En dat speelt dan weer een rol in interviews, op vergaderingen, bij lezingen, in diskussies of wanneer er appèls of protesten moeten worden ondertekend. Ik zie in de Bondsrepubliek geen partij waar ik graag lid van zou zijn. De enig mogelijke houding is om me niet ten gunste van een partij maar over heel konkrete maatschappelijke fenomenen uit te spreken. Een voorbeeld: voor de laatste bondsdagverkiezingen vroeg Günter Grass me of ik mee wilde doen aan een paar verkiezingsbijeenkomsten voor de SPD. Ik heb daarover nagedacht en ben tot de konklusis gekomen dat ik absoluut niet in staat ben de zin over mijn lippen te krijgen: ‘Stemt u op de SPD’. Maar wel heb ik in het tijdschrift L 80, waar Grass in de redaktie zit, een artikel over Strauss geschreven waarin ik heb proberen te bewijzen dat Strauss een soort Stalinist is. Wat ik wil zeggen is het volgende: ik heb geen enkele remming om voor mijn opvattingen uit te komen, maar ik kan mezelf niet dwingen om achter een partij te gaan staan waarvan ik vind dat haar politiek niet deugt.

Trek je je op die manier niet toch een beetje terug op zuiver individuele posities die je in de DDR nooit hebt ingenomen?

Volgens mij is het woord terugtrekken hier misplaatst. Het kan een terugtrekken lijken wanneer iemand van het kollektieve vertegenwoordigen van een opvatting overgaat tot het individuele vertegenwoordigen van een andere opvatting. Maar ik vertegenwoordig liever heel eenzaam een juiste positie dan samen met veel vrienden, in een partij, een verkeerde positie. En zo eenzaam ben ik in dit geval helemaal niet.

Er zijn ook schrijvers die zonder meer zeggen: wij hebben niets met politiek te maken, we willen daar ook geen uitspraken over doen.

Mijn ervaring en mijn overtuiging is dat je politiek niet mag overlaten aan een paar specialisten. Er zijn politici die naar mijn overtuiging de wereld in het ongeluk storten, in een oorlog, tenzij er tegenkrachten worden gemobiliseerd. Ik voel me omsingeld door politici die me willen ombrengen; ik heb het gevoel dat de hele wereldpolitiek een tegen mij persoonlijk gericht komplot is. En wat zou er van me terecht komen als ik me daar niet tegen zou verzetten?

Je hebt me verteld dat de enige organisatie waar je nog lid van bent de PEN-club van de DDR is. Bied je dat de mogelijkheid om kontakten in stand te houden die anders niet meer zouden bestaan?

Ik krijg zo nu en dan uitnodigingen van de PEN. Maar om je de waarheid te zeggen: sinds ik uit de DDR weg ben, sinds 1977, ben ik daar nooit op ingegaan. Misschien is dat een fout van me, maar dan geen al te grote.

Hoe is het nu om naar de DDR terug te keren en daar met de mensen te praten?

Ik probeer me zo normaal mogelijk te gedragen en dat is lastig genoeg. De situatie waarin ik mij tegenwoordig bevind

[p. 7]

heeft zeker gevolgen voor mijn gedrag, maar ik zou niet kunnen zeggen in welke mate dat het geval is. Wel weet ik dat mijn relatie tot veel vrienden en kennissen in de DDR anders is geworden sinds ik hier ben, of ik wil of niet.

Op de een of andere geheimzinnige manier ben ik een ‘westmens’ geworden. Als ik nu naar de DDR ga, kom ik daar op bezoek en niet thuis. Op dit moment ben ik hier thuis. Hoe lang dat moment zal duren kan ik niet zeggen.

Ik heb een aantal kontakten met vroegere kollega's en kennissen verloren, en het zou niet juist zijn te zeggen dat dat verlies alleen maar daar is opgetreden waar geen prijs meer werd gesteld op verdere kontakten. Die gevallen zijn er zeker ook. Maar van sommige relaties vind ik het heel jammer dat ze zijn afgebroken. Voor een deel is dat door de anderen gebeurd, voor een deel door mezelf. Ik zal je het motief daartoe beschrijven: neem iemand tot wie ik een min of meer nauwe relatie heb, en ik ben nu hier en hij is daar. En elk moeten we met onze eigen situatie zien te leven. Na enige tijd slaagt degene om wie het gaat in de DDR erin om een soort evenwicht te vinden, en dan kom ik op bezoek en verstoor dat moeizaam verworven evenwicht. Onder zulke omstandigheden stoor ik, sticht ik verwarring; een aantal malen heb ik me dat gerealiseerd en hoezeer het me speet - in zulke gevallen leek het me beter een relatie te verbreken. Er zijn natuurlijk ook gevallen waarin anderen de relatie met mij hebben verbroken.

Roept dat niet een gevoel van ontworteling bij je op?

Wat is ontworteling? Bij planten is dat duidelijk: een boom heeft wortels en als je er een bepaald aantal van afkapt dan sterft hij. Bij mensen gaat dat veel geheimzinniger toe. Ik kan alleen maar zeggen dat er een aantal scheidingen zijn die ik betreur, die ik soms als een tragedie ervaar. Maar in de plaats daarvan zijn een aantal nieuwe kontakten, nieuwe mensen, nieuwe ontmoetingen gekomen waar ik tevreden over ben. Het een is betreurenswaardig en het ander is verheugend. Het heft elkaar niet op.