Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 86]

James Brockway
Engelse kroniek
De bespreker besproken

Zesde jaargang Engelse Kroniek. Heeft het nog zin? Is het niet onzinnig over boeken en schrijvers te schrijven, als ik liever in The Life of Benvenuto Cellini lees? Zou het niet beter zijn, als u, die mijn woorden zit te lezen, iets anders deed: bij voorbeeld een gedicht van Bloem of Herzberg uit het hoofd leren?

Het is mogelijk, dat alles wat een mens maar doet slechts onzin is, en dat zelfs Shakespeare alleen maar één zinnige regel heeft geschreven: ‘Lord, what fools these mortals be!’ Is niet daarmee alles reeds gezegd? Is niet de verstandigste vraag die ooit is gesteld, die van de Notekraker van Edward Lear tot de Suikertang gericht: ‘Must we drag on this stupid existence for ever?’ Of misschien, die van de Lotos-eters van Tennyson: ‘Death is the end of life; ah, why, should life all labour be?’ Zodat de verstandigste eindregels van alle poëzie ter wereld ook die van Lear zijn, die luiden: ‘They left their home in silence by the once convivial door. And from that hour those Bachelors were never heard of more.’

‘To cease upon the midnight with no pain,’ - is deze wens van John Keats nu niet ‘a consummation / Devoutly to be wished?’ God, o God, wij zijn weer terug bij Hamlet!

Er zou misschien wel een goede reden, een rechtvaardiging, te vinden zijn voor het schrijven van een Kroniek. Maar dan niet in de boeken zelf maar in de wijze waarop ze soms worden gerecenseerd. De bespreker besproken. De recensent gerecenseerd. De kritikus bekritiseerd. Of liever: betrapt. Dat doet men in Engeland tegenwoordig, zowel in The Literary Review als in The London Review of Books. Maar in laatstgenoemd blad heeft dit een van de lezeressen zodanig geërgerd, dat zij in een brief aan de redakteur de kreet slaakte: ‘When shall we get a review of reviews of reviews of reviews?’

Wat men zelf in dat blad deed was nogal brutaal en ook meer dan een beetje geslepen, al waren zowel de brutaliteit als de geslepenheid vrij doorzichtig. Er kwam namelijk een schaamteloos lang stuk over de recensie's van maar één boek. Dat was natúúrlijk de jongste, hier reeds besproken, roman van Martin Amis: Other People. Dus, zoals de ook reeds genoemde lezer schreef: nog méér reclame voor iemand, wiens boek al overal besproken was - teveel besproken zelfs, volgens de recensent van zijn recensenten.

In het afgelopen jaar heb ik hier soms gewezen op de misleidende wijze waarop werk van vooraanstaande Britse auteurs in het NRC-CS besproken wordt. Bij voorbeeld, informatie over Peter Carey uit Australië en over J.L. Carr, wiens roman A Month in the Country zo goed is ontvangen (en verkocht). Onjuiste informatie, die de onwetendheid of onverschilligheid van de recensenten verried, hoewel dat de meeste lezers niet zal zijn opgevallen. De recensenten ook niet.

Nou, dat was niet bepaald ‘fair’ tegenover NRC-CS, want dezelfde tekortkomingen zullen misschien ook in andere Nederlandse publicatie's zijn te vinden. Maar de lezers (niet allen) vertrouwen op de NRC - of zij waren vroeger tenminste gewoon, dat te doen. ‘Dat is het blad dat je met gebruiksaanwijzingen moet lezen,’ zei mij eens, nu lang geleden, een jonge Nederlander van redelijk goeden huize en van nog betere opleiding: hij kon zelfs de klinkers in het Nederlands goed uitspreken, een prestatie waartoe 95% van zijn landgenoten (bij de Nederlandse omroepen 99%) nog steeds niet in staat is. Where was I? O, ja - bij die afgrijselijk would-be, komischniets-begrijpende ‘recensies’ van Brits literair werk in de Nederlandse literatuurpagina's. Het laatste, droevigste voorbeeld hiervan stond alweer in het NRC-CS en het betrof een ‘recensie’ van een bijzonder fijngevoelige roman, volgepropt met mensenkennis, literatuurkennis, levenswijsheid en wit. (Daar heeft men in het Nederlands geen exact woord voor, wat ook interessant en misschien ook veelzeggend is.) Ik noemde deze ‘recensie’ een ‘voorbeeld’, maar ik had beter ‘toonbeeld’ kunnen schrijven. Een toonbeeld van hoe men een recensie niet moet schrijven. D.w.z. in een snierende, koud-als-bevroren-vis toon, en met de aandacht dermate op afbreken gericht, dat men al in de eerste regels niet merkt, dat de informatie waarop men zijn ‘sneer’ gebaseerd heeft, onjuist is - de plank totaal misslaat.

Hierdoor verraadt men, òf dat men de bedoelde boeken niet gelezen heeft, òf dat men ze wel gelezen heeft, echter zonder ze te hebben begrepen. Of - en dit zou men als verachtelijk moeten bestempelen - dat men er best toe bereid is, de feiten te verdraaien en zijn lezers te misleiden, terwille van het schrijven van een ‘geestige’, afbrekende recensie.

Ik zat gisteren in A Single Man van Christopher Isherwood te lezen, en die heeft het in die heerlijke roman over dat soort recensenten. (In deze roman heeft Isherwood de meeste mensen door, zijn sympathieke verteller incluis.) Deze, een Engelse docent aan een universiteit in Californië, zegt het volgende over een van zijn Amerikaanse mede-docenten:

Gottlieb is all excited because he has just received from England a new book about Francis Quarles, written by an Oxford don. Gottlieb probably knows every bit as much about Quarles as the don does. But Oxford, towering up in all its majesty behind this don, its child, utterly overawes poor little Gottlieb, who was born in one of the wrong parts of Chicago. ‘It makes you realize,’ he says, ‘the background you need, to do a job like this.’ And George (de verteller) feels sad and depressed; because Gottlieb obviously wishes, above all else in life, that he could turn himself into that miserable don and learn to write his spiteful-playful tightassed vinegar prose.

Met dat citaat zou ik eigenlijk kunnen volstaan - dan hoefde ik geen tijd, (uw tijd, mijn tijd) te vermorsen met zin voor zin uitleggen, hoe mis, en hoe misselijk, de Nederlandse ‘recensie’ van het betrokken Engelse boek was. Want in die alinea veegt Isherwood de vloer met dat soort ‘kritikus’ en zijn gemene pennevruchten. Het zou echter van nut kunnen zijn, om daarbij op te merken, dat ‘background’ wel belangrijk is voor een recensent, maar dan niet de ‘background’, die Isherwood hier bedoelt, d.w.z. een ‘background’ van literair snobisme.

De ‘background’ die een recensent nodig heeft, is echte kennis: van de wereld en de cultuur waaruit een boek is ontstaan; die de voedingsbodem van een roman hebben gevormd, die de toespelingen verklaren - en die soms zelfs de stijl en de woordenkeus hebben bepaald, naast het verhaal, de enscenering en de romanfiguren. Het innerlijke, het wezenlijke van een letterkundig werk, dus, en niet alleen maar de uiterlijke vorm.

[p. 87]

Dat soort ‘background’ kennis in onontbeerlijk voor het goed begrijpen - en eigenlijk ook voor het volledig genieten - van literair werk.

Dit betekent, dat men Rus moet zijn, en misschien ook een Rus die in het jaar 1821 in Moscou is geboren, om het schrijven van Dostojewski volledig te kunnen begrijpen en savoureren. Wat natuurlijk niet betekent, dat Dostojewski voor alle anderen een gesloten boek moet blijven - wel, dat het verstandig is, om je steeds van je eigen beperkte ‘background’-kennis en begrip bewust te blijven.

Where was I again? Nu, de bedoelde ‘recensie’ stond in de NRC van 12 juni en betrof een ‘bespreking’ van de jongste roman van Muriel Spark: Loitering with Intent. Hierin kan men - onder veel meer dat irrelevant is - lezen, dat de auteur ‘goed geparfumeerd’ is.

Muriel Spark 1981, foto Jerry Baver

Het is jammer dat deze diepzinnige literaire opmerking niet in de allereerste zin voorkomt, dan had iedere verstandige lezer de ‘recensie’ terstond op zij gelegd. Maar deze diepzinnige literaire opmerking komt wel in de eerste kolom voor, en ... we must be grateful for small mercies.

Toen ik zover was gekomen, heb ik inderdaad de ‘recensie’ op zij gelegd en slechts later, en met de grootste tegenzin, het stuk weer ter hand genomen en uitgelezen. Alleen het uiterlijk van het boek wordt gezien en behandeld. De essentie is totaal zoek - ook al de zeer vele aspekten, die deze nieuwe roman van Muriel Spark voor de intelligente en gevoelige lezer tot een verrukking maakt - de zoveelste verrukking bovendien. Er is ook hier veel, dat een ieder die zich serieus voor de literatuur interesseert, uitermate boeiend zal vinden.

De betrouwbaarheid van deze ‘recensie’ kan iedere kenner al in de allereerste alinea taxeren. Daar schrijft de recensent, dat het een goed idee was, eindelijk weer een roman over Engelsen te schrijven, want ‘wij raakten uitgekeken op haar Italianen, enz., enz.’ Maar de acht romans van Muriel Spark die na The Girls of Slender Means van 1963 zijn verschenen - een roman die over Engelsen in Londen gaat - gaan niet over Italianen. Zíj gaan óók over Engelsen, en een paar Amerikanen. Italianen hebben alleen maar bijrollen, en dan in slechts drie van de betrokken acht romans.

Eén van deze romans heeft met Engelsen in Palestina te maken; in een andere is de plaats van handeling opzettelijk niet genoemd; in weer een andere zijn wij in Genève, Zwitserland; in een andere onder Engelsen in New York; in nog een andere onder Engelsen in Engeland (!). En in alle drie romans waarin de handeling in Italië (en soms ook elders) is geplaatst, zijn de hoofdfiguren, op één uitzondering na, niet Italianen. ‘Op haar Italianen uitgekeken’ klinkt daarom, op z'n zachtst gezegd, raar.

Misschien heeft deze recensent alle romans door een Italiaanse bril gelezen? Of is zijn grandioze flater aan ‘schrijven op basis van horen zeggen’ te wijten? Hoe dan ook, de lezers van de NRC kregen van het begin af en op basis van foutieve informatie, een verkeerde en ongunstige indruk van het werk van de besproken auteur. En dat is geen recenseren. Dat is roddelen.

Muriel Spark kan het natuurlijk niet deren, want zo'n artikel is voor haar, en voor haar naam en faam, van geen enkel belang.

Maar hebben dan de lezers van het NRC-CS geen rechten? Mogen zij niet redelijkerwijs vertrouwen, dat een recensent hen niet zal misleiden? En is er niet een zowel scheve als lachwekkende situatie geschapen, als lezers van een blad de informatie en de oordelen die zij daarin vinden voor waar en verantwoord nemen, terwijl deze informatie in werkelijkheid onjuist is en de oordelen ongegrond?

De uitdrukking ‘Loitering with intent’ is uit de Britse jurisprudentie afkomstig. ‘Loitering with intent’ is een delict - het is omhangen met kwade bedoelingen, bij voorbeeld, om in te breken. Muriel Spark past de uitdrukking echter toe op de schrijver, die zijn medemens observeert en notities maakt, met de bedoeling (‘intent’) alles op te schrijven in een werk van kunst. En in haar roman is zij bezig, haar eigen ervaring, geluk en succes als romanschrijfster, d.w.z. als kunstenaar, te vieren. Maar ook bezig, de psyche en de werkwijze van een kunstenar (‘loitering with intent’) te analyseren.

Dit komt wel als een verrassing in haar oeuvre, want waar zij haar eigen persona vroeger vrij streng buiten haar romans heeft gehouden, is hier, in Loitering with Intent, Spark's vertelster, Fleur Talbot, makkelijk met de schrijfster zelf te identificeren. Maar de gegevens zijn, natuurlijk, in romanvorm gegoten en niet in de onverwerkte vorm van direkt autobiografisch schrijven.

Er is ook in de roman minstens éen figuur, die met een naoorlogse Londense dichter valt te identificeren, terwijl de absurde Autobiographical Association waarvoor Fleur, uit geldnood, als redactrice gaat werken, zeker meer dan éen aspekt (snobisme) met de (Londense) Poetry Society van toen gemeen heeft.

Kort na de oorlog werd Muriel Spark namelijk zelf redactrice - van The Poetry Review, orgaan van de Poetry Society, en haar moderne opvattingen, waar het de dichtkunst betrof, waren daar oorzaak van nogal wat opschudding onder de ‘old dears’ van beiderlei kunne, die gewoon waren, hun dichtwerk in het blad onder te brengen.

De intrige, waarbij wat Fleur verzonnen heeft in een roman die zij aan het schrijven is, met de werkelijkheid van de Association lijkt te kloppen, vormt niet het wezenlijke van deze roman. Het is maar één aspekt ervan, en daarbij ook een intrige, die zowel wat sinister als amusant is en de lezer geboeid moet houden. Waar de roman werkelijk over gaat, is het proces van de kunstzinnige creativiteit, zoals deze door Fleur is ervaren.

[p. 88]

De roman wordt namelijk pas door Fleur Talbot geschreven als zij, dertig jaar later, groot succes als romanschrijfster heeft geoogst en geamuseerd op haar hachelijke beginperiode kan terugblikken. Er zit daarom veel van de vreugde en voldoening van de succesvolle kunstenaar in de roman, en misschien verklaart dit waarom sommige recensenten, die een dergelijk sukses zelf nooit hebben gekend, en ook nooit zullen kennen, de neiging niet hebben kunnen weerstaan, om de roman onvriendelijk te bejegenen.

De joyeuze toon van Spark's roman is echter bijzonder aantrekkelijk en opbeurend. Ook de wijze waarop het haar is gelukt autobiografisch werk van anderen in haar boek te verwerken. Werk, dat wil zeggen, dat haar zowel in haar privéleven als bij haar schrijven beihvloed heeft. Deze werken zijn de Apologia pro vita sua van de bescheiden Cardinal Newman (1801-90) en The Life of Benvenuto Cellini door de bekende goudsmid uit Florence (1500-71), die, in scherpe tegenstelling tot Newman, allesbehalve bescheiden is.

Het contrast tussen deze twee autobiografieën is op zichzelf boeiend. De katholieke geestelijke Cardinal Newman, zoals de titel van zijn boek reeds suggereert, verdedigt zichzelf en zijn principes tegen zijn kritici; terwijl Cellini, de kunstenaar, prat gaat op zijn gaven en prestaties met een levensvreugde en vitaliteit, die aan zijn ijdelheid een grote charme verlenen.

Lang geleden heeft Muriel Sparks verteld over de invloed die het lezen van Newman op haar denken en haar werk heeft uitgeoefend. En uit het boek van de zelfbewuste Cellini citeert zij bij herhaling in haar roman, met inbegrip van drie passages, en de woorden, die in het boek telkens weer als een soort leitmotif terugkeren: ‘I... wonder that I have, indeed, come to this age of fifty-eight, from which, by God's grace, I am now going on my way rejoicing.’ (Fleur Talbot eindigt haar eigen relaas door die laatste paar woorden wéér te herhalen, deze keer met betrekking op zichzelf, de succesvolle romanschrijfster.)

Onder vele andere interessante facetten en passages, en vele Sparkiaanse opmerkingen over het leven, het geloof en menselijk gedrag, komt ook een alinea voor over Fleur Talbot's houding tegenover haar katholiek geloof, en hier weet men voor zeker, dat Fleur Talbot Muriel Spark zelf is. Deze alinea leest als volgt: -

I too was a Catholic believer but not that sort, not that sort at all. And if it was true, as Dottie always said, that I was taking terrible risks with my immortal soul, I would have been incapable of caution on those grounds. I had an art to practise and a life to live, and faith abounding; and I simply didn't have the time or the mentality for guilds and indulgences, fasts and feasts and observances. I've never held it right to create more difficulties in matters of religion than already exist.

Daar heeft men Muriel Spark ten voeten uit: helder, intelligent, praktisch en ronduit. A no-nonsense mind and no-nonsense pen. Maar hoe helder en eenvoudig dat proza ook mag lijken, hoe gewoon en alledaags kleine frasen als ‘not that sort’ en ‘never held it right’ ook mogen klinken, het is ook proza van iemand die tevens een dichteres is (of is geweest). Er zijn daar (en overal in haar proza) bijbelse echo's, bijbelse ritmes, en het wordt meer dan ooit tevoren duidelijk, waarom het werk van John Henry Newman zozeer tot Muriel Spark's geest heeft gesproken. Want over zijn proza in zijn autobiografie heeft men onder andere geschreven: ‘written with the utmost simplicity and sincerity, and in a style of limpid clearness...’ (Zie ook het proza van Muriel Spark.)

De combinatie alleen al van Newman en Cellini in dit boek zou Spark's nieuwe roman tot een boeiend en origineel werk hebben gemaakt. Maar er is ook veel meer. Daarom heeft men oprecht medelijden met recensenten, die gewoon niet in staat zijn, deze rijkdom te ontdekken en te waarderen.

In Engeland waren de meeste recensie's lovend. Maar ex-professor Graham Hough, schrijvende in The London Review of Books, maakte zich schuldig aan zulke gemene, misplaatste en onliteraire opmerkingen, dat Anne Smith, redactrice van The Literary Review, haar kritische mes moest slijpen, om hem snijdend van repliek te dienen.

Uitgenodigd naar het feest dat Loitering with Intent voor de gevoelige lezer is, schreef Hough: ‘the sandwiches are made with margarine, the thermos is full of cold tea, there is a nasty east wind; and just as the unluscious viands are spreads out, dead on cue, it starts, to rain.’

Een ieder, die het werk van Muriel Spark sinds 1950 gevolgd heeft, zal direkt weten, dat dit pure onzin is - rubbish. Ook: lummelachtig. En toch stond het te lezen in een van de invloedrijkste literaire bladen van Engeland.

Zelfs Martin Seymour-Smith in The Financial Times, een blad dat, naast aan Mammon gewijd te zijn, ook uitstekende Arts en Books pagina's omvat, schreef in een overigens heel enthousiaste recensie, dat Muriel Spark helemaal niets te zeggen heeft! Men vraagt zich af, hoe zulke verblindheid, of liever: doofheid, in een geroutineerde recensent nu eenmaal mogelijk is. En alweer is men geneigd, jaloesie te vermoeden, of een mannelijke onbereidwilligheid, om de prestatie's van een vrouw te erkennen.

Zulke reaktie's, en de onnozele woorden in het NRC-CS over ‘een sierlijke mevrouw van aanzien’, ‘goed geparfumeerd’ en ‘nog steeds elegant hoewel niet piepjong meer’, zijn niet alleen beneden alle peil (literair en fatsoenlijk) maar duiden op het voortleven van een rancune vis-à-vis de vrouw die het aandurft, niet slechts te schrijven, maar daarmee ook een wereldsukses te halen. Een rancune, trouwens, waartegen de arme Anne Finch, Countess of Winchilsea, nu bijna drie eeuwen geleden moest protesteren - zoals Virginia Woolf in A Room of One's Own heeft gereleveerd.

‘Alas! a woman that attempts the pen,
Such a presumptuous creature is esteemed,
The fault can by no virtue be redeemed...’

En die Countess of Winchilsea (die ook zeker ‘goed geparfumeerd’ en zonder twijfel ‘een sierlijke mevrouw van aanzien’ was) had inderdaad iets met Muriel Spark gemeen, want zij heeft naar aanleiding van zichzelf geschreven:

‘My hand delights to trace unusual things,
And deviates from the known and common way...’

Het is moeilijk anders en vriendelijk te denken over recensenten, die zo slordig en onverantwoord kunnen reageren, nadat Muriel Spark zestien romans heeft geproduceerd, vele gedichten, vele korte verhalen, vele hoorspelen, een toneelstuk, en boeken over andere schrijvers, waaronder Wordsworth, Emily Brontë en John Masefield. Romans en korte verhalen waarin zij, nota bene, bij herhaling op de dwalingen onzes weegs heeft gewezen, en dát niet in een zure, prekerige toon, maar met een spitse en onnavolgbare humor, die nooit gefaald heeft.

Misschien waren zulke recensenten echter meer onder de indruk gekomen van wat zij te zeggen heeft, als zij wèl een zure, prekerige, pseudo-diepzinnige, stomvervelende toon had aangewend. In welk geval, wij in alle ijl naar Shakespeare terug moeten en zijn:

‘Lord, what fools these mortals be!’

Muriel Spark: Loitering with Intent.

The Bodley Head, Londen, 222 blz. f 34,75.