Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 73]

Jan Siebelink
How high the moon

‘Wij hebben geen behoefte om uitstapjes te maken. Allemaal onrust van deze tijd.’ Haar bijtende stem vulde de kamer. ‘Hè, Divendal?’ Ze noemde haar man altijd bij zijn achternaam. Divendal zette zijn kopje neer, koffie liep langs zijn mondhoeken. Hij knikte instemmend, maar over zijn hele gezicht lag zo'n starende, wezenloze uitdrukking dat het leek of hij zijn aanwezigheid wilde ontkennen.

‘Veeg je mond af,’ zei ze zonder hem aan te kijken. Ze hield het oog op haar dochter gericht. Hij nam een punt van het servet dat om zijn hals zat geknoopt. Hij hield het na het warme eten om tot hij koffie had gedronken. ‘Dacht je dat wij het altijd leuk vonden om hier te zitten, boven een drukke zaak?’ vervolgde ze tegen haar dochter.

‘Daarom vragen we jullie juist een eindje om te rijden. Er is zoveel in Den Haag veranderd. We kunnen over de Boulevard rijden en in het Kurhaus een kopje gaan drinken.’

‘U heeft het gerestaureerde Kurhaus nog niet gezien,’ zei Sombogaard de schoonzoon.

‘U moet er toch eens uit!’ Aan de stem van zijn vrouw hoorde hij dat ze haar drift nauwelijks beheerste. Hij glimlachte in zichzelf en keek naar zijn schoonvader die vandaag tachtig was geworden. Als altijd had hij zijn alpino met salamander op. Het beest hing half voor zijn hoofd omdat de voorpoten uit de lusjes waren geschoten. De dochter keek ook naar de vader. Al haar aandacht, zonder dat ze het wilde, concentreerde zich op die afschuwelijke, helgroene, plastic salamander.

‘We hebben over het Kurhaus gelezen,’ zei de moeder die de vorige maand tachtig was geworden. ‘Wij zitten hier goed. Niemand is om ons verlegen. We zitten hier al meer dan veertig jaar, we hoeven niet weg. We willen geen plekjes zien. Goddank niet. Zo zien wij de wereld.’

‘Zo zien wij de wereld,’ bauwde Divendal zijn vrouw na.

‘En Divendal gaat elke dag naar het kanon,’ zei ze. ‘Hij gaat er elke dag even uit. Naar het kanon en naar de bakken met geraniums voor paleis Noordeinde. Ze zijn dit jaar mooier dan ooit. Ik blijf hier boven. Je kunt toch niet alles alleen achterlaten.’

‘U probeert mij te ergeren,’ zei de dochter hard. Haar blik had zich met kracht van de bungelende salamander losgemaakt, schoot naar de morsige, vormeloze jurk van haar moeder. Ze deed geen poging de uitdrukking op haar gezicht te verzachten.

‘Jullie hadden vandaag niet moeten komen, met die drukte,’ zei de moeder. Haar stem was lief berispend, vol opoffering.

‘We komen toch voor pappa's verjaardag.’ Op het voorhoofd van de dochter stonden druppels zweet. Sombogaard keek naar zijn vrouw en dacht aan het moment dat zij hem voor het eerst weigerde.

Divendal liet het servet tussen zijn benen op de grond glijden. De dochter beheerste haar drift niet langer.

‘Ik begrijp niet dat u ons in zo'n jurk durft ontvangen. Ik heb u alleen gekend in dat smerige vod.’ De jarige boog zich naar voren, keek met onbestemde blik naar een punt buiten de kamer. De voorpoten van de salamander sloegen tegen zijn voorhoofd. ‘Wie draagt zo'n gekke pet in huis?’ schreeuwde de dochter. ‘Met dat beest.’

‘Jij ziet er ook niet zo verzorgd uit,’ zei de moeder kalm. ‘Niemand geeft om mij, niemand let op wat ik draag.’ De schoonzoon ging verzitten, keek naar buiten. Noordeinde was op zondagmiddag een verlaten straat met twee rijen geparkeerde auto's. ‘Niemand geeft om mij. U was te lui om mij op te voeden, te lui om mij als kind een verhaal voor te lezen, te lui om meer kinderen te krijgen.’ De dochter was bleek van woede en schudde woest haar hoofd dat breed en zwaar was als dat van haar moeder.

‘We hadden een drukke zaak, kindje.’

‘Jullie hebben je de zaak afhandig laten maken.’

‘Nee kindje, we mogen tot onze dood hier zitten. Op deze etage, waar onze enige dochter geboren is en opgegroeid en heeft mogen studeren. Dat hebben we bedongen.’

‘Jullie zitten hier maar de godganse dag.’

‘Wat moeten we anders. Deze etage hebben we bedongen, de maandelijkse toelage is aan de lage kant, maar we redden het, hè Divendal?’

Divendal vouwde zijn servet op.

‘Daar gaat het niet om,’ riep de dochter, wanhopig.

‘Waar gaat het dan wel om, kindje?’

‘U hield niet van mij. U liet het zelfs aan een ander over mij naar bed te brengen. Nooit heeft u mij voor het slapen gaan een verhaal voorgelezen.’

‘Er was de zaak en aan je vader heb ik al die tijd niets gehad. Hij typte nota's, achter in het kantoortje. De boekwinkel liet hem koud.’ De dochter stond op. Ze was vijftig en begon het zware, vormloze lichaam van haar moeder te krijgen.

‘Goddank, kan je vader elke dag naar het kanon kijken.’

‘We gaan,’ zei de dochter.

‘Het is nog een uurtje rijden,’ zei de schoonzoon.

‘Het kanon is buitgemaakt bij de Vierdaagse zeeslag,’ zei de oude man. Daarna zocht hij de blik van zijn vrouw. Ze maakte een nauwelijks merkbare beweging met het hoofd. Divendal stond op. Uit een la van het dressoir haalde hij iets dat hij achter zijn rug hield. Hij kwam op zijn dochter toe. De schoonzoon was ook gaan staan.

‘Nee,’ riep de dochter.

‘Het komt jullie toe,’ zei de moeder en zweeg om de woorden die ze nog zou zeggen goed te laten doordringen. ‘Voor jou, Lees. Voor jou. Alles is zo duur. Geef het Divendal!’

Hij hield de handen nog steeds achter zijn rug. De blik van zijn vrouw boorde zich in een punt van het vloerkleed vlak voor zijn voeten. Divendal deed nog een stap. De blik van de moeder bleef rusten op hetzelfde punt. Ze negeerde de dochter. De schoonzoon wendde zijn gezicht af naar het raam, zag de dubbele rij geparkeerde auto's en verder weg, voor het paleis, op affuit, het stompe kanon met de groen uitgeslagen rand, ooit veroverd bij een zeeslag.

‘Geef het, Divendal, ze hebben er recht op.’

Divendal aarzelde. Machteloos stond de dochter voor hem.

‘We hebben geen zeep nodig,’ gilde de dochter en haar grote wangen trilden.

De schoonzoon trok het vel onder zijn kin samen.

‘Geef het.’

‘Kijk je vader aan, Lees. Hij wil je wat geven.’ De dochter kreunde. Alsjeblieft,’ zei de oude man. Hij stopte zijn dochter twee stukken palmolive in de hand, met een heimelijk gebaar,

[p. 74]

als vertrouwde hij haar iets toe waar ook anderen op loerden.

‘Voor jullie.’ De mond van de dochter verstrakte van afkeer, haar ogen waren spleten in het vlezige gezicht.

‘Sul,’ mompelde de dochter.

‘Je zou ook een beetje dankbaar kunnen zijn. Zo breed hebben we het niet. We hebben je laten studeren aan de universiteit. In een tijd dat het niet vanzelfsprekend was meisjes zo'n opleiding te geven. Maar je hebt er niets mee gedaan. Zeven jaar studie en daarna ben je getrouwd. Zeven jaar studie voor niets.’ De dochter stond daar met de stukken zeep, gewikkeld in groen crêpe papier. De moeder keek nu ook naar de straat onder haar. ‘Wat een auto's, zei ze. ‘Dat jullie met die drukte nog hier naar toe gekomen zijn.’

‘God, wat een auto's, zei de oude man.

In de auto naar huis haalde de dochter de stukken zeep uit haar handtas. Sombogaard klemde de handen om het stuur toen hij zag dat ze het raam omlaagdraaide.

‘Daar is een parkeerplaats,’ zei hij en begon sneller te rijden, beide handen in korte rukken over het stuur bewegend.

‘De sul’, herhaalde ze.

‘Gefixeerd gedrag uit de oorlogsjaren. Ze bedoelen er niets mee.’ Hij probeerde zijn woorden een grappige toon te geven. ‘Ze doen het om mij te vernederen. Bij elk bezoek krijgen we zeep. Moet je zien hoe hij er bij staat met de handen op zijn rug.’ De dochter zuchtte van machteloze woede.

‘In de oorlog was je blij met die zeep.’

‘Ik kan me niet herinneren dat ik toen zeep van ze had gehad.’

‘Oh jawel.’

‘Ze hebben nooit iets om mij gegeven, ze hebben het nooit kunnen opbrengen aandacht voor andere mensen te hebben. Ik kan me niet voorstellen dat ze ooit iets om elkaar hebben gegeven.’

Sombogaard zei niets. Hij was er tenslotte in geslaagd zich in elke situatie te beheersen.

‘Ze hebben zich de zaak afhandig laten maken, maar ze denken dat ze o zo slim zijn.’

‘Achteraf gezien hadden ze er meer uit kunnen halen. In die tijd was het toch heel redelijk.’ Ze haatte zijn redelijkheid. Ze zei:

‘Ze zijn alleen maar lui. Daarom ben ik enig kind gebleven.’ Sombogaard parkeerde de auto, zette de motor af. Hij zei:

‘Misschien mocht je vader niet meer met je moeder naar bed.’ Hoe had ze met deze man kunnen trouwen? Hoe had ze met deze man ooit kunnen slapen? Ze haalde haar schouders op. Negen jaar was ze het hem verloofd geweest. Ze kon er niet toe komen het portier te openen en de auto te verlaten. Hij zou elke stap, elk gebaar gadeslaan.

‘Wil je de zeep nog weggooien?’ vroeg hij tenslotte, met afgewend hoofd. Een ogenblik keek ze opzij naar de man die ze haar kinderloosheid verweet en met wie ze al jaren gemeenschap weigerde. Ze haatte hem niet eens, ze had geen gevoelens voor hem.

‘De bewaar de zeep.’

Hij startte de auto en verliet rustig de parkeerplaats. Ze reden naar huis en bewaarden beiden zonder moeite een hardnekkig zwijgen. Thuis ging hij onmiddellijk naar zijn studeerkamer waar een divanbed stond. Zij probeerde op de bank in de huiskamer in slaap te komen.

Precies een week later, juist toen Divendal zijn ogen wilde sluiten voor een slaapje, overleed zijn vrouw. De diepe zucht die hij hoorde kon hij onmogelijk als een teken van het einde beschouwen, omdat ze na het eten seconden lang zwaar ademde. Ook de plotselinge afwezigheid van elk geluid bracht hem niet op de gedachte dat het leven bezig was onverbiddelijk uit haar weg te vloeien. Het idee was nooit in hem opgekomen dat er een dag zou komen dat hij niet in haar aanwezigheid verkeerde. Hij trok de alpino over zijn ogen en doezelde verbaasd weg.

2.

‘Ik wil pappa zo dicht mogelijk bij me hebben,’ zei de dochter. Aan de rand van de stad waar ze woonden werd een pension gevonden met uitstekende reputatie, dat geleid werd door Paans, een vrijgezel van middelbare leeftijd, klein en breed, met goedige ogen achter dikke brilleglazen, en voorganger van de Volle Evangelie Gemeente. Alle kamers waren bezet maar Paans was bereid een pijpela-achtig vertrek aan de noordkant van de villa te ontruimen.

‘Zodra een kamer aan de voorkant vrijkomt, mag uw vader daar zijn intrek nemen.’

‘Een geschikte man,’ vond Sombogaard.

‘Ik ben er zeker van dat pappa hier goed wordt verzorgd,’ zei de dochter. Daarna gingen dochter en schoonzoon terug naar Den Haag om te zien of er nog dingen waren die in de familie moesten blijven.

‘Ik heb pappa gevraagd of hij op iets gesteld was,’ zei ze. We moesten maar doen wat ons goed leek. Hij is aan niets gehecht, is niet in staat zich aan iets te hechten. Pappa houdt niet van oude dingen, niet van moderne, hij houdt van niets.’ Ze stampte op de vloer van de bovenverdieping.

Ze brachten een middag op de etage door en besloten op een paar sieraden na dat alles geveild kon worden. In Châlet-Suisse, een fondue-restaurant, schuin tegenover de winkel waarvan de oude familienaam nog op de pui stond, gingen ze eten. Hij bestelde na lang wikken en wegen een Médoc, proefde de wijn en deed gewichtig.

‘Lenie,’ zei hij, ‘dit heb ik gevonden.’ Hij haalde een envelop voor de dag. Er zat een foto in, die hij eerst zelf bekeek en toen aan haar gaf. De dochter zag zichzelf toen ze een jaar of vier was. Ze zat naast een jonge man in wit uniform. Het meisje hield zijn uniformpet op schoot. De man had kleine donkere ogen en een smal, zwart snorretje. ‘Knappe verschijning,’ zei hij.

Ze herinnerde zich haar vader alleen in het kantoortje achter de winkel. Voor hij bij zijn schoonvader in de boekwinkel was gekomen had hij in Hellevoetsluis een opleiding tot machinist gekregen. Na zijn eerste zeereis was hij ‘in de war’ geraakt, had lange tijd bij familie gewoond om op verhaal te komen. Pa had een zwak zenuwgestel, kon niet tegen het ruwe leven op zee. Mamma heeft die foto voor mij verborgen gehouden. Ze had nooit foto's van hem in uniform gezien, kon haar ogen niet van die mooie onbekende man afhouden. Hij pakte de foto uit haar handen en maakten aanstalten hem te verscheuren.

‘Niet doen,’ zei ze en greep haar man bij zijn arm. Hij duwde de hand weg, maakte opnieuw de beweging hem te verscheuren.

‘Als je het doet,’ siste ze.

‘Zo lief ben je nou ook niet voor hem geweest.’

‘Ik wil de foto bewaren. Ik ben blij dat ik hem nu dicht bij me heb.’ In de week daarop werd de inboedel geveild.

3.

Villa ‘Louise’ was omgeven door een weelderige vegetatie van bomen, struiken, bloemperken en een rotstuin met banken en rode slingerpaden van geklopte baksteen. Het pronkstuk van de tuin was een budleya, die niet alleen zeldzame vlinders, maar ook kunstschilders aantrok. De violette trossen reikten tot aan de bovenkant van de serre. In de serre, vooruitgeschoven post, links van de voordeur, woonden de dames Eisberg, een oude moeder met ongetrouwde vijftigjarige dochter. Ze zaten in een rolstoel, omdat ze door een ongeluk, waarvan de afzichtelijke omstandigheden nog steeds onderwerp van gesprek waren in het pension, hun benen hadden verloren. Het haar van beiden was dun, schuin opzij gekamd, met de scheiding recht en hoog. Ze hielden hun hals altijd gestrekt en op hun gezicht lag altijd een uitdrukking of ze reikhalzend uitzagen naar iets dat hen onmogelijk kon interesseren. Het was bekend dat de Eisbergs dronken. Dan trokken ze zich terug in de aangrenzende kamer die vol en schemerig was.

[p. 75]

Rechts van de voordeur woonde de tweeënnegentig-jarige meneer Schaap, een corpulente man met een plomp, rose gezicht die hartverwarmend, verrukt kon lachen bij de tv die hij 's middags om twee uur aanzette en onafgebroken aan liet staan tot Paans hem kwam uitdoen aan het eind van de avond. Schaap had zeven kinderen en ontelbare klein- en achterkleinkinderen die hem allen trouw opzochten.

Op de eerste etage woonden gasten die zich zelden vertoonden omdat ze ziekelijk of schuw waren. Hier had Divendal, aan het einde van de gang, zijn kamer. Een hoog raam keek uit op de blinde muur van een aangrenzende villa. Een buitenspiegel maakte het mogelijk een fragment straat te zien.

Divendal zat voor het raam en trommelde op de leuning van zijn stoel. Hij dacht aan niets. Plotseling hield hij op met trommelen. De kat van Paans sprong op de schutting die de twee tuinen scheidde, sloeg zijn klauw in de rug van een vogel.

‘Goed zo, poes,’ zei Divendal hardop. Hij keek zo ingespannen dat hij zijn dochter en schoonzoon niet had horen binnenkomen. Hij negeerde even hun begroeting en wendde zich toen naar hen. Zij legde een pakje op tafel.

‘Dit heb ik voor je meegebracht,’ zei ze.

‘Dank je,’ zei hij dociel. ‘Jullie zijn zo goed voor me.’ Ze zag dat hij niet van plan was het pakje open te maken. Divendal stond op en verliet de kamer om naar het toilet te gaan. De dochter zei tegen haar man:

‘Hij is te bot om het direct open te maken. Mamma deed dat ook nooit. Waarom heb ik zo'n vader?’ Ze hoorde hem urineren. ‘Waarom moet hij net naar de wc als wij komen?’

‘Omdat wij komen,’ zei de schoonzoon.

‘Hij draagt ook hier die alpino met dat vieze beest.’

‘Waarom zou hij die hier niet dragen?’

‘Ik haat die nietszeggende, van alles afgekeerde, vage man.’

Ze sloot even haar ogen. Divendal kwam terug.

De dochter vroeg of hij zich hier goed kon wassen.

‘Natuurlijk,’ zei hij verbaasd en wees op een rondlopend gordijn waarachter een wastafel was verborgen.

‘De kamer is te klein. Ik hoop dat je gauw wat anders krijgt.’

‘De kamer is goed genoeg, Lees,’ en hij boog het hoofd.

‘We komen je elke woensdag halen. Die dag ben je bij ons. Je moet ook andere kleren hebben. Ik wil me niet voor je schamen.’

‘Bk heb toch genoeg kleren.’

‘Je kleren ruiken. We gaan samen andere kopen. Wat moeten de mensen hier anders wel denken?’

‘Dank je, Lees, je bent erg goed.’

‘Het is vandaag woensdag. Trek je jas aan. Dan gaan we.’

‘Weet Paans dat ik met jullie meega?’

‘Dat hoeft Paans niet te weten.’

‘Ik zal het even zeggen,’ zei de schoonzoon. ‘Hij hoeft vandaag met het eten niet op vader te rekenen.’

Ze liepen de trap af. Divendal had zijn jas over de arm.

‘Hou je alsjeblieft goed aan de leuning vast. God wat een steile trap. Ik zie je nog een keer verongelukken.’

Beneden kwamen ze Paans tegen die koffie rondbracht. De schoonzoon bedankte hem voor de snelle inrichting van de kamer en handelde nog enige zakelijke dingen af.

‘Uw vader zal hier snel wennen,’ zei Paans.

‘Mijn dochter heeft gestudeerd,’ zei Divendal. In een tijd dat het niet gewoon was dat meisjes aan een universiteit studeerden.’ De dochter ging door de grond en glimlachte.

‘Kom nou maar, pa.’

's Avonds brachten ze hem terug. Paans maakte de volgende dag een praatje met hem en nodigde hem uit voor de huisdiensten van de Volle Evangelie Gemeente.

‘In Den Haag was ik lid van de kerk,’ zei Divendal.

‘Meneer Schaap is over twee dagen jarig. Hij nodigt u uit bij hem koffie te komen drinken.’ Paans raakte opgewonden bij de gedachte aan alles wat hij zou kunnen doen voor de oude man. ‘U hoeft de diensten niet bij te wonen. Ik wil alleen dat u zich hier gelukkig voelt.’ Hij legde een folder op tafel. ‘Hier staat alles in over de wijze waarop wij ons geloof beleven.’

Divendal vroeg of er in de omgeving een kanon was. Paans verwees hem naar het Atjeh-monument in het stadspark, vlakbij de winkelstraat. Divendal bedankte en boog.

Hij vond het kanon, las de inscriptie, streek over de loop, over de affuit en de gekruiste koperen klewangs, gemetseld in de sokkel met borstbeeld van van Heutz. Ook de dag erop maakte hij deze wandeling. In die paar dagen was zijn huidskleur al beter geworden en hadden zijn ogen meer uitdrukking gekregen.

4.

Paans kon zijn ogen niet geloven. Op de dag van Schaaps verjaardag kwam Divendal de trap af in een smetteloos crème palm-beach kostuum. Over zijn arm hing een mooi ingesneden wandelstok van notehout. In zijn hand een doos bonbons. Mon Chéri.

‘Zou meneer Schaap mij al kunnen ontvangen?’

‘Meneer Schaap kijkt al naar u uit. Paans was blij. Divendal was in korte tijd onherkenbaar ten goede veranderd. Hij keek hem na. Voordat Divendal op Schaaps deur klopte nam hij zijn vilten hoed af.

Het bezoek aan Schaaps was een sukses. Al zijn getrouwde kinderen waren aanwezig. Divendal zat naast Schaap.

‘Ça fait du bien,’ zei hij enige malen toen hij zijn gebakje op had. Hij zei het heel licht, heel mooi, iets geaffecteerd. Hij vertelde over het oude Den Haag, maar ook over de vernieuwing, over de restauratie van het Kurhaus en de pas geopende winkelpassage.

‘Mijn jonge vriend,’ zei Schaap ontroerd, en hield zijn pols vast. Divendal nam afscheid en had voor allen een vriendelijk woord. Schaap nodigde hem uit om tv te komen kijken. Daarna verliet Divendal de villa voor een wandeling naar het kanon. Voor het zijraam van de serre bleef hij staan, stak zijn wandelstok schuin omhoog en wees naar de bloemen van de vlinderboom. De serredeuren stonden open en hij schudde hen beiden de hand.

‘Het zonnetje. Ça fait du bien.’

De dames Eisberg, rood van de hitte achter het raam leken glimlachend over deze verklaring na te denken. Een grote, kleurige vlinder vloog op de budleya af. Ze zeiden dat ze een zwak voor vlinders hadden. ‘Zo fragiel, zo poederachtig.’

Divendal vertelde dat hij op zijn reizen vlinders had gezien, groot als een hand. Hij groette hen, stak buiten een natte vinger in de lucht om te zien waar de wind vandaan kwam, liep de tuin door, aandachtig naar de perken kijkend. De dames keken hem na. Buiten het hek trachtte een kunstschilder het mauve van de budleyabloem weer te geven.

‘Hij is zo fijn gebouwd,’ zeiden de dames Eisberg tegen elkaar en begonnen te dromen.

De volgende dag kwamen meneer en mevrouw Sombogaard hun vader halen. De handen hingen tussen zijn knieën. Hij droeg zijn alpino, zijn oude broek met gemorste koffie en een vest waarvan hij alleen de onderste knoop had dichtgedaan.

‘Waarom draag je de grijze broek niet die ik met je gekocht heb?’ Van kwaadheid struikelde de dochter over haar woorden. ‘Och Lees, ik had geen andere kleren nodig.’ De handen hingen nu tussen zijn dijen.

‘Zeg geen Lees tegen me.’ Ze zag op tafel het blaadje liggen van de Volle Evangelie Gemeente.

‘Die kreeg ik van Paans,’ zei hij snel. Ergens in de villa klonk psalmgezang.

‘Je gaat daar toch niet heen,’ zei ze op geprikkelde toon.

‘Och je weet dat ik niets om die dingen geef.’ Daarna gingen ze samen de trap af. De dochter keek telkens om of haar vader wel de leuning vasthield en herhaalde dat het geen trap voor oude mensen was. De schoonzoon dacht:

Ze is zo verschrikkelijk bang dat hij valt omdat ze hem liever dood onder aan de trap heeft liggen. De dames Eisberg reden

[p. 76]

juist achter elkaar de serre uit, toen Divendal de voordeur uitkwam, in slobberige broek, zielig en gebogen. Hij stelde de dames aan zijn dochter en schoonzoon voor.

‘Mijn dochter heeft gestudeerd. Ze heeft alleen geen gelegenheid gehad er iets mee te doen.’

‘Wat heeft u gestudeerd?’

‘Kunstgeschiedenis,’ zei de dochter moeizaam. De dames wezen op de kunstschilder buiten het hek en daarna op de budleya met de diverse kleurige vlinders. De dochter rilde.

‘Mijn schoonzoon heeft voor notaris gestudeerd. Vier keer is hij voor het laatste examen opgeweest, maar men heeft hem afgewezen. Men houdt het aantal notarissen bewust laag. Een gesloten groep waar niemand tussen kan komen.’

‘Wat doet uw schoonzoon nu?’ De dames keken van Divendal naar Sombogaard.

‘Mijn man is hoofd van de afdeling verzekering van Slavenburg Hypotheekbank.’

Behalve op woensdag droeg Divendal zijn palm-beach kostuum. Men prees zijn beschaafde manieren, zijn fijngebouwde gestalte, zijn levendige bruine ogen. Je hoorde onmiddellijk dat hij niet in deze stad geboren was. De manier waarop hij zijn wandelstok bewoog verrukte ieder. Hij had magnetisme, hij bracht een vleugje aristocratie in huis. ‘Ca fait du bien.’ Dat vederlichte zinnetje deed snel de ronde, tot zelfs in de omringende villa's die ook als pension waren ingericht. In de kleine als in de grote dingen verkondigde hij meningen. Hij werd gerespecteerd. Zijn gedrag op woensdag wekte even opzien, maar wende snel bij de andere gasten.

In villa ‘Louise’ werd alleen nog over Divendal gesproken. De dames Eisberg kamden hun haar koket opzij, zorgden ervoor geen voetstap van hem te missen. Er kwam in het pension een soort vrolijkheid waarin ook het onverwachte overlijden van een bedlegerig man geen moment verandering bracht. Paans zei tegen mevrouw Sombogaard dat hij graag de vrijgekomen kamer voor haar vader in orde wilde maken, maar hij was nauwelijks groter dan de pijpela. De dochter wilde liever wachten tot de kamer van Schaap vrij kwam.

5.

Divendal bracht iedere dag bij Schaap door. Hun stoelen stonden naast elkaar. Schaap was enige malen voor groene staar geopereerd, maar zijn gezichtsvermogen nam met de dag af. De nieuwslezer hield hij voor een cowboy te paard. Divendal las de programma's aan hem voor. Schaap legde zijn zware hand op de fijne pols van zijn jonge vriend en vaak zeiden ze dingen zonder er bij na te denken.

‘Geen beter dan een goed leven.’

‘Tam zomertje.’

Schaap had grote oren die van zijn hoofd afstonden, zijn wangen waren vol en hadden de tint van ketch-up. Paans bracht koffie en legde het orgaan van de Volle Evangelie Gemeente op tafel. Een thema-nummer, helemaal in striptekening. ‘Schuilplaats voor de storm.’ Ontroerd keek hij beide mannen aan en prees zich gelukkig zulke gasten te hebben. Divendal zei:

‘Bid en zingt u voor ons. We zijn te oud.’ Divendal hielp Schaap drinken.

‘De laatste vijand die teniet wordt gedaan is de dood,’ zei Paans. ‘Ik zal voor u bidden.’ Het wond hem op te bidden voor deze lieve mannen. ‘Gij zult de dood niet zien,’ riep hij bijna in extase, en verliet het vertrek.

‘Denkt u vaak aan uw vrouw?’ vroeg Schaap elke avond.

‘Ik ben erg gedeprimeerd,’ antwoordde Divendal altijd en wreef afwezig over zijn voorhoofd. Hij was de kleur van haar ogen en de klank van haar stem vergeten.

Schaap dommelde in, schrok wakker als op het scherm werd geschoten. Buiten wikkelde de tuin zich in duisternis, psalmgezang steeg in de villa omhoog als in een kathedraal, de bedwelmende geur van de vlinderboom drong de kamer binnen en maakte slaperig. Divendal vertelde zacht over alle kanonnen die hij in zijn leven had gezien, Schaaps hoofd zakte weg tegen de schouder van Divendal. Tenslotte viel ook Divendal in slaap. In hun slaap spraken ze soms.

‘De wereld staat op zijn kop,’ mompelde Schaap.

‘De wereld staat helemaal op zijn kop,’ herhaalde Divendal bijna letterlijk. Vaak werden ze tegelijk wakker en keken elkaar verbaasd aan. Buiten een smalle lijn van bossen en dan niets dan lucht, helemaal leeg op de maan na die precies boven de tuin stond en de stammen van de bomen scherpe omtrekken gaf.

‘How high the moon,’ zei Schaap en wees met zijn wandelstok naar buiten. ‘How high the moon,’ herhaalde Divendal.

Schaap, breed, vaderlijk, beschermend, Divendal, fijn, smal, tenger.

‘Er is vanavond een herhaling van de maanlanding,’ zei Divendal.

‘Er is nooit een landing op de maan geweest. Dat was een truc. Ze hebben de mensen toen mooi voor de gek gehad.’ Divendal die er nooit aan had getwijfeld dat Armstrong als eerste mens voet op de man had gezet, keek even op van deze gedachte en nam toen Schaaps overtuiging zonder aarzelen over.

‘Ik heb ook nooit in de maanlanding geloofd. Allemaal onzin.’ ‘De wereld wil bedrogen worden.’ Ze lachten luid, keken naar Neil Armstrong en Edwin Aldrin. ‘Een oude droom van eeuwen heeft zich zojuist gerealiseerd onder de verbaasde ogen van de wereld.’ De mannen sloegen zich op de knieën van het lachen. In de villa werd gezongen.

‘Fluitje van een cent, wat een onzin allemaal.’

‘Fluitje van een cent, oh, oh.’ Ze zogen op de binnenkant van hun wang, klapten met hun gebit en lieten lange harde winden. Ze hadden plezier als kleine jongens die kwaad deden. Schaap zei:

‘De dames Eisberg kijken uit hun ogen of ze de mooiste benen van de wereld hebben.’

‘Oh, oh’, zuchtte Divendal.

‘Als men zo lelijk is als de dames Eisberg zou men geen toestemming mogen hebben zich in het openbaar te vertonen.’

Tegen half twaalf kwam Paans behoedzaam de kamer in. Hij vouwde zijn handen toen hij beide mannen zag en dankte God dat ze onder zijn dak verkeerden. Daarna maakte hij ze wakker en liep met Divendal naar diens kamer. Op een avond zei Paans tegen hem:

‘Het wordt een strenge winter, er komen veel beukenootjes. Ik vind het vervelend dat u zo'n kleine kamer heeft, ik zal in ieder geval uw radiator vernieuwen.’

Paans was handig en maakte alles zoveel mogelijk zelf. Het kwam de bewoners ten goede. Iedere vernieuwing moest wettelijk worden doorberekend in de prijzen. Omdat hij weinig onkosten maakte, hoefde hij de prijzen van de kamers nauwelijks te verhogen.

‘Ik betaal de nieuwe radiator voor u,’ zei Divendal.

‘Nee hoor, u betaalt ook al uw kamerhuur, komt niets van in.’ Zodra Paans de kamer had verlaten schreef Divendal een cheque uit. Vier dagen later kwam het dagafschrift bij Paans binnen. Op zijn rekening was duizend gulden bijgeschreven.

‘Dat mag ik niet aannemen,’ zei hij tegen zichzelf en stortte het geld per kerende post terug.

De dochter kwam haar vader halen. Hij droeg zijn oudste kleren. Hij liep gebogen en ze zag zijn versleten nek. Toen ze Paans in de gang zag begon ze met een punt van haar zakdoek een vlek van zijn vest te vegen. Hij onderging de attentie lijdzaam.

‘Mijn dochter heeft gestudeerd,’ zei hij.

‘Loop vast even door, pa,’ zei de dochter, ‘ik wil iets met meneer Paans bespreken.’

‘Ik vind dat hij niet fris ruikt,’ zei ze. ‘Wast hij zich wel goed?’ Paans zei dat hij er op toezag.

‘Hij ruikt,’ zei ze.

[p. 77]

‘Zou er geen wijkverpleegster moeten komen, die hem eens in de week helemaal wast?’

Paans verzekerde haar dat het nog lang niet zover was.

In de auto zei ze tegen hem:

‘Je hoeft niet altijd te zeggen dat ik heb gestudeerd.’

‘Je hebt toch gestudeerd, Lees!’

‘Je hoeft het niet steeds te zeggen. En je stinkt ook.’ Ze krijste en sloeg de vingers om het stuur. Thuis ging hij onmiddellijk in de grootste stoel zitten. Ze meed hem zoveel mogelijk, bleef lang in de keuken, weigerde tegen hem te spreken. Aan tafel zei hij:

‘De maanlanding is een truc. Allemaal onzin. Ze houden de mensen voor de gek.’

De dochter keek hem sprakeloos aan. Sombogaard lachte en zei: ‘Ik heb laatst gelezen dat ook in Amerika, in West-Virginia bijvoorbeeld, veel mensen geloven dat het een politieke stunt is. Bedacht, verweg, in New York.’ Divandal had zijn ondergebit niet in. De dochter keek naar zijn tandvlees als hij at alsof de verklaring van alles in die tandeloze onderkaak lag.

‘Hij wast zich niet goed,’ zei ze.

‘Laat die man met rust.’

‘Ik laat hem niet met rust. Hij moet toch verzorgd worden. Het is mijn vader. Jij trekt je nergens wat van aan. Als ik op zijn kamer kom komt de morsigheid me tegemoet. Hij hoort daar niet. Als ik hem wil ophalen zit hij altijd bij Schaap.’

‘Ze hebben aanspraak aan elkaar. Wees blij dat hij iemand gevonden heeft.’ Divendal keek voor zich uit alsof het gesprek hem niet aanging.

‘Aan jou heb ik niets.’

‘Hij voelt zich daar beschut. Hier kan hij moeilijk zo'n gevoel hebben. Jij slaat met deuren, je praat niet tegen hem.’

‘Ze spannen daar tegen mij samen.’ Ze keek hem verbeten aan.’

‘Ze willen vader daar van mij verwijderd houden. Dat hij bij Schaap zit, voel ik als een belediging.’ Ze constateerde met voldoening dat hij niets meer zei. ‘Ik wil dat pappa schoon is.’ ‘Heeft Schaap dat gezegd van die maanlanding?’ vroeg ze haar vader op soezige toon.

‘Ja, Lees.’

‘Geen Lees.’ Haar mond vertrok.

‘Om Gods wil, Lenie, laat die man. Hij heeft daar een soort vriend gevonden. Een nieuw kanon en een nieuwe virend. Wat wil je nog meer.’

‘Hij stinkt.’

‘Je bent bang hem aan het pension te verliezen. Voor jou krijgt de aanwezigheid van je vader daar steeds meer het idee van een confrontatie. Dat je dat niet in de gaten hebt.’

‘Hij is daar om mij beschaamd te maken. Hij doet niets, hij zit maar. Andere oudere mensen hebben hobbies, tonen belangstelling. Ik heb een vader die gedachteloos voor zich uitstaart, zijn ogen geklonken aan het niets, een vader die alleen kan mompelen als ik hem iets voorzet: ‘Dank je, Lees.’

6.

In die week werd op een morgen voor alle kamers gebak bezorgd. Voor de dames Eisberg waren er bovendien twee fijne toefjes bloemen van roze en witte bouvardia. Divendal tracteerde omdat hij een maand in villa ‘Louise’ was. De dames Eisberg hadden moeite om niet in tranen uit te barsten en verslikten zich in de anisette. Nooit waren ze in hun leven zo bedacht.

Divendal wuifde joviaal naar iedereen. Op die prachtige augustusdag verkeerde het pension in feeststemming. Met de dames dronk hij anisette. Hij was een onderhoudend causeur. ‘Ik voer op de mijneveger HM Zeefakkel, een schip dat deel uitmaakte van de zeegaande slagvloot. Ik was dekofficier en voerde het bevel over de detectie-apparatuur.’

Daarna kreeg hij slaap en had moeite zijn ogen open te houden. Sterke drank was hij niet gewend.

Paans had een brief van de inspectie gekregen. De brandladder aan de achterkant van het huis voldeed niet meer aan de eisen en moest vervangen worden. Was dit niet binnen een half jaar gebeurd dan zou de vergunning worden ingetrokken. Met de post was ook een nieuwe bijschrijving van Divendal binnengekomen. Opnieuw duizend gulden. Paans bad, dacht aan zijn brandladder en stortte het geld niet terug.

De wandelingen naar het kanon schoten er bij in. Na avondeten en lunch gebruikte Divendal nu ook het ontbijt op de kamer van Schaap.

‘Ik zal u een geheim toevertrouwen, jonge vriend, ik ben nooit gelukkiger geweest dan nu.’ Schaap gaf hem een amicale tik op de schouder en greep zijn pols. Zo verzekerde hij zich van Divendals aanwezigheid, die er niet meer toe kwam zich naar buiten te begeven. Het werd avond en tussen beide silhouetten schitterde de tv met kracht en helderheid. Ze wisten niets van elkaar, ze hadden geen verleden, ze leefden met wat ze zagen en namen elkaars woorden over. Ze zaten er heel tevreden bij en met de beweging van de wisselende beelden, met de fijne regen buiten, vertraagde de gedachtengang en viel samen met het trage ritme van het huis.

Schaaps grove hand lag in de fijngebouwde van Divendal. Ze keken het liefst naar circusnummers met dodensprongen. Van films vielen ze in slaap.

‘Allemaal trucage,’ had Schaap Divendal bijgebracht. Soms maakte Schaap een smerige opmerking, en lachte. Divendal lachte mee. Ze keken of ze het leven een streek hadden geleverd.

Al gauw waren hun gesprekken teruggebracht tot losse woorden en gebaren, al gauw herinnerde een programma aan een ander programma dat ze eerder hadden gezien. Tenslotte vielen ze met elkaar samen, een lang onafgebroken programma waarin een steeds vreemder wereld aan hen voorbijtrok. Twee mensen, alleen op aarde, en niets uit die bizarre wereld raakte of roerde hen.

‘How high the moon,’ zeiden ze tegelijk, gefascineerd en konden tegen middernacht niet geloven dat alles al weer voorbij was. Een enkele keer wekte een geïsoleerd beeld, een vrouw, een cowboy, een snelle passie. Onbetamelijke woorden volgden, wangen glommen.

Zo zaten ze hand in hand, vol aandacht na de laatste uitzending, voor de leegte van het in razend tempo voorbijsnellende scherm. Dan, ongemerkt en vaag en vergeefs richtte zich hun aandacht op de dood. Zonder werkelijke aandacht voor wat ze zagen, noch helemaal ingekeerd in zichzelf.

Op een avond kwam de dochter onverwacht. Paans was er niet en ze klopte op de deur van Schaaps kamer. Naast Schaap zat een dame. Ze excuseerde zich en ging naar huis.

Die avond trof Paans hem in een jurk van groene zij. Paans nam zich voor er niets van tegen de dochter te vertellen.

Drie dagen later richtte Schaap zwijgend zijn wandelstok naar buiten, naar de maan en toen om zich heen alsof hij macht over de dingen wilde uitoefenen, alsof hij ze wilde bevelen. In de villa klonk gezang van een verlossingssamenkomst. Even nog, als zoveel avonden ervoor, deed Schaap onbeholpen de geluiden van de tv na. Daarna kneep hij hard in de hand van Divendal, die weer zijn jurk aan had. Divendal werd bang omdat Schaaps hand hard als steen was. Hij hoorde ook huilen en het gezang in de villa was zo luid dat Divendal dacht dat ze achter de deur stonden te zingen.

‘Jonge vriend.’

Wat was Schaaps stem schraal. Alleen nog maar flinters geluid. Die avond ging Divendal wat eerder weg, hoewel het programma nog niet afgelopen was.

‘Hij huilde,’ zei Divendal.

‘Stervende mensen huilen niet,’ zei Paans.

De dochter verbood haar vader naar de begrafenis te gaan. Die dag nam ze hem bij zich in huis, stond uren in de keuken om lekker eten te maken, ging een uur bij hem in de huiskamer zitten. Divendal bedankte haar verscheidene malen.

[p. 78]

7.

Van Schaaps familie kreeg hij de tv die te groot voor zijn kamer was.

‘U krijgt nu de kamer van Schaap,’ zei de schoonzoon tegen Divendal. ‘Dat is afgesproken.’ Divendal boog zijn hoofd en zei niets. Bij Paans kwam een nieuw bedrag van vijftienhonderd gulden binnen. Terwijl hij zich afvroeg op welk moment precies hij mevrouw en meneer Sombogaard moest waarschuwen kwam Divendal.

‘Ik wil op mijn eigen kamer blijven,’ zei hij. ‘Zou u dat tegen mijn dochter willen zeggen?’

Omdat Paans het al moeilijk genoeg vond Divendals dochter te vertellen dat haar vader niet van zijn eigen kamer afwilde, zweeg hij over het ontvangen geld. Er waren ook zoveel uitgestelde klusjes, lekke goten, hout dat nodig in de grondverf moest, de brandtrap.

Het warme najaar ging onverwacht over in winters weer. Ieder trok zich terug op zijn kamer. Sneeuw joeg tegen de ruiten, de toppen van de coniferen bewogen.

Divendal ging 's morgens voor de tv zitten die de hele hoek bij de deur in beslag nam. Paans had een oude rieten stoel speciaal voor hem opgeknapt. Als het woensdag was plaatste Divendal de stoel zo dat de dochter bij het binnenkomen er onmiddellijk tegen op liep.

Het palmbeach-kostuum droeg hij niet meer. De dochter belde elke dag. ‘Hij was zich toch wel? Wast hij zich wel goed? Ziet u er wel op toe dat hij niet als een oude man gaat ruiken. Dat vind ik het ergste, een oude man die ruikt.’

Weer een bedrag. Drieduizend gulden. Het dagafschrift vernietigde hij. Naar het eindbedrag durfde hij niet te kijken. Paans ging snel door met het ontwerp voor een nieuwe brandtrap die hij in het voorjaar zelf wilde plaatsen.

De dames Eisberg hadden zich in de achterkamer teruggetrokken. De anisette stond die ochtend net op tafel toen Divendal binnenkwam. Onverwacht stond hij midden in de kamer, in de lange jurk van groene zij, ging op een stoel tussen hen in zitten en wreef langdurig over het beklede deel van de armleuning.

‘Wat doet u nou?’ zeiden ze tegelijk. Hij begon de jurk los te knopen. Ze keken naar de fles en waren niet bij machte hun arm uit te strekken. Nooit eerder had de anisette hen heerlijker uitkomst geleken. ‘Nee, nee, wat gaat u doen! Doe weg, dat ding!’

De arts die Paans raadpleegde zei:

‘Hij realiseert zich niet wat hij doet. Of eigenlijk is het anders. Hij weet dat hij iets stouts doet. Net een kind. Impulsen van opflikkerende sexualiteit. Ik focus op verstoring van het evenwichtsmodel. Het betreft hier een kortdurende emotie, het behoefte-probleem, het-zin-hebben-in, eerder dan een relatiestoornis. Ja, de mens is een raar beestje, Paans.’ Na deze woorden durfde Paans niet meer over het dragen van de jurk te beginnen.

Er kwamen hevige stormen die dagen duurden. Het huis stond stijf van de kou. Uit gesprekken die Paans opving Degreep hij dat alle pensiongasten regelmatig bedragen op hun rekening kregen bijgeschreven.

Op een morgen scheen de zon, helder en vol gouden stralen. Een donderdag. De dochter kwam haar vader voor een tochtje halen. In zijn jurk van groene zij kwam ze hem op de gang tegen. Een moment bleef ze verstijfd staan. Toen duwde ze hem de kamer in.

‘Trek dat uit,’ barstte ze los. ‘Trek dat uit.’ Hij bleef daar maar staan, tussen rieten stoel en formidabele tv. Bij zijn adamsappel zat een plukje haar. Ze zag het. ‘God, ik kom zo vaak, ik bel, ik doe alles voor je, wat krijg ik er voor terug. Trek het uit.’

Paans luisterde op de gang.

Ze begon aan zijn jurk te sjorren. ‘Hoe kom je aan dat ding? Ik offer me op, ik doe mijn plicht, je bent niet wie je denkt dat je bent. Je bent geen vrouw. Je bent mijn vader.’ Een golf van angst en woede belette haar verder te spreken. Ze haalde diep adem. De ogen van Divendal waren zonder uitdrukking, bleven op de vrouw rusten die zijn dochter was. Die ogen tasten haar af alsof hij bezig was zich af te vragen wie zij was. Hij kon niets bekends aan haar ontdekken en sloot zijn ogen.

‘Kijk me aan,’ schreeuwde ze. De ogen waren even op haar gevestigd, helemaal leeg, leken toen los te schieten in hun kassen en draaiden rond. ‘Hij is ziek,’ kreunde ze, oh God, hij is ziek, ziek.’ Met niemand zou ze hierover kunnen praten. Ze stond in het leven voor alles alleen. ‘Trek dat uit.’ Ze rukte de jurk van zijn lijf. Hij droeg alleen een onderbroek. Divendal opende zijn mond, maar zijn stem zat in een te hoog register, gleed trillend uit. Een aanhoudend gepiep dat hij zelf niet kon horen. De dochter schudde woest haar hoofd, hief haar zware arm op en haalde uit over de magere, ineengeschrompelde schouders, die van kurk leken. Paans hoorde bizarre geluiden die de gewone bedding van zijn mond niet meer volgden.

8.

De bijschrijvingen hielden kort daarna abrupt op, bij Paans, ook bij de pensiongasten. Het geld is op, dacht Paans ontzet. De dochter en schoonzoon zouden er achter komen waar het geld van hun vader was gebleven. Die avond bracht Paans hem koffie, en trof hem in zijn pyamabroek, met ontbloot bovenlijf, gebogen, roerend in een pannetje, op het gasstel dat Paans hem nog nog nooit had zien gebruiken. Een walgelijke geur van aangebrande melk en gesmolten plastic kwam in zijn neus.

‘Wat doet u?’

Paans liep snel op hem toe, zette het gas uit. Divendal zonder iets te zeggen liep langzaam naar zijn bed en kroop er in. Paans keek in het pannetje. Met een vork viste hij er Divendals gebit en losse tanden uit. De oude man was diep onder de dekens verdwenen. In de vensterbank lagen koperen pinnen en losse tanden, waaiervormig gerangschikt. Paans begon te huilen. Toen hij de anderen in huis koffie had gebracht, ging hij terug naar de kamer van Divendal.

Hij lag niet in bed, maar er onder, dicht tegen de plint, met opgetrokken knieën. Paans schoof het bed opzij, tilde hem voorzichtig op, sprak tegen hem, een arm om zijn schouder. De kastdeur stond op een kier, de avondjurk van groene zij hing geknoopt over het palmbeach-kostuum. Paans gaf hem te drinken, dekte hem toe en stelde zich voor dat de dochter en schoonzoon deze kleren en de lege rekening zouden ontdekken, en hem in de gang zouden opwachten en aanspreken.

Tegen middernacht ging hij nog even naar Divendal. Hij lag naast zijn bed en bloedde uit een snee boven zijn oog. Paans haalde bloedstelpende watten, waste het gezicht, deed een pleister op de wond. Toen hij hem neerlegde begon de wond weer te bloeden. Paans was lange tijd met hem bezig.

Daarna ging hij naar beneden, controleerde of ramen en deuren gesloten waren, deed de serre van buiten op slot. Tot het licht werd zwierf hij door het huis. Toen een grijsblauwe lijn zichtbaar werd, verweg, en de lucht nog helemaal leeg was, op een paar witte wolken na, ging hij terug naar de kamer van Divendal, en vond hem in de houding waarin hij was neergelegd.

Terwijl hij hem tegen zich aandrukte, greep het vuur op de verdieping om zich heen; een donkere massa rook verduisterde de ramen, zakte langzaam en drong tenslotte de vertrekken op de begane grond binnen. De villa zwol, puilde uit haar voegen. Dichte, zwarte mist ontsnapte. Ramen sprongen, muren spleten en zwarte flappen doorschoten van vuur, kwamen naar buiten.

Het huis brandde tot de middag. Toen de dochter kwam, tuurde het haar door de onnatuurlijk gespreide vingers van verwrongen gebinte aan.

Ede 18.6.'81