Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 19]

Diny Elsenaar-Pijpers
José Lezama Lima (1910-1920)

‘Ik lees Paradiso, langzaam maar zeker, met groeiende verbazing en blinde bewondering. Een ongelofelijke rijk bouwwerk van woorden; of liever, niet een gebouw, maar een wereld van bouwstijlen die voortdurend metamorfosen ondergaan. En ook: een wereld van tekens-geluiden die zich omvormen tot betekenissen...
Een wereld, waarin U de belofte gestand doet, die Sor Juana, Lugones en anderen aan het Spaans van Amerika deden.’

Octavio Paz.

José Lezama Lima is een van de vele beroemde auteurs die Latijns-Amerika de laatste decennia heeft voortgebracht. Zijn roem geldt echter meer het hermetische karakter van zijn werk dan de populariteit ervan. Jarenlang was hij het middelpunt van een groep artisten die meewerkten aan zijn tijdschrift Origenes. In dit tijdschrift - het beste dat er op artistiek gebied in die jaren in Latijns-Amerika verscheen - publiceert hij van 1948 tot 1956 de eerste hoofdstukken van zijn roman Paradiso. De volledige roman zal pas in 1966 verschijnen. Lezama voelt zich dichter en schrijft zijn roman min of meer ondanks zijn dichterschap.

Hoewel veel toegankelijker dan zijn poëzie, plaatst Paradiso de lezer voor heel wat lastige problemen. De taal is cryptisch en speels: de zinnen zijn lang en nemen steeds onverwachte wendingen, waardoor de lezer de draad kwijtraakt. Het is een labyrint vol spiegels, waarin grillig gevormde beelden te zien zijn, die de menselijke geest in heel zijn goddelijke schoonheid en met al zijn duivelse capriolen trachten weer te geven. Veel van wat Paradiso beschrijft heeft een autobiografisch karakter en is een synthese van de innerlijke wereld van de auteur en de wereld die hem omgeeft.

Voortgekomen uit een familie van ‘criollos’, portretteert Lezama het leven van de gegoede blanke bevolking van Havanna. Zijn vader - en ook de vader uit het boek - had een hoge militaire positie en stierf zeer jong, op 33-jarige leeftijd, aan wat men binnen de familie een ‘onnozele longontsteking’ noemde. De kleine José was toen een jaar of acht en heeft dit verlies waarschijnlijk slecht verwerkt. In zijn poëzie en in zijn roman krijgt de vader de afmetingen van een Jupiter, groot maar afwezig. José wordt door een familie, die dan nog slechts uit vrouwen lijkt te bestaan, in de watten gelegd en met alle mogelijke zorg omringd. De zoon, en zeker de enige zoon, heeft in de Cubaanse familie een prinselijke positie. In het geval van José Lezama Lima komt daar nog bij dat hij de enige mannelijke afstammeling is van de uit Baskenland geëmigreerde stamvader van de familie. Hij is astmatisch, waardoor hij het normale ritme van het gezin niet kan volgen. 's Nachts, als de astma minder hevig is, leest hij veel.

Alle voorwaarden voor een egocentrisch en narcistisch mens lijken aanwezig. Daarbij beschikt José Lezama over een bijna granzeloos geheugen: alles wat hij leest onthoudt hij en tijdens de praatuurtjes en de tafelgesprekken pronkt hij met citaten uit klassieke werken en religieuze bronnen. De moderne literatuur wordt evenmin overgeslagen. Gedichten en redevoeringen van Marti, de grote Cubaanse vrijheidsheld uit de vorige eeuw, genieten de voorkeur bij declamaties in de familiekring. Binnen zijn land, Cuba, en zijn omgeving, Havanna, blijft hij de nest-warmte van het ouderlijk huis en van de moeder voelen. Voor hem is dit de bron van zijn dichterschap. ‘Het enige dat in dit leven eeuwig is, is de moeder’ schrijft hij (op 8-5-1966) aan zijn petekind. ‘Zij is als de geheime bron van een rivier. Onze moeder is heel ons leven bij ons’ Een enkele keer droomt hij een verblijf in het buitenland, maar een reële poging tot emigratie heeft hij toch niet ondernomen. Zo werd hij een van de weinige Latijns-Amerikaanse auteurs die niet in ballingschap schrijven.

Het scheppend werk van Lezama kan worden verdeeld in poëzie en proza. Deze verdeling is niet helemaal terecht en suggereert een breuk die er in werkelijkheid niet is. Lezama gaat uit van het begrip ‘poièsis’, de scheppende kracht van de adem die woorden vormt. Zelf schrijft hij in een brief aan Cintio Vitier:

Zij verandert zichzelf, de poëzie, in een substantie die zo reëel is en zo verslindend, dat we haar in alles om ons heen tegenkomen. En het is niet het meedrijven op de stroom, het is niet de poëzie van het impressionistische licht, maar de verwerkelijking van een lichaam dat zich tot vijand maakt en dat vanuit een standpunt naar ons kijkt. En toch bewerkstelligt elke stap binnen deze vijandschap een stèle, ofwel een onuitsprekelijke verbondenheid.
(Geciteerd door C. Vitier, Lo cubano en la poesîa, p. 444)

Al zijn poëzie draagt Lezama op aan zijn moeder, Rosa Lima de Lezama, de vrouw die hem het leven schonk en die tot haar dood, in 1964, voor hem heeft gezorgd. Haar dood was de grootste ramp die de dichter kon overkomen. Jaren later schrijft hij in zijn brieven nog steeds hoezeer hij haar mist: ‘Ik stuur je een gedicht dat ik voor Mamá maakte. Het werd ingegeven door een nachtelijke visioen...’ (augustus 1971) en: ‘de dood van Mamá heeft me voor altijd gebroken en ik voel mij vermoeid’ (december 1971). María Luisa, een vroegere vriendin van zijn zuster, neemt na hun huwelijk in 1964 de zorg voor de dichter op zich. Pas dan publiceert hij zijn roman Paradiso, waar velen al naar hadden uitgekeken. Vóór de Revolutie was het niet mogelijk geweest een dergelijk omvangrijk werk te publiceren, omdat de schrijver de benodigde financiën niet had. Na de Revolutie heeft hij toch nog gewacht, waarschijnlijk om zijn moeder niet te confronteren met de, voor Zuid-Amerika, schokkende hoofdstukken die handelen over homosexuele liefde. Trouwens, ook de Cubaanse uitgevers hadden er moeite mee en hebben lang geaarzeld alvorens dit werk uit te geven.

De titel, Paradiso, ontleend aan het derde deel van de Divina Comedia, verwijst naar Cuba, waarvan de oorspronkelijke naam, Coay-Bay, ook paradijs betekent. Waarom het boek Paradiso heet, wordt niet onmiddellijk duidelijk. Als we aan Dante moeten denken, dan lijkt een titel als Inferno veel toepasselijker. Cuba, hoewel het de omgeving is waarin de personages van de roman zijn geplaatst, is op zich niet voldoende betekenisvol in de roman aanwezig om te kunnen zeggen dat Paradiso over Cuba gaat. Waarover het boek wel gaat?

Zelf zegt Lezama in één van zijn brieven dat Paradiso nog het meest lijkt op een Cubaanse Wilhelm Meister (brief aan Carlos M. Luis, 15-8-66) Maar: Goethe schreef zijn werk op 19-jarige leeftijd. Lezama is tweemaal zo oud als hij aan zijn roman begint en driemaal zo oud als Paradiso gepubliceerd wordt. In Paradiso wordt o.a. de ontwikkeling van de schrijver als scheppend individu geschetst. Dit gaat gepaard met zeer

[p. 20]

veel jeugdherinneringen en herinneringen van de geslachten Lezama en Lima. Tradities en intellect, geloof en filosofie, alles kan een plaats krijgen in de wereld van Lezama, die eindeloos lijkt. Beelden uit de eigen jeugd worden gekoppeld aan herinneringen van voorouders, die dan uiterst feestelijk tot leven komen. Op deze wijze komen in de roman verschillende tijdvakken uit de geschiedenis samen. In het huis van de kolonel komen al die essenties tot leven:

- Als de kok zijn gerechten toebereidt is dat het resultaat van een jarenlange studie van verschillende culturen die hij verenigt in de typische ‘criollo’-keuken. Als hij memoreert dat zijn gerechten niet Spaans zijn, omdat de Cubaanse keuken al in 1868 in opstand is gekomen tegen de Spaanse, dan bedoelt hij daarmee de rebellie van 1868 in Matanzas, het gebied van de suikerplantages en de streek waar de grootvader zijn plantage had.

- Die grootvader komt in het eerste hoofdstuk uitgebreid aan het woord. Veel van wat hij vertelt heeft met de historie te maken, maar wordt tot bijna mythische proporties opgeblazen. Wanneer hij bij voorbeeld aan het einde zijn gasten wegzendt ‘om een nieuwe maan te begroeten’, roept dit, met de daarvóór opgeroepen eetlust, al gauw het beeld op van Saturnus-Cronus.

- De moeder en de grootmoeder met hun exquise gerechten en hun ragfijne handwerken lijken elkaar in een woordloos verstaan aan te vullen. Als de grootmoeder, Augusta, een stuk kant (symbool voor het paradijs) zoekt om haar blauwe tuniek te versieren, dreigt ze te vergaan in een zee van blauwe kant. Als de vrouwen, onder de indruk van de brutaliteiten van Juan Izquierdo, zich in hun vertrekken terugtrekken om te kalmeren, pakt Rialta haar stopwerk en Augusta houdt haar, al pratende, gezelschap. Zij lopen hand in hand en verhouden zich tot elkaar als de zee tot de maan.

- De hoofdpersoon van het boek is niet de Kolonel, maar zijn zoon, Cemí. In de taal van de oorspronkelijke bewoners van Cuba betekent dit: middellaar tussen God en mens, stèle. Voor een zoon van de Kolonel is hij in de ogen van de bedienden verbazingwekkend zwak. In het eerste hoofdstuk vertoeft hij nog in het nachtelijk duister van de kinderkamer en de astma-aanvallen. Heel even maar speelt er een zonnestraal door zijn haren, d.w.z. dat goddelijke kracht het haar, symbool van menselijke geestkracht, aanraakt. De confrontatie tussen Cemí en Juan Izquierdo (vertaald: Jan Links), de immer dronken kok, leidt tot de Shakespeariaanse jammerklacht van de kok, waarin zijn hoogmoed en grieven breed worden uitgemeten.

In dit contrastief en complementair gebruik van personages probeert Lezama, naar mijn mening, het evenwicht te construeren dat zoals hij in de eerste pagina's van het eerste hoofdstuk schrijft, ten grondslag ligt aan de Cubaanse cultuur: het eenvoudige, maar grandioze vissershuis, waarin alle vertrekken ook in spiegelbeeld voorkomen. Waarin 's nachts de meubels dansen als sterren aan het firmament. Waarin de Kolonel, nu eens donderend als Jupiter zelf, dan weer zonneschijn brengend aan de familiedis, zelfs de ongelukkige Juan Izquierdo nog weet op te vrolijken en hem genade kan schenken.

Behalve mythologische en historische motieven laat de roman ook veel religieuze thema's zien, christelijke en niet-christelijke. Het heiligdom van Santa Flora (in de provincie Matanzas) is in moeilijke situaties een bedevaartsoord voor de familie. De droom van de grootvader bevat theologische elementen (apocalyptische). De afwezigheid, verderop in de roman, geeft de Kolonel bijna de status van God de Vader, waaraan ook het fragment over zijn boeken en zijn ingenieurswerkzaamheden doet denken. Cemí, zijn naam suggereert het al, lijkt op een nieuwe Christus en, inderdaad, in hoofdstuk XIII geeft hij zijn visitekaartje af met alleen de initialen J.C.. Deze initialen hebben Lezama gefascineerd en hij beneed ze Julián del Casal (modernistisch Cubaans dichter en door Lezama bewonderd) in een ode die hij tot zijn nagedachtenis schreef. (Oda a Julián del Casal, Poesía Completa, p. 426).

Paradiso uitgeven is niet eenvoudig

Mario Benedetti schrijft in 1968 in Marcha: ‘Dank zij Paradiso komt Lezama met zijn volle gewicht van 120 kilo, met een geweldige plof midden in de Latijns-Amerikaanse ‘Boom’ terecht. De Cubaanse uitgave, die weinig succesvol is, wordt weldra gevolgd door edities in Mexico en Argentinië (4e druk in 1972). Er worden contacten gelegd met vertalers in Frankrijk en Italië en de V.S.. In 1971 verschijnen de eerste vertalingen in Frankrijk en Italië. De Franse editie is binnen enkele maanden uitverkocht. Dit is waarschijnlijk te danken aan de lovende kritieken in de pers (Le Monde, Figaro, etc). De Engelse vertaling schijnt minder uitbundig te zijn onthaald. In 1974 verschijnen herdrukken in Mexico en Frankrijk (Ed. Seuil, Parijs). Lezama ontvangt in deze jaren vele literaire prijzen, waaronder de Spaanse ‘Premio del Maldoror’, wat inhoudt dat zijn werk in Spanje zal worden gepubliceerd. Men durft het echter nog niet aan. Dezelfde morele bezwaren die de uitgave in Latijns-Amerika hadden vertraagd, zorgden nu voor uitstel in Spanje. Daar verschijnt Paradiso in 1975 (2e druk 1976) De Nederlandse uitgevers hebben tot nu toe weinig belangstelling gehad om dit boek in onze taal te publiceren, zodat wij geïnteresseerden moeten verwijzen naar een van de buitenlandse edities, waarvan de meeste recente, een Duitse vertaling door Curt Meyer-Clason, die in 1979 bij uitgeverij Suhrkamp, Frankfurt/Main, verscheen, een zeer goede is.

Wat maakt het lezen van Paradiso zo moeilijk?

Paradiso is gebaseerd op een ogenschijnlijk verward stelsel van literaire tradities en heeft, net als Cuba zelf, de neiging om veel verschillende tradities met elkaar te versmelten en er, soms, nieuwe dimensies aan toe te voegen. Beelden en symbolen uit uiteenlopende werelden komen hier samen, spiegelden zich aan elkaar, zitten elkaar op de hielen of komen tot een overeenkomst, zoals de gerechten uit de keuken in Paradiso laten zien.

Net als de opgeroepen beelden, buitelden de woorden en zinsdelen in Paradiso over elkaar heen. Zij dagen elkaar uit tot paradoxen, leiden de gedachte naar een ander denkniveau, spelen een spel met het bewustzijn van de lezer, die tot op de bodem van zijn herinneringen en kinderdromen moet afdalen om dit spel te kunnen volgen. De woorden, die zich hebben losgemaakt van de auteur, maken zich nu los uit het werk, uit de zin en keren zich, als schepsels van Pygmalion, tegen hem die ze tot leven riep, de lezer. Zo gedragen zich de woorden van Paradiso: ze laten zich niet in keurig afgebakende zinnen voegen, maar breken die open en vormen spiralen van eindeloos aan elkaar gekoppelde zinsdelen.

Een logische struktuur van oorzaak en gevolg is hier niet meer te ontdekken. Met het tijdsverloop is het vreemd gesteld. Het feest in het verleden, dat binnen de gebeurtenissen van het verhaal in het heden wordt geplaatst, is op zijn minst verbazingwekkend. Dit nu heeft te maken met de titel Paradiso. Het zoeken naar de weg die de mens, toen hij werd verdreven uit het paradijs, heeft afgelegd, moet leiden tot kennis van de terugweg naar het paradijs, dat in de opvatting van Lezama eeuwig en dus tijdloos is. Het enige hulpmiddel bij dit zoeken is de intelligentie van de dichter-ziener, die alle bronnen van heden en verleden doorvorst, daaruit zijn conclusies destilleert, en zo komt tot kennis van een slapend collectief geweten. Of Lezama de weg terug naar het paradijs heeft gevonden, is een vraag die hier weinig terzake is. Zelf concludeert de schrijver aan het einde van zijn boek:

‘Ya podemos empezar.’ (Wij kunnen reeds beginnen).