Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 117]

Vertel, Griot, vertel me, Griot, je verhaal...
Vertaling: Jan Gielkens

Als levende getuige, zanger en bewaarder van verleden overlevert de griot al sinds eeuwen de geschiedenis van zijn volk, van zijn gemeenschap, en geeft haar door van de ene generatie op de andere.

Er is geen dorp zonder griot. Hij is zeer geleerd en een groot dichter en musicus, zijn toebehoorders zijn mannen, vrouwen en kinderen, die na het invallen van de duisternis bij elkaar gaan zitten om verhalen te horen over de overwinningen en nederlagen van hun voorvaderen. Want oprechtheid is de opvallendste eigenschap van deze barden: overwonnenen of overwinnaars - zij vertellen de geschiedenis van hun volksstam zoals ze zich werkelijk heeft toegedragen.

Vertel, griot, vertel me, griot, je verhaal...

Componist, dichter musicus... laten we zingen, laten we met hem zingen over de helden, de heldensagen, over alles wat de mens omgeeft: over liefde, over leed, over geboorte en dood, over de wijsheid van je voorvaderen...

Liederen zijn de geschiedenis van een volk,
ze vertellen jullie meer over jullie leven
dan jullie ooit op een andere manier
te weten kunnen komen.
want in jullie liederen
worden al jullie verwachtingen
en al jullie leed,
al jullie woede,
al jullie vrees,
al jullie behoeften
en al jullie verlangens
weer levend.

(John Steinberg)

Griots

‘Als er een grijsaard sterft in Afrika, dan gaat er een hele bibliotheek verloren’. De achtergrond is duidelijk: een groot deel van de Afrikaanse literatuur berust op mondelinge overlevering. Vooral voor de Griots kende de kunst van het vertellen geen geheimen. De Griots, afkomstig uit West-Afrika, vormen een maatschappelijke kaste, die in haar onderhoud voorziet door te vertellen. Soms zijn zij verbonden aan vorstenhuizen, soms reizen zij rond en zijn zij afhankelijk van de giften van de mensen, waar zij lof over zingen. Zij zijn het geheugen van de mensen. Door hun woorden wekken zij de geschiedenis van de Koningen tot leven. Zij zeggen gewone mensen wat zij voor goed houden. Hun woorden zijn rein en vrij van leugen.

Wat zij zeggen is het woord van hun vaders, die het op hun beurt weer kregen van hun vaders.

De Griots weten niet wat liegen is. Wanneer er een conflict uitbreekt tussen mensen, komen zij om de twist bij te leggen. Want zij bewaren de geloften die hun voorouders hebben afgelegd.

Vertel, griot, vertel me, griot, je verhaal...

Jij, die het verhaal van mijn leven kent,
jij, die de geschiedenis van mijn land gemaakt hebt,
jij, die al eeuwen lang
onder de grote baobab heb gesproken.

Laat hen,
wier namen door jouw legenden
niet vergeten worden,
weer levend worden,
de mensen van mijn land
tussen het Afrika van de blanken
en dat van de tropen.
Mijn land, ingesloten tussen
de rivier, de woestijn en de zee,
mijn vochtig zonneland
met zijn grote roofdieren,
die brullend
de lange junglenachten verscheuren.

Senegal, Senegal...

Land, doorkliefd met karavaansporen
waarop de kamelen voortstapten,
beladen met zout uit de woestijn
of met goud uit de Bambouk.

[p. 118]

Vertel me, griot, vertel...

Vertel me ook over de ochtend
van de kalme waters
op de vruchtbare aarde,
waar pinda's groeien.
Jij, griot uit het Djolof-land,
herinner jij je
hoe de eerste van jouw koningen
zijn koninkrijk stichtte...

Ja, ik herinner me,
volg me,
en ik zal jullie vertellen...

Abou Bekr Ben Omar, afstammeling van de veroveraars van Almoravides, liet, toen hij op sterven lag, zijn echtgenote roepen en sprak tot haar: ‘Vanaf nu geef ik je je vrijheid terug; je kunt dus weer trouwen, maar als je die behoefte voelt, moet je een vrome man uitzoeken. Een man die oprecht tot de Islam is overgegaan, een man die de koran kan lezen en die volgens de voorschriften van de Heilige Godsdienst zijn afwassingen verricht en zijn vijf gebeden uitspreekt.’

En Abou Bekr stierf in vrede.

Acht jaar gingen voorbij, voordat zijn vrouw een man ontmoette die aan de door haar echtgenoot gestelde voorwaarden leek te voldoen. Maar het was een slaaf. De zoon van Abou Bekr, Amadou, stemde niet toe in het huwelijk van zijn moeder. Ze trok er zich niets van aan.

Op de dag van het huwelijk liep Amadou naar de rivier om er in te springen en te sterven. Hij was elf jaar oud en had nog niet leren zwemmen. Maar de stroom verzwolg hem niet. Zo leefde hij vele jaren op de bodem van de rivier. Daar liep hij rond en sliep hij en hij kwam maar af en toe aan de oppervlakte om adem te halen. Op zekere dag, toen hij uit de stroom omhoog kwam, werd hij gezien door vissers die op de oever ruzie stonden te maken over hun visvangst. Amadou ging op hen af. Hij was net een riviergod. Hij had een lichte huid, zijn haar bedekte heel zijn borst en het dons van zijn lichaam was net de wol van een merinoschaap. Hij nam het verdelen van de vissen op zich en iedereen ging naar het dorp terug met hetzelfde aantal vissen. De vissers vertelden dit verhaal in het dorp, en toen het het stamhoofd en de raad van dorpsoudsten had bereikt, zeiden deze:

‘Jullie hebben een watergeest ontmoet.

Gaat heen en vangt hem!’

En dat gebeurde.

Aan de voet van een tamarindeboom, waaronder hij zich gewoonlijk uitstrekte, viel Amadou in een kuil die onder takken en bladeren verborgen was en werd gevangen genomen. De grote fetisj-tovenaar, de medicijnmannen en de eerbiedwaardige mannen van het dorp erkenden hem als hun koning. Hij heerste 44 jaar lang over het Djolof-koninkrijk onder de naam Ndiadiane Ndiaye, en zijn dynastie duurde van de veertiende tot de zestiende eeuw.

De grote koning, wiens verhaal je ons net hebt verteld, had een halfbroer, Barkabo, die op zekere dag naar zijn bloedverwant Ndiadiane toeging. Die wilde hem niet ontvangen, maar ook niet wegjagen. Dus ging Ndiadiane weg en nam een getrouwd man uit elke belangrijke familie van zijn dorp mee om zijn nieuwe hoofdstad te stichten in Tijeng. Hij stond dus zijn plaats af aan zijn halfbroer en beneomde hem tot onderkoning van Waloland.

Luister, en je zult horen hoe alle opvolgers van deze koning gekroond worden, alle brake uit het Waloland die mijn land in de loop der eeuwen regeerden, en hoe zijn krijgers het verdedigen en het geluk brachten.

Om de rivier over te steken en de linker oever, het land van de brake te bereiken, bestuurde de oudste visser zelf de kano van de toekomstige koning. Het hele volk volgde. De nieuwe brake moest dan, gezeten op de rug van een van zijn trotse krijgers, drie keer om de apebroodboom lopen. Hij reikt de familie-oudste van de Moyo zijn hand en doopt die in de Marigot, tot hij met zijn rechterhand een levende vis heeft gevangen, als herinnering aan het leven van Ndiaye onder water. Als deze ceremonie afgelopen is, begeeft de nieuwe koning zich naar de heuvel van de brake. In zijn rechter hand draagt hij zijn schild, zijn boog, zijn pijlen en zijn lans, terwijl hij in zijn linker hand een gierstkolf een gierstzaad houdt. Zijn lichaam is bestoven met toverpoeder. Hij neemt plaats op de koningstoel, terwijl men de met een witte doek bedekte tamtam onthult om de zeven slagen te trommelen die de nieuwe heerschappij aankondigen.

Vertel, griot, vertel me, griot, je verhaal...

Bij ons in Cayor werden de heersers damel genoemd. Als al onze voorvaderen waren ze vazallen van de Djolof-keizers. Ze waren verplicht, bij elk feest een aanzienlijke schatting te betalen. Hun mooiste paarden en hun beste slaven. Bovendien grote hoeveelheden van het fijnste zand, om het paleis van de Boubar te verfraaien; ook fijne baobabschors die tot riemen voor het vastbinden van de paarden van de prinsen waren gevlochten.

Al strijdend kregen onze voorvaderen hun onafhankelijkheid. Toch gebeurde het, dat ze na enkele nederlagen het verwijt te horen kregen dat ze laf waren. Daarom ging onze koning aan het hoofd van zijn troepen staan en marcheerde in de richting van de vijand, die hen van achter elke boom in het woud bespiedde. Onze koning schreeuwde: ‘Hier zullen wij sterven. Men beweert dat wij alleen maar kunnen weglopen voor de strijd. Jullie allemaal moeten weten, dat jullie je heil niet in de vlucht kunt vinden.’

Om niet te kunnen vluchten, vulden alle Cayorien die dit hoorden hun wijde broeken met zand en knielden neer. Ze gaven de strijd niet op, tot ze hun laatste pijl hadden afgeschoten, en ze stierven bijna allemaal - vastgehouden door het gewicht van het zand. Ze konden niet opstaan en weglopen.

In Afrika kan de muziek niet los worden gezien van de poëzie. De griots zijn musici, maar het zijn ook historici en dichters, die hun geschiedenis van de ene generatie op de andere doorgeven. Men moet eigenlijk uit een griottengeslacht komen om de muziek en de geschiedenis te begrijpen, omdat elke muziek, elke melodie en elk lied gebaseerd is op een bepaalde daad die herinnert aan een bijzonder tijdperk van een buitengewone persoonlijkheid.

Volg me, volg me onbevreesd, zonder dralen, kom - volg me op een lange reis door Afrika:

Luister liever naar de stemmen van de dingen dan naar die van de mensen,
luister naar de stem van het vuur,
hoor de stem van het water,
luister naar de wind,
hoor het geweeklaag van het kreupelhout,
het is de adem van onze voorvaderen,
zij die stierven hebben ons nooit verlaten,
zij die stierven liggen niet onder de aarde,

[p. 119]

 

zij zijn in de schaduw die licht wordt

 

en in de schaduw die verduistert,

 

zij zijn in de boom die ruist,

 

zij zijn in het woud dat zucht,

 

zij zijn in het water dat stroomt,

 

zij zijn in het water dat rust,

 

zij zijn in de hut,

 

zij zijn in de menigte.

 

Luister liever naar de stemmen van de dingen dan naar die van de mensen,

 

Luister naar de stem van het vuur,

 

hoor de stem van het water,

 

Luister naar de wind,

 

hoor het geweeklaag van het kreupelhout,

 

het is de adem van onze voorvaderen,

 

zij die stierven hebben ons nooit verlaten,

 

zij die stierven liggen niet onder de aarde,

 

zij zijn in de schoot van de vrouw,

 

zij zijn in het kind dat jammert,

 

zij zijn in het hout dat ontvlamt,

 

zij zijn in de rots die kreunt,

 

zij zijn in de bomen die treuren,

 

zij herhalen elke dag

 

het pact dat verbindt,

 

het grote pact dat ons lot

 

met de wet verbindt,

 

het lot van onze doden,

 

die niet dood zijn,

 

die niet gegaan zijn,

 

die niet onder de aarde liggen.

Vertel, griot, vertel me, griot, je verhaal...

Jij, griot uit de Fouta Toro, vertel ons hoe meer dan vier eeuwen geleden jou koninkrijk ontstaan is.

Het grote opperhoofd Tengela was net in de strijd gesneuveld. De krijgers - Peuhl en Manding - verzamelden zich rond zijn zoon Koly. Het was de tijd van de droogte. Al gauw was er gebrek aan water en voedsel. Het was tijd om te gaan. Maar waar was gierst en vers water te vinden? Dag na dag liep de kleine groep en vond slechts stof en droog gras. Op zekere avond beval Koly zijn mannen halt te houden onder een enorme apebroodboom om daar de nacht door te brengen. In de boom zat een vogel. Het stamhoofd keek naar boven en zag een papegaaienwijfje. Hij liet een geweldige schreeuw horen. De vogel opende bij het wegvliegen zijn snavel en liet een aar vallen. Een verse groene aar, volgezogen met vocht, zacht als het vruchtvlees van fruit in de regentijd.

‘Ga, krijger’, riep Koly tot zijn beste loper, ‘volg dat papegaaienwijfje, het zal ons naar landen leiden waar we onze dorst kunnen lessen en onze honger stillen!’

Het was een lange weg. De vogel vloog over wouden en dalen, toen vloog hij pijlsnel over de rivier en verdween. Zo kwam de kleine groep in dit land aan, waar de gierst het hele jaar door groeit. Daar stichtte Koly, de zoon van Tengela, zijn koninkrijk.

Zing, zing verder legenden, spreek verder, griots, zwarte broeders. Laat van jullie vriendelijke lippen de stroom der herinneringen lopen, zoals de zeewind, die van oost naar west waait over de wouden in het noorden en het zuiden. over het gouden woestijnzand en de geheimen van de grote rivier.

Griot, bij jou in Casamance luisteren ze naar de stem van de vrouwen bij het palaver.

Op zoek naar land dat voor plantages geschikt was voeren twee prinsessen in een uitgeholde boomstam de Gambia-rivier stroomopwaarts. Plotseling ontketenden de Goden een geweldige storm. Onmiddellijk zwegen de vogels en hielden op, elkaar al vliegende te achtervolgen. Ze vlogen pijlsnel in oostelijke richting. De lucht werd pikzwart, bulderde en spuwde vuur. De bomen aan de oever bogen kreunend. De

[p. 120]

kano van de twee zusters brak doormidden. In de stroom ontstond een enorm gat, waaruit de riviergeesten opstegen. Een van hen duwde het voorste gedeelte van de kano, waarin prinses Agène zat, in zuidelijke richting, terwijl een andere watergod het achterste deel van de boot, waarin Dianebone zat, naar het noorden trok. Zo kwamen de twee prinsessen aan en stichtten op hetzelfde ogenblik, waarop de geesten de rivier kalmeerden en het weer, de wind en de hemel de kleur en de geur van de gelatenheid van de rustige dagen teruggaven, een nieuw geslacht in de beide landen waar ze geland waren.

Laten we verder zoeken naar de verleden tijd. Laten we ons naar Haute Gambie begeven, tussen het vlakke land van Senegal en de rotskust van de Fouta Djalon, het jachtgebied, waar olifanten, leeuwen, antilopen en buffels leven. Bij jou, mijn broeder, zijn de jagers koningen. Het is waar, in onze dorpen wordt men pas man ná de initiatieriten. Als de vijftien- tot achttienjarige jongeman zijn proeven doorstaan heeft en bewezen dat hij kracht, moed en kennis bezit, leren de ouderen hem jagen, de strijd tegen de geesten, de danspassen en de liederen die slechts begrepen worden door ingewijden.

Broeders uit Afrika, broeders uit Senegal, ik, griot uit Touabou, de voormalige hoofdstad van Tounka, wil jullie vertellen hoe de koninkrijken van Goï en Bornu vele eeuwen geleden gedeeld werden, nadat ze lang één groot keizerrijk gevormd hadden. In die tijd was koning Tounka de absolute heerser. Maar zijn dochter was betoverd door boze geesten. De beste medicijnmannen konden haar niet genezen. In Podor leefde een maraboet, wiens reputatie groeide. Hij heette Malixi. Zijn amuletten en voorspellingen straalden veel kracht uit. De koning ontbood hem. De maraboet beloofde de prinses haar verstand en haar geheugen terug te geven. Hij hield zich aan zijn woord en de prinses genas. De soeverein vroeg toen aan de waarzegger, welke beloning hij wilde. Malixi wilde land hebben. Afgesproken werd, dat de koning en de maraboet op hetzelfde tijdstip zouden vertrekken. De een vanuit Touabou en de ander uit Boulbané. Beiden zouden lopen met normale snelheid. Waar ze elkaar zouden tegenkomen, zou dan de deling van de koninkrijken plaatsvinden.

Op de afgesproken dag verliet koning Tounka bij zonsopgang de hoofdstad. Maar nauwelijks had hij een uur gelopen, of hij kwam Malixi en diens mensen tegen. De maraboet had zich niet aan de afspraak gehouden en was al een dag eerder bij zonsondergang vertrokken. De koning boog. Je hebt me bedrogen, Malixi, je hebt me met je list een grote gedeelte van mijn koninkrijk weggenomen. Maar ik buig voor je.

Vertel, griot, vertel me, griot, je verhaal...

Met de langzame en hardnekkige tred van de karavanen kwam de islam naar het land van de zwarten, op de lange weg van de kameeldrijvers, die de Berbers, nomaden uit de woestijn, volgden om zout en stoffen tegen rubber en goud te ruilen.

Jij, griot, die al eeuwen lang
onder de grote baobab hebt gesproken,
laat hen,
wier namen door jouw legenden
niet vergeten werden,
weer levend worden,
...
Tot nieuw leven ontwaakt
het gemompel dat 's avonds
de maneschijn van fluit en
tritionhoorn begeleidt.
Tot nieuw leven ontwaken
de gedachten van de dienaressen
over de morgendauw,
de grote kalebassen met melk
die zacht bewegen
op het ritme van de heupen.
Tot nieuw leven ontwaakt
de karavaan ezels en dromedarissen
in de geur van gierst en rijst.