Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 95]

Gerard Rasch
Stanislaw Baranczak en de Poolse poëzie

De nieuwe poëzie wil door en door modern zijn, dat wil zeggen: zij wil serieus haar krachten meten met de Poolse werkelijkheid. Zij wil politieke poëzie zijn, maar niet, zoals we tot nu toe gewend waren, gepolijst; zij wil niet opereren met frazes en algemeenheden of zich verliezen in een wirwar van subtiele mythologische zinspelingen. Zij wil een poëzie zijn, die de burger in staat stelt de wereld zó te zien als hij in werkelijkheid is, met zijn bedrog en ellende, ongerijmdheid en stupiditeit, met zijn televisie en ochtendblad, zijn markt en 's morgens tot leven komende universiteit, zijn Eerste mei en sporttoernooien. (...) Deze poëzie is nog bezig uit het ei te komen, scherpt haar nagels nog, graaft langzaam en moeizaam de strijdbijl op, maar heeft aan het begin van haar - laten we het hopen - lange weg al heel wat mogelijkheden laten zien. Misschien dat er hieruit iets voorkomt.

Aldus schreven twee critici van de generatie '68 in hun manifest over de nieuwe poëzie, De niet-voorgestelde wereld (Krakau 1974). Deze poëzie zou vooral opereren met de ironie die berustte ‘op een sarcastische kritiek van de concrete werkelijkheid’ die echter niet zou afzien van een ‘metaforische hervertolking van de wereld’. Een gedenkwaardig manifest. De toekomst zou de auteurs gelijk geven, er kwám iets uit voort, ze konden toen echter nauwelijks bevroeden dat deze postulaten gerealiseerd zouden worden in een heel andere regie dan die welke ze gewend waren, dat de literatuur noodgedwongen afscheid zou nemen van de censuur en ondergronds zou gaan werken - omdat teksten waarin zelfs maar een fractie van genoemde ‘sarcastische kritiek’ was verwerkt eenvoudigweg geen kans maakten langs normale weg het daglicht te zien. Een van de twee critici, Adam Zagajewski, was de auteur van het eerste boek van de Poolse samizdat, enige gedichten, vijftig exemplaren, primitief ingenaaid (najaar 1976); de ander, Julian Kornhauser, zou nog jarenlang ‘normaal’ blijven publiceren.

Voor deze generatie, waartoe ook Stanisław Barańczak behoort, begon alles in maart 1968. Een toneelstuk dat verboden werd, protesten van studenten en schrijvers, geprovoceerde relletjes op de universiteit, een campagne tegen de onruststokers, de Joden die natuurlijk de schuld van alles kregen en als de zondebok de woestijn in werden gestuurd. Er veranderde niets, Gomułka bleef, het culturele klimaat was verstikkend; een aantal studenten en docenten werd van de universiteiten verwijderd. Toen Gierek eind 1970 de macht overnam, hoopte men weer, en inderdaad kon er enige tijd voorzichtig kritisch worden geschreven. De generatie '68 om tactische reden de generatie '70 genoemd, of de Nieuwe Golf, kwam op, maar voor zij tot volle ontplooiing kwam, werden de duimschroeven weer strakker aangedraaid.

Stanisław Barańczak, geboren op 13 november 1946, was een van de eersten die besloten er niet het zwijgen toe te doen: eerst het woord van de dichter dat onderdrukt werd (het was immers begonnen met het verbieden van het drama van de grote Poolse romanticus Adam Mickiewicz, Allerzielen), daarna de hetze van de pers die loog - moest de poëzie nu gaan kiezen tussen zwijgen en liegen? Zijn carrière begon heel lovend: debuut in 1968 (Korekta twarzy, Gecorrigeerd gezicht), nieuwe bundels in 1971 (Jednym tchem, In één adem) en 1972 (Dziennik poranny, Ochtendblad, maar ‘dziennik’ betekent ook ‘dagboek’); verder interessante opstellen over de jongste poëzie en een diepgaande analyse van de taal van de grote outsider-experimentator van de Poolse poëzie. Miron Białoszewski. Hij werd al gauw als de belangrijkste exponent van de ‘linguïstische school’ beschouwd.

Onze tijd is als geen andere verstrikt in taal, in ideologie. In de totalitaire staat waar alles tot aan de visitekaartjes aan de censuur is onderworpen, is de taal in handen van de machthebbers die haar naar believen kunnen manipuleren om het volk te misleiden. Betekenissen verwringend schept de taal van de machthebbers een soort vervangende werkelijkheid, een fictie die nergens aan de concrete werkelijkheid waarmee ieder dagelijks te maken heeft, beantwoordt. Zelfs redelijke kritiek werd niet geduld. Als men beseft dat er in het midden van de jaren '70 niet over de gevaren van het gebruik van PVC mocht worden geschreven, dan begrijpt men, hoe diep de pers was gezonken. Wie kritiek op de staat wilde leveren, kon dit het best doen door haar taal aan te vallen, door deze op het machtsapparaat te heroveren. Niet zo zeer om over PVC te schrijven, maar - meer elementair - om haar in haar communicatieve functie te herstellen, zodat zij iets kon mededelen dat iets betekende (daarna kan er ook milieukritiek geleverd worden, eerder niet). De taal is altijd de garantie geweest voor het voortbestaan van het Poolse volk, de garantie voor zijn identiteit.

Het is moeilijk jezelf te zijn, als je aan alle kanten omringd wordt door talen (werkelijkheden) die elkaar tegenspreken, en door zwijgen. Dan:

je kunt een keer opeens wakker worden en voelen dat
je overal tussenin zit: tussen eten thuis
een een partijvergadering; tussen het laken
van het dagboek 's nachts, en de deken van de krant
die je 's morgens koopt; tussen je rechterhand waarmee
je op tafel slaat, en je linkerhand die als aan een touwtje
omhooggaat om ja te stemmen; tussen de armen van
het onafscheidelijke kruis dat je
in je eigen lichaam draagt;
het kruis voor onderweg,
het kruis voor op het graf,
de kreet die je beloning is,
de kreet waarmee je soms wakker wordt

En niets dan het kruis van deze kreet: - wie ben ik?

Dit citaat stamt van het lange gedicht Sztuczne oddychanie (Kunstmatige ademhaling) uit 1975, dat eerst illegaal in weinig exemplaren in Polen circuleerde en vervolgens in 1977 in Parijs werd uitgegeven. De held van het gedicht is de naamloze N.N., een zwijgende getuige van alles waarover officieel gezwegen wordt, willoos, machteloos. Alleen het besluit zelfmoord te plegen is nog een wilsbesluit, maar ook tot de

[p. 96]

uitvoering van dit plan is hij niet in staat.

Dit gedicht, dat de lezer schijnbaar hoop noch geloof overliet, bracht Barańczak in één klap in een heel andere situatie: hij hield op te bestaan als dichter, officieel ten minste, en was van toen af aan gedoemd tot een leven in de periferie. Maar het gedicht bleek niet alleen een zekere fase in de poëzie van de generatie '68 af te sluiten - een wanhopiger confrontatie met de werkelijkheid was niet mogelijk - maar ook de eerste stap te zijn van een nieuw literatuur, de literatuur die in het zogenaamde tweede of alternatieve circuit zou worden uitgegeven en die naast maatschappijkritiek ook een positief programma had, al werd dit nooit in enig manifest geformuleerd:

alles wat zo'n gedicht is, niet te plaatsen
in de open wond van het ochtendblad
dat dagelijks
(woord voor woord)
herhaalt
dezelfde aderbreuk van dageraad, al is het nacht rondom
alles wat zo'n gedicht is, of anders:
alles wat een onvergeeflijke schuld is,

wordt een geloof dat je nooit meer verliest,
wordt een kennis die je nooit meer verleert
wordt een blik die je nooit meer verblindt

(uit: Ik weet dat dat niet juist is, Parijs 1977)

Eind 1976 was Barańczak een van de initiatiefnemers van het samizdat-tijdchrift Zapis (‘publicatieverbod’; ‘registratie’), waarna de lawine begon te rollen en buiten het bereik van de censuur een complete literatuur ontstond met romans, verhalen, poëzie, kritiek, herdrukken van verboden schrijvers (o.a. Czesław Miłosz en Witold Gombrowicz), vertalingen, politieke, historische en wetenschappelijke geschriften. Barańczak schrijft zowel poëzie als kritisch proza; een aantal gedichten werd onder de titel Ik weet dat dat niet juist is gebundeld, in Politiek en ethiek (1978) werd een aantal kritische opstellen verzameld.

In 1980 duikt zijn naam, evenals die van vele anderen die de mogelijkheid tot normaal publiceren was ontnomen, hier en daar weer op in de Poolse pers, er worden enige gedichten uit de bundel Tryptyk z betonu, zmeczenia i śniegu (Drieluik van beton, vermoeidheid en sneeuw) gepubliceerd. In het weekblad Kultura (Warschau) verscheen enige weken geleden zelfs een interview waarin hij onder meer zegt:

Ik denk dat de literatuur hier [bij het ‘op de vingers kijken van de machthebbers’] een speciale rol toekomt, omdat de literatuur verplicht is tot de vrijheid van geweten, die niet afhankelijk is van concrete conjuncturen. Bovendien beschikt ze over een instrument - het woord - dat nog steeds een enorme draagkracht bezit en maatschappelijk gezien nog steeds iets betekent. In deze situatie is het standpunt van de schrijver vrij eenvoudig: hij moet zich onafhankelijk opstellen van de machthebbers, hij moet niet in dienst gaan bij diegenen die de macht uitoefenen en evenmin bij diegenen die met hen concurreren. Hij moet daarentegen - bewust gebruik ik dit woord - een onafhankelijk klerk zijn die tegenover de maatschappij morele verplichtingen heeft, die in dit verband maatschappelijke controle uitoefent.
Natuurlijk mag dat niet de enige vorm voor sociale controle zijn, maar ik denk dat haar rol desondanks altijd vrij wezenlijk is geweest, ook in jongste geschiedenis. Steeds blijkt weer dat de literatuur ons heel wat te vertellen heeft. (Gepubliceerd op 22 maart 1981.)
En verder:
De literatuur moet de mens verdedigen [Barańczak geeft hier als voorbeeld de nu ook in Nederland verschenen roman van Tadeusz Konwicki, De kleine apocalyps], dat is mijn persoonlijke mening, vooral in maatschappijen waar zekere vormen - hoe zal ik het zeggen - van instituties er in hun steeds meer verwrongen gedaante naar streven de mens te uniformeren, tot een ding te maken, een deel van een orde die boven hem staat. In deze maatschappelijke situatie is de rol van de literatuur des te belangrijker, zij moet niet alleen protesteren, maar ook de mens in zijn sociale verstrikking beschrijven, vertellen hoe hij daarentegen in probeert te gaan, hoe hij daardoor beïnvloed wordt.

Dat Barańczak en velen van zijn collega's nu weer officieel getolereerd worden, wil nog niet zeggen, dat de ondergrondse pers haar bestaansrecht verloren heeft. Integendeel, de censuur werkt nog even grillig en onredelijk en van een ‘normale’ toestand zal voorlopig geen sprake zijn. De mogelijkheid alternatief te publiceren heeft trouwens een ontwikkeling op gang gebracht die niet meer te stuiten is. Het gevaar van overmatige politisering, dat deze literatuur ten gevolge van haar sociale engagement dreigt, is ook beduidend minder groot dan het gevaar dat het voortbestaan van de censuur en de van bovenaf gestuurde cultuurpolitiek voor de gewone literatuur vormt.

Barańczaks breuk met het officiële leven betekende geen breuk met zijn oude poëtiek, het breidde - eufemistisch uitgedrukt - slechts de horizon van de ‘vertaalbare werkelijkheid uit. Wie een zo radicale keus doet, gaat niet alleen anders schrijven, maar ook anders leven; men kan niet als dichter het regime kritiseren en tegelijk een normaal leven leiden. De poëzie kan dan heel makkelijk in dienst van het sociale engagement komen, van het verzet tegen de staatsmacht, hetgeen kan leiden tot een nieuw conformisme (hierover handelt juist de roman van Konwicki), de poëzie drukt dan slechts de mening van de auteur uit en verliest haar waarde als een tot op zekere hoogte autonome creatie. Barańczak is niet voor de verleiding bezweken makkelijk en toegankelijk te gaan schrijven (het ontbreken van censuur eist een sterkere zelfdiscipline) en hoe dicht zijn gedichten ook liggen bij de banale Poolse alledaagsheid, toch zijn zij steeds origineel en anders, bezitten zij zoveel spanning en dialectiek, dat de lezer ze niet leest om zijn eigen mening bevestigd te zien. Integendeel, ze dwingen hem tot een zekere inspanning, tot nadenken, tot herlezen, heroverwegen.

Uit de cyclus Wiersze mieszkalne (Woongedichten) het volgende voorbeeld; het demonstreert heel goed de techniek van Barańczak, hoe het bijzondere (de woonsituatie) vervlochten wordt met het algemene, de conditie van de mens zonder meer, niet alleen in Polen, niet alleen in totalitaire staten, hoe duidelijk het ook is, dat hij daar zijn uitgangspunt vindt:

Als je echt moet schreeuwen, doe het dan zachtjes (de
muren hebben
oren), als je echt met elkaar naar bed moet,

doe dan het licht uit (de buurman
heeft
een verrekijker), als je echt moet

wonen, doe dan de deur niet op slot (de politie
heeft
zijn bevel), als je echt

moet lijden, doe het dan thuis (het leven
heeft
zijn eigen rechten), als je

echt moet leven, beperk je dan met alles (alles
heeft
zijn grenzen).

(Zapis nr 9, januari 1979)

De dichter heeft de ivoren toren verlaten en woont in ‘een bunker in beton’, als alle anderen, waardoor een dialoog mogelijk wordt. De gebruikte tweede persoon is dan ook geen

[p. 97]

retorische aanhef, maar functioneel - en ironisch. En al heeft de literatuur zekere taken die haar beoefenaars onderscheiden van gewone mensen (vergelijk Barańczak eigen woorden), het element van de gelijkheid is centraal. Niet in de laatste plaats omdat de onderdrukking allen treft en verenigt.

Barańczak en de zijnen bouwen niet alleen voort op de ervaringen van 1968, ze beroepen zich ook op oudere tradities binnen de Poolse literatuur. Zelf noemde hij zich ooit een moderne romanticus, in de zin van iemand die durft, een visie heeft, en fantasie, iemand die het heden te verwaarlozen kapitaal bezit. Er komt echter ook - gelukkig een behoorlijke portie rationalisme bij, zij zijn zich ervan bewust dat er aan de weg getimmerd moet worden, dat er niets veranderen zal zonder een zorgvuldige emancipatie, zonder een grondige ontwenning van de totalitaire gewoontes. Ziet men af van het historische tijdperk, het continent en het geloof, die hen scheiden, kan men in Barańczak een bondgenoot van Czesław Miłosz ontdekken: een dichter die de waarheid zoekt, moraal, ethiek en politiek verbindt, geen compromis aangaat, uiteindelijk een rationalistische geest gefascineerd door de tegenstroom van het irrationele in de geschiedenis. Wat het geloof is voor Miłosz, is het romantische voor Barańczak: het draagt het verstand.

Ook wat de taal betreft bouwt hij voort op een traditie, in de eerste plaats op Miron Białoszewski aan wie hij een heel boek wijdde. Hij is meer behoudend, jongleert slechts met de woorden en breekt ze niet af, terwijl ook zijn syntaxis samenhangend is. Hij wenst de taal, de wereld, niet zover te desintegreren als Białoszewski, wil de werkelijkheid in zijn poëzie eerder laten reïntegreren, communicatief maken, en hier is niet het spelen met woorden het belangrijkste, maar het eerherstel van de spreektaal, de omgangstaal die niet tot ideologie, waarop de machthebbers patent hebben, mág worden. Met en in deze taal werkt Baránczak; wanneer hij bij wijze van contrast de fraseologie van de media citeert, dan gebeurt dat altijd zo, dat deze belachelijk wordt gemaakt en de lezer zich daarvan bewust wordt. Het handhaven van de grens tussen poëzie en journalistiek is natuurlijk een hele klus en bij minder getalenteerde collega's vervaagt deze soms volledig. Hun grote voorganger is trouwens ook Tadeusz Rózewicz, zonder zijn werk was hun vocabulaire in de poëzie niet mogelijk geweest. Hun politieke engagement maakt deze inspiratie echter zo goed als onzichtbaar. Hoe sterk een groot deel van deze poëzie aan de actualiteit is gebonden, valt nog te bezien, maar de poëzie heeft door dit engagement in ieder geval meer gewonnen dan verloren, daar de waarheid in een poëzie als de Poolse altijd hoog in het zadel zit. Als zij tenminste zo ver komt. Wat alle dichters van deze generatie verbindt is een gemeenschappelijk streven naar een vernieuwing van de Poolse literatuur en cultuur vanaf de basis, zonder de betweterige bemoeienissen van haar ontoerekenbare officiële beheerders. Daarom besluit ik met het citeren van een gedicht van Ryszard Krynicki, die als dichter evenzeer de aandacht verdient als Barańczak:

Al was je, waarheid, even eenvoudig
als de wetten van de natuur,
al was je even eenvoudig
als de oordelen en vonnissen van de mens,
dan nog: wie zou ik van jou moeten vertellen?
De weerlozen kennen je,
de daklozen, zij die honger lijden,
en zij die dodelijk ziek zijn
de leugenachtigen willen je niet kennen
noch diegenen die zich liever laten beliegen.
Ik probeer met mezelf te beginnen:
ik weet niet of ik de waarheid al ken,
ik weet dat ik niet wil liegen.

Sterker kan het streven van de generatie '68 niet worden uitgedrukt.