Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 93]

Barber van de Pol
Latijnamerikaanse auteurs in de mode

Drie of vier jaar geleden, in december, konden wij, lezers van Vrij Nederland, genieten van een exclusieve meningenshow, verzorgd door een keur van boekbesprekers. Zij gaven antwoord op de vraag: wie is volgens u de meest onderschatte en wie de meest overschatte schrijver?

De tijd was, als altijd, rijp voor eensgezinde privémeningen. Wie, als ik, veel columns en besprekingen leest, herkende eerdere kreten die nu het aplomb van een gezaghebbend oordeel kregen. Door welke keizer zonder kleren liet Jan Publiek zich misleiden? Precies, door Wolkers. En wie verdiende er eindelijk wat meer aandacht? Dat was Van Oudshoorn, natuurlijk, of anders F. Springer. Welk een toeval, een paar keer het zelfde; dan is het dus zo. Leve de vaderlandse boekbespreker die alles door heeft!

De vraag naar mode is beantwoord met mode, parmantig en vleiend: hoor mij, ik zeg precies wat u wilt. Later zal het oordeel wel slijten, tot ieders tevredenheid, want bij mode en populariteit komt de kentering pal na het hoogtepunt, volgens een elementaire wet van de dialectiek. Wolkers kan een goede tijd tegemoet zien.

Jan Siebelink, één van de antwoordgevers, zocht de zondebok buiten de grenzen. Hij stak zijn luie lezers en zijn collega's hier te lande een hart onder de riem door te verklaren dat het de Latijnsamerikanen waren, dat zíj́ overschat waren, allemaal. Weg met Asturias, Bioy Casares, Borges, Carpentier, Cortázar, Donoso, Drummond de Andrade, García Márquez, Guimaraes Rosa, Neruda, Onetti, Paz, Rulfo, Trevisan, Vallejo, Vargas Llosa; leve Jan Siebelink!

Wat was hier mode: de Latijnsamerikaanse literatuur, het apodictische oordeel van Jan Siebelink, of het tegengestelde, even apodictische, door hem aangeklaagde oordeel van vele anderen? De Latijnsamerikaanse literatuur bestaat niet, laat staan de Latijnsamerikaanse schrijver; resten ons de twee oordelen. Zij voldoen aan wat men een definitie van mode zou kunnen noemen. Zowel het categorisch ophemelen als het categorisch verguizen van ieder boek dat uit Latijns-Amerika komt, respectievelijk door lezers met zo'n groot hart dat ze er blind de hele Derde Wereld aan zouden willen drukken, en lezers die er graag prat op gaan dat zij meer baat vinden bij de geneugten der Europese luciditeit, duidt op een tijdelijke tendens met uniforme trekken. Iedere mode brengt haar anti-mode mee: onder intellectuelen tref je niemand meer aan die onbekommerd van voetbal houdt of er aan voorbijgaat; zij zijn òf voetbalfetisjist of -hater. En zo is het met het hebben van kinderen, huisdieren, boeken.

Onbesuisde lof is zeker zo ergerlijk als onbesuisde kritiek. Daarvan getuigt een uitspraak van de Columbiaanse schrijver Gabriel García Márquez:

Ik herinner mij zonder het minste genoegen onze tot consumptieartikelen geworden mythen, de boeken over Allende die in één nacht zijn samengeflanst, de Che Guevaraposters als erotische symbolen en de strijdliederen die op de Rivièra-terrasjes werden gecomponeerd. De foto van Françoise Sagan die bridge speelt in een spoorrijtuig met air-conditioning, dat rijdt door de hel van stof, hitte en ellende van het Cubaanse platteland, is één van de visioenen die mij mateloos irriteren. Windt u over ons niet op, het is voldoende dat men ons genegen is.

Ik weet niet waar García Márquez deze woorden geschreven of gesproken heeft. Het citaat is, zonder vermelding van de vindplaats, opgenomen in Uit de bek van de hel, een bundel portretten van Latijnsamerikaanse schrijvers (de ondertitel: Schrijvers in Latijns-Amerika is niet adequaat, omdat niet alle nog levende schrijvers op dat continent wonen), door H. Ter-Nedden en J. Iven (uitg. Kritak, 1980; voor Nederland, uitg. Van Gennep). Zonder dat boek was ik wellicht nooit tot mijn vermaningen aan het begin gekomen; het is er niet los van te denken.

Ook Ter-Nedden en Iven maken zich, in hun inleiding en in de portretten, druk over vooroordelen en zij zetten er, zoals dat zo vaak gaat in zulke gevallen, de hunne tegenover. Na lezing had ik, ondanks enige waardering voor de ijver waarmee de informatie is vergaard en gecompileerd, het gevoel of ik stikte. De stellige uitspraken, de overredende toon, de kwetsbare hoon, kortom: het voortdurende gevecht tegen schijnproblemen biedt nauwelijks enig soelaas.

Niets is dodelijker voor een artikel dan z'n voorspelbaarheid. In de afgelopen tien jaar zijn overal op de wereld - vooral ook in Latijns-Amerika - gelijkluidende artikelen over de nieuwe Latijnsamerikaanse literatuur gepubliceerd, die alleen in de bijzonderheden verschilden. Schetsmatig, via de trefwoorden weergegeven, zag zo'n artikel er als volgt uit: conquista, Indianen, hoog beschavingspeil, uitgeroeid of geknecht, zestiende eeuw, kronieken, imitaties van het moederland, onafhankelijkheidsverklaring, zoeken naar identiteit, eerst nationalistisch en simplistisch, nu complex en dynamisch, vertolkers van problematiek, ontvoogding, nogmaals: identiteit. Wie ingevoerd is, herkent de chronologische lijn.

Een artikel over een bepaald Latijnsamerikaans auteur zou er zo uit kunnen zien:

Hij groeide op in X, onder president Y, die een verlicht despotisme voorstond. Toen hij 20 was, wendde hij zich af van de benauwde literaire coterie in de hoofdstad en trok naar Parijs. Vandaar had hij een beter zicht op de problematiek van zijn land. Hij publiceerde romans waarin hij mythes en historische gegevens vervlocht tot een queeste naar de eigen identiteit. Na een hernieuwd verblijf in zijn land, trok hij naar Spanje, nu als onvrijwillige balling. Vanuit Spanje zet hij zich in voor de strijd tegen de dictatuur van generaal Z.

Het is niet mijn bedoeling met deze doorsneegegevens te spotten; ik wil alleen laten zien dat boeken in dergelijke artikelen geen enkele waarde om zichzelf krijgen toebedeeld (terwijl ieder goed boek een wereld is en ieder boek in zekere zin autonoom, als een geordende eenheid in taal), maar strikt worden beoordeeld op hun veronderstelde of gewenste plaats en functie: nooit als een geestesproduct dat het sociaal-politieke bestek overschrijdt.

Als de boeken uit Latijns-Amerika minder geïsoleerd, en vooral

[p. 94]

minder als een totaliteit werden bekeken, zouden de cliché's en dooddoeners minder kans krijgen en in ieder geval niet langer de schijn van toereikendheid bezitten. De jongere traditie van de literatuur in Latijns-Amerika rechtvaardigt geen anti-literaire literatuurbeschouwing.

Zo'n beschouwing is kennelijk aantrekkelijk, omdat zij alles moeiteloos weet te verklaren, en wat niet verklaard kan worden als oninteressant afdoet. Ik moet denken aan een universitair collectief dat een bundel Latijnsamerikaanse verhalen in het Nederlands had vertaald en (zo'n vijf jaar geleden) werd uitgenodigd om op een vertalersbijeenkomst over z'n ervaringen te vertellen. De boude reactie was dat vertalen wel het laatste was dat hen bezighield; het ging ze puur om het overbrengen van de boodschap (‘inhoud’, zal er wel in het briefje hebben gestaan). Deze minachting voor de literaire aspecten van literatuur uit Latijns-Amerika is, heb ik gemerkt, tekenend.

De anti-individualistische, externe literatuurbeschouwing zou behoren te blozen bij de scherpe analyse van Gerard Reve, op blz. 59 van zijn Moeder en Zoon (Elsevier, 1980). We hoeven ‘religie’ maar te vervangen door ‘literatuur’:

Ik heb slechts zelden iemand ontmoet die in staat was in te zien, dat het religieuze denken en handelen een naar buiten projecteren is van innerlijke processen: de natuur en de stoffelijke werkelijkheid rondom dienen tot illustraties van religieuze gewaarwordingen, die geenszins - hoewel men zulks gemakshalve wel aanneemt - berusten op een bewuste, zintuiglijke waarneming van de omringende werkelijkheid.

Het lukt Ter-Nedden en Iven niet zich los te maken van het stramien van al die soortgelijke artikelen. Iets van een persoonlijke visie blijkt alleen in de details. In de inleiding, op blz. 9, frappeert al meteen de slogan: ‘In Latijns-Amerika wordt sinds enkele decennia de interessantste literatuur geschreven’. Die neiging om een literatuur in haar geheel in bescherming te nemen zet slechte en goede boeken (en voor mijn part heeft iedereen zijn eigen ideeën over wat goed is en wat slecht) op één lijn met middelmatige: nivellering. Het zal wie anti-individualisme voorstaat een zorg zijn.

De samenstellers van de bundel doen druk aan nivellering. Zij maken een portret (als je 2 bladzijden louter biografische gegevens zo kunt noemen) van de Uruguayaan Galeano die enige jaren het nu verboden maar destijds wijdverspreide tijdschrift Crisis leidde en een al te bejubelde alternatieve geschiedschrijving (Aderlating van een continent) op zijn naam heeft staan, maar als literator, voor zover ik hem ken, weinig voorstelt. Dat literaire werk krijgt overigens, oh ironie, geen enkele aandacht. Ik neem aan dat Galeano in de portrettengalerij is opgenomen vanwege zijn geprononceerde politieke stellingnames en vanwege uitspraken als: ‘Het woord is een wapen en kan voor goed en kwaad gebruikt worden; de schuld van de misdaad ligt nooit bij het mes’, hier dan ook geciteerd.

Op elke bladzijde staat wel een ijselijke kluster grote woorden, bijvoorbeeld op blz. 10: ‘De authenticiteit van die werken wordt al te vaak weggevaagd door Westerse cultuurpessimistische projecties, door extrapolaties van de zogenaamde “universele” problematiek (met Freud of Jung op de schouder), door louter politieke of zuiver esthetische analyses.’

Zo'n zin wemelt van de ‘projecties’ en ‘extrapolaties’ en onthult (of bestrijdt, dat weet ik niet) drie vooroordelen: de literatuur uit Latijns-Amerika is authentieker dan andere, zij is optimistischer dan andere, en zij is wars van ‘de zogenaamde “universele” problematiek’ (met Freud en Jung op een bizarre plaats).

Toen was het niet verwonderlijk meer dat Borges elders in de inleiding weinig Latijnsamerikaans wordt genoemd, in het portret van Onetti meesmuilend als een slachtoffer van diens onwellevend ‘gepest’ wordt opgevoerd, en in het portret dat aan hemzelf is gewijd te kijk staat als een handige jongen, een werker met dood materiaal, iemand die zijn gebrek aan fantasie betreurt, een fascist, een ‘minor artist’ (misschien is dat zo gek nog niet), een ‘krullendraaier op een kale kop’, iemand die door Pinochet en Videla is ‘overladen met onderscheidingen’. Eduardo Galeano komt nog even persoonlijk getuigen van zijn schampere oordeel over Borges. Gombrowicz, de enige grote schrijver die ik ken die niet van de vormvaste Borges hield, is als getuige à charge uit zijn graf gehaald. Gottfried Benn, Céline en Ezra Pound dienen als onvermijdelijk bewijsmateriaal. Na acht bladzijden geschimp volgt dan, in alle schijnheiligheid, nog één bladzijde met een kleuteranalyse, in lichtelijkwaarderende termen.

Cortázar, evenmin een schrijver die men gemakkelijk associeert met ‘authenticiteit’ (met wat Ter-Nedden en Iven, en velen met hen, onder ‘authenticiteit’ verstaan: het verwoorden van hetgeen leeft in je land), evenmin minder dan universeel ingesteld, in zijn beste roman een grote pessimist, krijgt alle lof toegezwaaid. Hij is immers op een gegeven moment ‘de geschiedenis ingestapt’, zat in het Russell-tribunaal over Latijns-Amerika en deed in zijn latere werk, op een wijze die sympathiek, maar niet helemaal overtuigend is, zijn best idealistisch te zijn. Zíjn werk krijgt een obligate maar fatsoenlijke behandeling.

De mengeling van reclame en geloof kenmerkt de meeste artikelen over Latijnsamerikaanse literatuur, ook ginds, want ooit hebben de artikelen van ginds, geschreven in de explosieve stijl die veil is aan explosieve omstandigheden, in Europa model gestaan. Nog één maal Ter-Nedden en Iven, met wat stijlbloempjes op blz. 12:

...; hier wordt geen ersatz geboden voor de wat magere opbrengst van eigen bodem; Latijns-Amerika is geen moreel vakantieoord. Integendeel. De Latijnsamerikaanse literatuur - voor zover ze al onder één noemer te brengen is - stuurt aan op confrontatie, ze vormt een uitdaging voor onze eurocentrische visie op de wereld, een wetsteen voor onze sensibiliteit, een middel om onze horizon te corrigeren, het begin van een ‘dialoog van de culturen’...

Dek u als literatuur als geweten gaat fungeren. Dek u als de dominees en pedagogen zich meester maken van de literatuur. Bij zoveel geweld heb ik maar één verlangen: wegwezen, met een boek: Wolkers, bijvoorbeeld, of Reve, Siebelink misschien, of één van de Latijnsamerikanen die deze laatste, met Ter-Nedden en Iven, zo smadelijk bejegent: Borges.

H. Ternedden en J. Iven: Uit de bek van de hel, Schrijvers in Latijns Amerika, Kritak (Van Gennep), 240 pag., f 29,50.