Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 52]

Dichters uit Zweden 2
Bo Setterlind

corly verlooghen

Het is een vaststaand feit, dat meer mensen belangstelling krijgen voor poëzie wanneer ze gezongen wordt. Louter en alleen al omdat velen meer van muziek houden dan van gedichten. Zing een gedicht met bv. gitaar- of pianobegeleiding, en zelfs degene die beweert nooit tijd te hebben voor verzen en gedichten niet te begrijpen, zal geneigd zijn te luisteren.

Aan de kombinatie poëzie-muziek heeft menig dichter een niet onaanzienlijke uitbreiding van zijn auditorium te danken. Reeds de Provencaalse middeleeuwse dichter-zanger, de troubadour, kon zich verheugen in een grote luisterdichtheid, om het met een moderne term te zeggen. De troubadour, die model gestaan heeft voor onze moderne zangers die, vaak alleen maar met een eenvoudige gitaar over de schouders en een niet eens altijd goed geschoolde stem, een redelijk bestaan vinden in horecabedrijven.

In ruimer verband kennen wij de op een groter en dan liefst internationaal publiek mikkende dichterzanger, die zijn medium poëzie-muziek met sukses weet te bespelen. Neem bv. iemand als de Franse chansonnier Georges Brassens (geb. 1921) of de zingende Noordamerikaanse poëet Bob Dylan (1941). Dat zij voor hun poëzie zo'n grote schare liefhebbers kunnen werven, is niet in de laatste plaats te danken aan de muziek waarmee ze gebracht wordt. Meestal wordt het imago van een dichter-zanger mede gevormd door slechts één of een paar hits. Voor mij is Bob Dylans Blowing in the wind nog steeds dé imagobouwer van deze dichter-zanger. En hoor ik de naam Georges Brassens, dan denk ik meteen aan J'ai rendez-vous avec vous.

In Zweden

De in 1923 in het Zuidzweedse stadje Växjö geboren BO SETTERLIND heeft kennelijk pas de laatste jaren ontdekt dat zijn poëzie veel meer belangstelling kan opwekken wanneer hij haar ook laat zingen of zelf zingt.

Setterlind heeft weliswaar nog niet die internationale bekendheid verworven als van een Dylan of een Brassens, en dit zeer waarschijnlijk omdat het Zweeds minder toegankelijk schijnt te wezen dan het Engels en het Frans, maar in Zweden is hij al hard op weg zich te vestigen als een dichter-zanger naar wie velen graag luisteren. Je hoort hem via radio en tv. en enkele platen heeft hij ook al op zijn naam staan.

Ik leerde Setterlind eerst kennen door zijn dichtbundels.

Hij heeft er, sinds zijn debuut in 1948 met Mönvagga (Maanwieg) meer dan 30 gepubliceerd.

Hij komt tegenwoordig elk jaar met een nieuw boek uit, hetzij een dichtbundel, hetzij een roman, een reisboek of ander prozawerk. Hij heeft al een 20-tal bloemlezingen samengesteld, waaronder die van Boris Pasternaks gedichten, in 1958. Verder is Setterlind de schrijver van klokkenteksten. Tijdens ons vraaggesprek vestigt hij speciaal mijn aandacht op de teksten die hij schreef voor de 47 klokken van het stadhuiscarrillon in Västeräs (Zweden), gegoten in... Holland. Setterlind verkeert in de ongelukkige omstandigheid, dat hij zichzelf en zijn gezin moet handhaven als beroepsdichter. Ik zeg ongelukkige omstandigheid, niet omdat hij gedwongen wordt - hij heeft immers uit eigen vrije wil ervoor gekozen van zijn dichterspen te leven -maar omdat de kwaliteit van zijn werk er vaak onder lijdt. Wie elk jaar om den brode minstens één boek uit zijn pen moet persen, ondervindt van die druk, van dat moeten, zeker last. Elke veelschrijver gaat gebukt onder deze last, al wil die zulks bij voorkomende gelegenheden met klem ontkennen. Wanneer ik enkele dichtbundels doorblader die Setterlind de laatste tien jaar het licht deed aanschouwen en de talrijke ondermaatse verzen lees die hij eigenlijk in zijn prullenbak had moeten deponeren, dan vraag ik mij af of de poëet nog niet tot het besef is gekomen dat hij zichzelf herhaalt omdat hij weinig meer te zeggen heeft.

Setterlind zou eigenlijk een jaar niets moeten schrijven, in dat jaar perspektief krijgen op zichzelf, een balans opmaken, en dan weer beginnen te schrijven, tijdens die pauze ruimschoots onderhouden van de royalties die al zijn boeken opleveren.

Muziek

Muziek met poëzie van Bo Setterlind hoorde ik voor het eerst in 1966 toen ik pas enkele maanden in Zweden was. Er ging bijna geen dag voorbij of de radio speelde Du är den ende (jij bent de enige), Op die plaat zingt Setterlind het liedje niet zelf. Dat laat hij over aan zijn populaire landgenote, de vocaliste Lill Lindfors. Die heeft met dat liedje een geweldige push omhoog gekregen in de Zweedse show-business, en is al jaren een gevestigde ster op plaat en podium.

De grote verdienste van Setterlind is de prachtige tekst die hij voor het liedje schreef, de bekende klassieke melodie Romance d'Amour van een onbekend gebleven (Franse?) komponist.

Na het enorme sukses van lied plus tekst verklaarde de volkomen met het Christendom ver-

[p. 53]

groeide Setterlind tegenover een journalist dat hij tijdens het schrijven van de tekst aan God dacht en niet aan een aardse liefde, hoe suggestief zijn tekst dan ook in die richting doet denken. Het gedicht begint zo:

Du är den ende som hemligen ser mig,
fast ingen har talat, du vet vad jag ber dig,
min längtan är bara du, blott du mig ger
ett enda ord är jag din.

Vertaling:

Jij bent de enige die mij heimelijk ziet,
alhoewel niemand gesproken heeft, weet je wat ik vraag,
mijn verlangen ben alleen jij, geef je mij slechts
een enkel woord dan ben ik van jou.

Volksdichter

Setterlinds motto is, dat poëzie naar de mensen moet worden gebracht.

Wie zijn optreden voor radio of tv. mist, ontmoet hem zeker in een of ander warenhuis, waar hij zijn verzen opzegt, korte babbeltjes maakt met het publiek en de verkoop van zijn bundels tracht te stimuleren door met van zijn handtekening voorziene exemplaren te lokken. Als public-relationsman voor zijn beroep schijnt Setterlind recordhouder te zijn.

Een van zijn meest spectaculaire ondernemingen herinner ik me nog goed: Zijn zomeroptreden op het kermisterrein Liseberg in de havenstad Göteborg, waar 10.000 bezoekers naar hem luisterden toen hij zijn En säng om frihet (Een lied over vrijheid) zong.

Dat ik een dichter ben voor het volk, is al ontelbare malen bewezen. En daar ben ik gelukkig mee, zegt Setterlind tegen mij. Ik heb al meer dan een kwart eeuw VRIJ geleefd als dichter. En als GOD dat wil, zal ik dat blijven doen. Hij deelt voorts mede, dat hij erover waakt slechts werk te publiceren van hoge klasse.

Er is bij mijn weten geen enkele dichter in Zweden die er zo op gesteld is dichter te worden genoemd, en die er in de pers zo vaak over spreekt dat zijn dichterschap een roeping is.

Ik beleef mezelf als te zijn toegerust met een soort radar. Ik ontvang een boodschap en deel die dan mee. Het zou een enorme beperking zijn indien ik alleen het zichtbare vertolk, zegt de dichter tegen een journalist van het Zweedse weekblad Veckojournalen.

Het is een opmerkelijk interview, waarin de Christen Bo Setterlind het vuur na aan de schenen wordt gelegd. De journaliste Margit Vinberg:

Hier zit Bo Setterlind nu, gelukkig, suksesvol, welgevoed in een vredige maatschappij die materieel niets tekort komt, terwijl miljoenen even goede mensen een hel op aarde hebben. Wat is dat voor een God die je hebt, die zulke onrechtvaardigheden kan toestaan?

De dichter: Overal waar er mensen lijden, is Hij het die lijdt aan zijn kruis. Er is zeker een bedoeling die wij niet kunnen waarnemen... iemand die meer weet dan wij. Wij kennen het uiteindelijke niet, van alles wordt geen rekenschap gegeven. Er zijn meer hemelen dan de onze, allemaal zijn ze niet zichtbaar.

Kritiek

Het zijn dergelijke zwevende uitspraken die de tegenstanders van Setterlind hogelijk irriteren. Zij zijn van mening dat Setterlind te veel over het hiernamaals en te weinig over het leven op aarde spreekt. Hij heeft er evenwel voor gezorgd het hier op aarde naar de zin te hebben.

Er zijn waarnemers die Setterlind geplaatst willen zien in de kategorie van publicisten, die hebben ontdekt dat er grof geld kan worden verdiend aan poëzie met een christelijk appèl. Setterlind is gewoon een van de voormannen van de internationale Jezus-pers, hoorde ik onlangs van een socioloog. Een journalist van het socialistische dagblad Aftonbladet plaatst onder een foto van Setterlind de volgende tekst: Bo Setterlind, de produktieve dichter. Uit zijn 16-kamers villa in Strängnäs hebben gedichten, novellen, romans en reisbeschrijvingen ons bereikt.

Vooral de laatste jaren schijnt Setterlinds inspiratiebron bijna uitsluitend de bijbel te zijn. Daarom kan Karl Sundén boven zijn recensie in het landelijk avondblad Expressen (liberaal) van 15 december 1975 n.a.v. de verschijning van Setterlinds uitermate religieuze bundel Trohjärtat (Trouwhartig) dan ook de kop plaatsen: De Evangelist Setterlind, en zijn recensie begint met de merkwaardige zin: De dichter Bo Setterlind hoort tot onze vlijtigste dichters.

Men krijgt niet zelden de indruk, dat critici een loopje nemen met volks- en beroepsdichter Bo Setterlind. De man heeft het niet altijd helemaal verdiend, want kwaliteitswerk heeft hij al behoorlijk geleverd.

Het schijnt echter dat de dichter die dit jaar 54 wordt al zo leeggeschreven is, dat hij het leveren van kwaliteitswerk tot de uitzonderingen moet rekenen. De recensent, zijn landgenoot Lars Gustafsson zegt er in het avondblad Expressen van 10 september 1976 het volgende van: Sinds de jaren vijftig heeft de karakteristieke ongelijkheid in Bo Setterlinds poëzie de critici voor iets geplaatst dat bijna op een raadsel lijkt. Niemand bezit als hij het souvereine vermogen een dichtbundel uit te geven waarvan het negen tiende deel heel slecht is en drie verzen op het nivo zijn van het allerbeste dat in ons land wordt geschreven.

......Setterlind is, met andere woorden, een dichter die nooit leert selecteren.

De vijftigers

Bo Setterlind wordt gerekend tot de Vijftigers, in het Zweeds Femtiotalisterna, van de Zweedse letterkunde. Hij staat in de schoolleesboekjes en in de letterkundige handboeken. Hij is dus al geschiedenis, ondanks het feit dat hij elk jaar met een nieuw boek uitkomt, en men hem op straat kan zien wandelen.

Geschiedenis worden terwijl je nog leeft: Het lot van vele dichters en schrijvers. De Vijftigers, een generatie die zich aanvankelijk kenmerkt door de romantiek van het vrije leven, van de wijde verten en de prachtige natuurlandschappen, maar die later verbrokkelt in de meest uiteenlopende individualisten.

Als groep zetten deze Vijftigers zich af tegen de ideeën van hun voorgangers, de Veertigers, Fyrtiotalisterna, uiteraard. Deze Veertigers koesterden groot wantrouwen tegen het vermogen van de mens, zijn eigen levensvoorwaarden te

[p. 54]

scheppen en de baas te blijven.

De Tweede Wereldoorlog had de Veertigers ervan overtuigd dat geen enkele heilsleer in staat is de vrede en harmonie te scheppen die aan het menselijk bestaan een blijvende inhoud konden geven. Nazisme en fascisme hadden de mensheid een moreel bankroet opgedrongen, dat bestendigd schijnt te zijn door de komst van het tijdperk der atoomwapens. De Veertigers predikten daarom de hoogste morele paraatheid en klampten zich vast aan de vrees als een betrouwbaar kompas dat de richting kon aangeven naar een betere wereld. De Vijftigers echter roeiden tegen deze pessimistische stroom op.

Tegenover de zwartgalligheid van hun voorgangers plaatsen zij het optimisme van een kietelende romantiek, en zij trachtten de humor te rehabiliteren en het spelelement in de literatuur weer funktioneel te maken.

Twee van hen brachten een nieuwe visie op de kracht van religieuze dichtkunst: Östen Sjöstrand (geb. 1925) en Bo Setterlind (1923).

Rijmen of niet

De hoofdthema's van Bo Setterlind zijn: God, Liefde, Dood.

Politiek engagement schijnt hem maar matig te interesseren, het domineert zijn dichtkunst in elk geval niet. Via de liefde tot God wil hij wijzen op de noodzaak van liefde tot de medemens. Hij onderneemt daartoe bv. een hele reis naar Jeruzalem, en schrijft naar aanleiding daarvan een bundel verzen Se Människan, Zie de Mens, de 14 staties van Jezus' lijden in poëzie, door mij in het Nederlands vertaald en in 1974 verschenen bij de Katholieke Bijbelstichting in Boxtel.

Het boek wordt door de auteur voorzien van een Voorwoord, waarin zijn bezorgdheid is uitgedrukt over heel wat menselijk lijden in Biafra, Zuid-Afrika, Alabama, Athene, Praag, Berlijn, het Midden Oosten en Vietnam. De originele Zweedse versie werd in Zweden een bestseller en behoort volgens deskundigen tot de Zweedse klassieken.

Wat de vorm betreft van Setterlinds verzen: Rijmende en niet-rijmende verzen kan men in een en dezelfde bundel tegenkomen. Setterlind schijnt van de vorm geen punt te maken. Hij schrijft in de vorm die hem op het moment het best gelegen komt. Zijn beeldspraak is over het geheel genomen conventioneel. Hij schokt niet, zoals bv. zijn landgenoot Arthur Lundkvist, die overigens ook over een breder register beschikt dan de christelijke Setterlind.

Op één vraag heb ik tot nu toe nog geen antwoord kunnen krijgen: Hoe komt het dat Setterlinds zo nauw met het Christendom verweven poëzie toch zo populair is in een land waar de ontkerstening zo drastisch om zich heen grijpt, en vooral de jeugd hoe langer hoe minder in God gelooft, indien men de statistieken moet geloven?

Journalisten noemen Setterlind telkens weer onze meest geliefde volksdichter.

En in jubbelende ingezonden stukken in de Zweedse pers leest men ontboezemingen van Setterlinds fans in de trant van: het is heerlijk zijn machtige stem door de radio te horen. Men kan erbij relaxen in deze woelige wereld. Zijn gedichten vullen een leegte en schenken troost en hoop.

Tot besluit vertaal ik hier een drietal gedichten uit diverse bundels van Bo Setterlind. Ik vind persoonlijk dat ze in het Nederlands heel anders overkomen dan in de taal waarin ze oorspronkelijk geschreven zijn, het Zweeds. Maar dat is nou eenmaal het risico van vertalingen:

Een wereld hard als steen.
Beton naast beton naast beton.
De aarde bedekt met cement.
Een denken in beton.
Dood cement zonder ziel.
Bouwen zonder zin.
Wereld voor een hart van steen.
Wie is een steen, een eenzame steen,
alleen met zichzelf?
Steen op steen op steen.
Een wereld hard als steen.
Beton naast beton naast beton.
De aarde bedekt met cement.
Een denken in beton.
Dood cement zonder ziel.
Bouwen zonder zin.
Wereld voor een hart van steen.

Nooit meer een afkeurend woord
over kapotte violen!
Vandaag heb ik de Meester horen spelen
op slechts twee snaren.

Hij stond tussen de bomen in de zon
op zijn lievelingsinstrument te spelen,
hymne na hymne, melodie na melodie,
uitgekristalliseerde pijn,
en ik wist:
Die viool was ik!

Anderen zouden het niet de moeite waard geacht hebben op mij te spelen,
maar in zijn handen deugde ik!

Er is een zee, die niemand ziet,
er is een graf, waar niemand sterft,
er is een zon, die niet onder gaat,
er is een strand in ieders ziel.

En indien je je eigen best wilt begrijpen
en vrij wilt zijn, wanneer de wolken overdrijven,
bouw dan een wereld om in te leven -
nu komt het op je leven aan, je eigen leven!

Er is een wereld die niet vergaat,
er is een brief, die niemand heeft gelezen,
er is een wind, die alles verstaat,
er is een vrijheid zonder smart.

Het volgende artikel zal gaan over de Grieks-Zweedse dichter Theodor Kallifatides.