Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 28]

Virginia woolf en de essentiële afwezigheid van ‘cotton-wool’
James Brockway

Denkend aan Virginia Woolf zie ik...nee, niet brede rivieren maar wel, vreemd genoeg, het water van een rivier waarop het zonlicht speelt; zie ik vooral licht en hoor ik vele kleine geluiden.

Vreemd, schreef ik. En toch is dat niet zo. Het is integendeel precies zoals het hoort. Want in een van de stukken die Dr. Jeanne Schulkind in het boek Moments of Being (University of Sussex Press) heeft samengebracht, een stuk getiteld: A Sketch of the Past, schrijft Virginia Woolf tegen het eind van haar leven over haar eerste herinneringen. En haar allereerste herinnering was aan het geluid van de zee in Cornwall en het licht in het raam, waar de wind het rolgordijn steeds heen en weer deed waaien. Ik laat haar zelf aan het woord:

...this memory. It is of hearing the waves breaking, one, two, one, two, and sending a splash of water over the beach; and then breaking, one, two, one, two, behind a yellow blind. It is of hearing the blind draw its little acorn across the floor as the wind blew the blind out. It is of lying and hearing this splash and seeing this light, and feeling: it is impossible that I should be here; of feeling the purest ecstasy I can conceive...I could spend hours trying to write that as it should be written...

Water en licht. Twee van de elementen van de schepping. En hier tevens de basiselementen, de bron, waaruit het schrijven van deze merkwaardige en truly wonderful woman is voortgevloeid.

Zij zegt het zelf. Want uit ogenblikken als deze eerste herinnering - van een kind dat in het jaar 1885 of '86 in de kinderkamer van hun vakantiehuis in St. Ives, Cornwall, naar de zee ligt te luisteren, naar het licht in het raam te kijken, en hierdoor in vervoering raakt - uit zulke ogenblikken is haar schrijven immers voortgesproten. Zij noemt het zelfs the most important of my memories.

Ikzelf had echter sinds jaren aan licht en klank gedacht, wanneer het begrip Virginia Woolf door mijn brein doolde. Dat waren het immers, licht en geluiden, die haar schrijven in mij in de eerste plaats op zulke ogenblikken opriep. Of het een roman of een essay was, waaraan ik moest denken, - het deed er niet toe - dezelfde stem en geest waren het wel. Dus, juist hierdoor werd, wat mij althans betreft, de diepe betekenis - de waarheid - bevestigd van hetgeen zij in 1939 in A Sketch of the Past te vertellen had over die ervaringen, plezierige en onplezierige, die aan de bron van haar schrijven hebben gelegen, die de bron zelfs vormden.

Toen de romanschrijver E.M. Forster, een van de leden van haar Bloomsbury kring, in de jaren vijftig een lezing in Amsterdam hield, heb ik de kans gegrepen, hem vragen over haar te stellen. (Dat had hij trouwens veel liever dan vragen over eigen werk). Het allereerste wat ik hem vroeg was: Hoe klonk haar stem? Dat vooral moest ik weten. En in zijn antwoord op deze vraag over een geluid, greep Forster direct en zonder aarzeling naar een visueel beeld, alsof hij geen stem hoorde, maar licht zag. ‘Silvery’, antwoordde hij. ‘A beautifully soft, silvery voice she had - absolutely her own.’

Dus alles klopt. ‘Its is all of a piece’, deze mededeling van de schrijfster met betrekking tot de bronnen van haar werk, deze ‘Moments of Being’. Dit vond ik ook, toen ik, na hierin te hebben gelezen, haar roman To the Lighthouse van 1927 weer open deed ..aan licht en geluid werd nu de geur van stof en vergeeld papier toegevoegd ... open deed en er in ging lezen.

In ‘A Sketch of the Past’ heeft zij het over ‘my so-called novels’, waar ‘so-called’ in het Engels weliswaar wat ironisch bedoeld is, maar niettemin een kleinerende betekenis bewaart, in de trant van: ja, men noemt ze ‘romans’, maar echte romans zijn het natuurlijk niet.

Nee, dat zijn ze inderdaad niet. Ze zijn veel meer. Deze romans zijn gedichten, die in proza geschreven zijn. Geen ‘prose poems’, o, nee, God beware me, nee. Maar gedichten wel, omdat hun essentie, hun gecomprimeerdheid, waar het ideeën en gedachten aangaat, hun geladenheid, eigenlijk hun leefwijze, dus ademhaling, die van het gedicht zijn. En toch proza - maar dan dat zeer speciale soort proza, waarvoor ‘stream of consciousness prose’ een volslagen inadekwaat etiket is. Dit proza kunnen wij niet anders noemen dan ‘Virginia Woolf-proza’.

In Moments of Being noemt zij zich, deze keer tijdens een voordracht die in het boek is afgedrukt, ‘a mere scribbler; what's worse, a mere dabbler in dreams’.

Met deze informatie, d.w.z. ‘moments of being’, die een bron van schrijven worden; ‘so-called novels’; ‘a dabbler in dreams’, komen we veel dichter bij het wezen van deze roman, To the Lighthouse, en het wezen van al de romans behalve de eerste twee. Maar eerst hebben we nog iets nodig, informatie, die zij ons trouwens ook in ‘A Sketch of the Past’ toevertrouwt.

Naast ‘moments of being’ staan namelijk ‘moments of non-being’. Dit zijn de ogenblikken als wij niet echt bewust leven - het grootste deel van iedere dag: ‘a great part of the day is not lived consciously’, schrijft zij. Deze ogenblikken noemt zij de ‘cotton-wool’ (de watten) van het leven. ‘Slechte dagen’ bestaan nagenoeg uitsluitend uit watten. De echte romanschrijver, zegt zij (en hier noemt zij Jane Austen en Anthony Trollope, en daarna ‘misschien’ ook Thackeray, Dickens en Tolstoi) is in staat, deze ogenblikken bij zijn roman te betrekken. Zij echter niet. Voor háár, alleen maar de ‘moments of being’. In andere woorden: voor haar alleen de ogenblikken, die door de dichter worden uitgekozen, die hem of haar als inspiratiebron

[p. 29]

dienen.

Hiermee zijn we er. We are arrived at the Lighthouse. Niet alleen maar de ‘moments of being’; niet alleen maar ‘dabbling in dreams’, maar daarbij de zeer essentiële afwezigheid van watten, van de ogenblikken van ‘non-being’. In de plaats daarvan komt de destillatie van de dichter.

Omdat ik juist dit 33½ jaar geleden (in mijn exemplaar staat: ‘Bombay, Christmas 1943’) niet voldoende heb kunnen waarderen, heb ik ook To the Lighthouse toen niet voldoende kunnen waarderen. Deze roman is geen roman, zei ik toen. (Ik had trouwens groot gelijk ook - maar dan niet in de juiste zin.)

Na de eerste scènes, waarin Mrs Ramsay met haar jonge zoon zit, met James, die morgen zo graag naar de vuurtoren wil, terwijl haar moeilijke, intellectuele man met de jonge, snobistische Charles Tansley, hun gast en protégé, buiten op het terras heen en weer loopt, en nadat zij met Tansley naar het stadje gaat, heb ik slechts hier en daar in deze beroemdste van de Woolf romans gelezen. De literaire essays in beide delen van The Common Reader vond ik prettiger, maar ook gemakkelijker, leesvoer. En daarna, de latere bundels essayistisch werk, die na haar dood in 1941 door haar man Leonard Woolf zijn samengesteld.

Nagenoeg hetzelfde gold voor de roman Mrs Dalloway (1925). Ach, dat beeld zoals zij daar liep in het zonlicht in het St. James's Park te Londen, terwijl al die gedachten Mrs Dalloway door het hoofd draaien en schitteren - het is wel prachtig, als dichtwerk. Het is, psychologisch gevoelig en intelligent gezien. Het tintelt van leven. Maar ik vroeg om meer. Ik vroeg om hetgeen Virginia Woolf niet geven kon en geven wilde: de watten van het leven.

Dat is niet volkomen billijk tegenover mezelf. Weliswaar is een ‘verhaal’ in deze romans zoek, de watten van ‘ordinariness’, het cement dat vaak koortsachtig gevoelige gedachten en beelden aan elkaar moet binden. Weliswaar wil Virginia Woolf met wat Iris Murdoch eens de ‘ondoorzichtigheid van mensen’ noemde (de opacity of persons) geen genoegen nemen, en dit niet aanvaarden. Nee, zij richt integendeel haar microscoop steeds op iedereen en vooral op al hun gedachten, al hun emoties.

Maar zelfs als ik dit alles prachtig had gevonden, was er nog iets dat ik miste - iets van meer essentiële betekenis ook: haar figuren blijven voor een zeer groot deel wat zijzelf ‘disembodied voices’ noemt. Wij hebben hier niet met Mrs Ramsay, niet met Mrs Dalloway te maken. Wij hebben met de gedachten, emotie's, vervoeringen, herinneringen, angsten, vreugden van deze figuren te maken.

Ook van dit verschijnsel is in het essay ‘A Sketch of the Past’ de bron te vinden. Want als Virginia Woolf bezig is, verschillende voorbeelden te geven van ‘moments of being’, waarin de kiemen van haar schrijven lagen, zegt zij: ‘I am hardly aware of myself (mijn cursivering, J.B.) but only of the sensation’.

Later voegt zij hieraan toe: ‘I am only the container of the feeling of ecstasy’. Als zij daarna bezig is een roman te schrijven, wordt zij de overbrengster, de mededeelster daarvan. Haar Mrs Ramsays en Mrs Dalloways zijn nu de ‘containers’ geworden. Maar dan meer ‘containers’, meer een bundeling van emoties, vervoeringen, enz., dan afgeronde, tastbare personen.

Dat wil zeggen, de functie die Virginia Woolf op zich neemt als romanschrijfster, is die van de dichter. Wat ik, als lezer van romans, daarom mis - of liever miste - was niet alleen de ‘cotton-wool’, de sleur van het leven, maar ook grijpbare mensen.

Zij geeft hier heel veel voor in de plaats. Een voorbeeld van de vergoedingen die zij te bieden heeft, komt tegen het eind van het eerste deel van To the Lighthouse, als Mrs Ramsay, aan tafel met gezin en gasten gezeten, hun woorden als forellen ziet, die heen en weer dartelen in.... ja, wij zijn hier weer terug aan het uitgangspunt.... in water vol zonlicht. Licht en geluid. Deze passage is zo kenmerkend voor het wezen van haar romankunst, dat ik de betrokken regels graag zou willen citeren:

It could not last she knew, but at the moment her eyes were so clear that they seemed to go round the table unveiling each of these people, and their thoughts and their feelings, without effort, like a light stealing under water so that its ripples and the reeds in it and the minnows balancing themselves, and the sudden silent trout are all lit up hanging, trembling. So she saw them; she heard them; but whatever they said had also this quality, as if what they said was like the movement of a trout when, at the same time, one can see the ripple and the gravel, something to the right, something to the left; and the whole is held together;

Daar heeft men de essentie van dit proza en van deze dichterlijke wijze van de gedachtenwereld in beeld brengen. Hier wordt alles bij elkaar gehouden (‘the whole is held together’) niet door een verhaal, niet door het cement van het dagelijkse gebeuren, niet door de ‘cotton-wool’ van het realisme, maar door de visie van een schepper...en door haar stijl. Visie en stijl, een stijlvolle visie en een visuele stijl. Ziedaar het cement waarmee de wereld van Virginia Woolf bij elkaar wordt gehouden.

Verbazend is het niet, lijkt me, dat zij steeds weer ziek werd nadat zij zo'n ‘roman’ voltooid had; of dat zij zich af en toe tijdens dit soort scheppen een rustpauze gunde, om iets gemakkelijkers, zoals Orlando of Flush, te schrijven. Want meestal wordt zo'n inspanning door een dichter slechts over een pagina of over hoogstens een paar pagina's volgehouden. Zij echter moest dezelfde concentratie over de volle lengte van een roman, over drie honderd pagina's volhouden. Daarna kwam de ineenstorting, mijns inziens, haast onvermijdelijk: zij had zoveel van zichzelf gevergd.

Voor het geval dat voorafgaande een indruk zou achterlaten, van niets dan intensiteit, moet ik direct hieraan toevoegen, dat de humor in dit oeuvre bijna nergens zoek is. Deze humor is van een haast 18e eeuwse verfijning en geestigheid: afstand houden, glimlachen (zelfs als men vreselijke ervaringen heeft opgedaan - in haar geval het verlies van de ene steun na de andere in haar leven, de moeder, stiefzuster Stella Duckworth, haar vader, haar broer Thoby); oog hebben voor de absurditeit van ons menselijk doen; een spotternij, die niet altijd vriendelijk was, waar het de persoonlijke trekken van haar kennissen betrof; en zelfs een gevoel voor klucht, vooral het kluchtige van het zelfbedrog.

De lezer van Moments of Being moetin dit ver-

[p. 30]

band vooral niet ‘Am I a Snob?’ overslaan. Dit is een voordracht die zij voor de Memoir Club in 1936 of 1937 gehouden heeft - een van verschillende - op instigatie van Molly MacCarthy, de vrouw van Desmond MacCarthy, de bekende literaire kriticus en lid van de Bloomsbury Group. Men treft hier een hoogst komisch, nogal meedogenloos en toch niet wreed portret aan van Lady Sibyl Colefax, de ‘society hostess’, die graag beroemdheden in haar huis en aan haar tafel zag, maar die steen en been klaagde dat dit verlangen, als het zich bij Lady Cunard of bij Lady Cholmondeley manifesteerde, uitermate brutaal en ongepast was:

‘I've never heard of such insolence!’ she exclaimed. Her face was contorted with a look that reminded me of the look on a tigress's face when someone snatches a bone away from its paws. She abused Lady Cunard. Nothing she could say was bad enough for her. ‘And who is Lady Cholmondeley?’ I asked. Never shall I forget the careful and vindictive way in which she pulled that lady's character to pieces. She couldn't understand...anyone being so insolent as to ask another person to dine when they did not know them...Yet she had done the very same thing herself.

Virginia Woolf kan ook gemeen zijn, in de Engelse zin van ‘catty’, daar bij voorbeeld, waar zij als volgt rapporteert:

George had placed Mrs J. Chamberlain opposite the window, a failure in tact...for she had just passed her prime.

Of als volgt (nu weer over Lady Sibyl Colefax):

As we became more - shall I call it intimate? - can snobs be intimate? - she would sit on the floor, pull up her skirts, adjust her knickers - she only wears one undergarment, I may tell you; it is of silk - and pour out her grievances.

Zij wist zich ook zeer goed te verdedigen, van zich af te bijten, en niet alleen door het geschreven woord. Tijdens een van haar parties had Lady Sibyl de vermaarde romanschijver en kriticus Arnold Bennett aan haar voorgesteld, die de avond daarvoor haar jongste boek in het leidende Londense avondblad had gekraakt. Toen Bennett, die heel erg stotterde, zei: ‘I am sorry, Mrs Woolf...that I slanged your book last night... I didn't like it....I thought it a very bad book,’ antwoorde zij met: ‘You can't hate my books more than I hate yours, Mr. Bennett.’ Of deze kleine confrontatie plaats had vóórdat Virginia Woolf haar grote aanval op de romankunst van Arnold Bennett publiceerde in het essay ‘Mr. Bennett and Mrs Brown’ is niet uit dit boek af te leiden, maar het zal wel. In dat essay viel zij vooral de ‘cotton-wool’ van Bennetts romankunst aan.

Nog iets dat men in deze voordrachten voor de Memoir Club kan aantreffen is het cameoportret -van vele schrijvers en andere persoonlijkheden uit haar culturele entourage. Dit, bij voorbeeld, van de jonge beeldende kunstenaar Duncan Grant, een schoonheid, op wie vele literaire homoseksuelen uit de Bloomsbury kring

[p. 31]

verliefd werden (verleden jaar werd hij 93 jaar oud en vierde dit feit met een tentoonstelling te Londen):

Virginia Woolf met haar nichtje Angelica

Duncan now began to haunt the purlieus of Bloomsbury. How he lived I do not know. He was penniless. Uncle Trevor indeed said he was mad. He lived in a studio in Fitzroy Square with an old drunken charwoman called Filmer and a clergyman who frightened girls in the street by making faces at them...He borrowed old China from us to paint; and my father's old trousers to go to parties in. He broke the china and he ruined the trousers by jumping in the Cam (riviertje te Cambridge) to save a child... Our cook called hím ‘that Mr. Grant’ and complained that he had been taking things again as if he were a rat in her larder. But she succumbed to his charm. He seemed to be vaguely tossing about in the breeze; but he always alighted exactly where he meant to.

De passage is licht en anecdotisch maar overal met humor geladen. Zonder dat zij Grants uiterlijk beschrijft, leeft hij voor onze ogen.... ‘vaguely tossed about in the breeze’.

Zo leeft alles in deze stukken die Dr. Schulkind in Moments of Being heeft gepubliceerd, want dit schrijven leeft met het leven mee, maakt er thans een deel van uit. Dit was ook Virginia Woolfs doel en wens. Onder drie ‘moments of being’ die zij beschrijft is er een, waar zij, als jong meisje in de tuin van Talland House, hun vakantiewoning in St. Ives, Cornwall, een bloem plotseling als een deel van de aarde, waarin de plant groeit, ziet. ‘That is the whole,’ schrijft zij, ‘part earth; part flower’. De beschrijving van deze belevenis, of openbaring, leidt tot een van de belangrijkste passages in dit boek:

From this I reach what I might call a philosophy; at any rate it is a constant idea of mine; that behind the cotton wool is hidden a pattern; that we - I mean all human beings - are connected with this; that the whole world is a work of art; that we are parts of the work of art. Hamlet or a Beethoven quartet is the truth about this vast mass that we call the world. But there is no Shakespeare, there is no Beethoven; certainly and emphatically there is no God; we are the words; we are the music; we are the thing itself.

laatste pagina van The Waves

Daar is niet alleen Virginia Woolf aan het woord. Daar spreekt, vooral in de laatste regels, heel ‘Bloomsbury’.

Ik heb mij hier in hoofdzaak beperkt tot het verband tussen de romankunst van Virginia Woolf en wat zij in het essay ‘A Sketch of the Past’ over haar inspiratiebronnen heeft verteld. Ik heb niets gezegd over de essays in The Common Reader I en II en die in de bundels die Leonard Woolf na haar dood heeft uitgegeven in boeken als The Death of the Moth, The Moment, The Captain's Deathbed. Hierin stralen de stijlvolle visie en visuele stijl waarover ik het in verband met haar romans had, naast een briljante, zeer menselijke intelligentie en een alomtegenwoordige levendigheid. Voor degenen die haar werk nog niet kennen, zouden deze stukken en ook de korte verhalen in de bundel A Haunted House (1943) de beste introductie kunnen vormen tot dit oeuvre en tot de geest van dit schrijven.

Is haar schrijven élitair? Inderdáád, maar dan in de zin van: zij heeft het allerbeste aan te bieden. Blijkvaar kan ook ‘élitair’ diep menselijk zijn. Haar werk vormt hier het bewijs van.