Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 16]

Jan Kees van der Werk

BZZLLETIN zal vanaf dit nummer de vaste bijdragen van Jos Knipscheer over Amerikaanse literatuur moeten missen. De tijd ontbreekt hem om naast zijn vele werkzaamheden voor de uitgeverij (Inde Knipscheer) en zijn vertaal-activiteiten ook nog vaste rubrieken te verzorgen. Er zal zoveel mogelijk tijd uit de hoeken van zijn leven geschraapt moeten worden om de uitgeverij, die hij samen met zijn broer Franc drijft, boven water en zwemmende te houden. Een goede gelegenheid om de lezers van zijn Amerikaanse Kroniek middels een gesprek met Jos te informeren over zijn (verminderde) schrijfactiviteiten, de stand van zaken bij In de Knipscheer en zijn visie op literatuur.

‘Naast het incidenteel schrijven van artikelen zal ik wel voor het CJP-blad Plug (waarin hij Plug-literair redigeert en een rubriek verzorgt waarin marginale bladen besproken worden) blijven werken. Dat ligt regelrecht in het verlengde van de uitgeverij. Ik vind eigenlijk dat elke uitgever geabonneerd zou moeten zijn op alle kleine blaadjes. Hoeveel bullshit er ook in staat. Want daarin gebeurt het.’

De eerste aanbieding - najaar 1976 - met Léon de Winter (Over de leegte in de wereld-prozateksten), Peter van Lieshout (Zo goed als nieuw-bewaarde gedichten '66-'67) en de Amerikaanse Indiaan Craig Strete (Als al het andere faalt kunnen we de zweep leggen over de ogen van het paard en hem laten huilen en slapen-verhalen) is al weer enige tijd achter de rug. Hoe reageerde de pers, de boekhandel en de lezer? En wat zijn je ervaringen over de wederzijdse beïnvloeding van deze drie?

‘Léon de Winter en Van Lieshout gaan vrij goed. We zitten wat de verkoop betreft langzamerhand boven het minimum wat een Nederlands proza-debuut (1000 ex.), respectievelijk poëzie-debuut (300 ex.) moet halen om uit de primaire kosten te komen... De kwaliteit van de kritiek op De Winter vind ik vrij slecht. Het is irriterend te merken dat de trouwste lezers van recensies de critici van de concurrentie zijn. Men leest elkaars werk, comprimeert dat en voegt er nauwelijks iets aan toe vanuit de eigen lees-ervaring. Maar het blijkt dat het er niet zo gek veel toe doet of de kritiek slecht is, als er maar over geschreven wordt... Dat we nu zo ontzettend krap moeten werken komt ook domweg omdat er over Craig Strete zo weinig geschreven is en het boek daardoor niet verkoopt. Wat de landelijke pers betreft hebben alleen De Nieuwe Linie en De Groene Amsterdammer aandacht aan het boek besteed, in recensies die overigens wel goed van gehalte waren.’

Over de boekhandel: ‘Waarschijnlijk heeft elke beginnende uitgeverij moeite de boekhandel mee te krijgen. De boekhandel is zeer wantrouwig. Ze moeten het nog maar eens zien. Dat betekent dat je meer dan wenselijk is, afhankelijk bent van de aandacht die er in de media aan de boeken besteed wordt. Zolang er niet genoeg aandacht in de pers is besteed doet een boekhandel er niets mee. Strete is al matig ingekocht, maar nu verdwijnt het ook nog op alfabet ergens in een kast en is het onbereikbaar. Er moet nu van buitenaf iets gebeuren om de aandacht op het boek te vestigen.

Hopelijk gebeurt dat deze zomer als de auteur drie maanden naar Nederland komt om zijn eerste roman te voltooien en voordrachten te geven. Dan heb ik toch het idee dat de pers en (dus) de boekhandel er niet meer onderuit kunnen.’ Na mijn opmerking over het mechanisme van de mond op mond reclame dat uiteindelijk ook de loop naar de boekhandel op gang brengt:

‘We werden laatst opgebeld door een mevrouw die drie boekhandels bezocht had op zoek naar Craig Strete en geen van de drie wilde moeite doen het boek zelfs maar te bestellen. En dat is dan maar één lezer die tot ons doordringt. Zij vertegenwoordigt een grote groep mensen die misschien met voldoende geld op zak naar een boekhandel gestapt zijn om dat boek te kopen en toen het niet in voorraad bleek maar een ander boek gekocht hebben. Op die manier gaan we natuurlijk behoorlijk de mist in. Zolang er in de landelijke dag- en weekbladen niet over geschreven wordt, nodig om meer mensen in kortere tijd(dan met mond op mond reclame mogelijk is) van het bestaan op de hoogte te brengen, koopt de boekhandel het niet in.’

In de Knipscheer bestrijkt een gebied dat door de concentraties van de uitgeverijen en de daaruit voortvloeiende gelijkschakeling verlaten is of zelfs nog nooit betreden. Door deze nivellering in de uitgeverij is ook de voorraad in de boekhandel onderling verwisselbaar (geworden). Daardoor verkeren de van het doorsnee boekenaanbod afwijkende titels in een onderliggende verkoop-positie.

Jos: ‘Ja, wat wij ook nodig hebben is dat er zich in de boekhandel een zelfde ontwikkeling (in specialisatie) gaat voordoen. Je hebt gewoon een aantal boekhandels nodig, al zijn het er maar twintig verspreid over Nederland, die net als wij uit dat markt-mechanisme willen stappen. Dan zal het waarschijnlijk makkelijker zijn het geïnteresseerde publiek sneller te bereiken.’ Waarna het tijd wordt te praten over het karakter van de specialisatie: ‘Wat ik zoek is literatuur waarin verschillende manieren van denken botsen. Craig Strete is daarvan een duidelijk voorbeeld. Hij beschrijft de confrontatie tussen de Indiaanse en de Amerikaanse cultuur. In onze tweede aanbieding presenteren we weer een Indiaanse schrijver (James Welch-Winter in het bloed). Ik ben van plan om de groeiende Indiaanse literatuur in Nederlandse vertalingen bij te houden. Dat wil niet zeggen dat we een typische Indianenuitgeverij worden... Wel vind ik dat die confrontatie tussen verschillende culturen zich in Amerika het meest scherp aftekent. Maar die culturele confrontatie speelt zich natuurlijk

[p. 17]

op de hele wereld af. Ik probeer met de boeken niet alleen begrip te wekken voor de situatie waarin een bepaalde vertegenwoordiger van een bepaalde cultuur zich bevindt. Maar het gaat mij voornamelijk om wat dergelijke boeken over onze cultuur vertellen. Of het nu literatuur is van de Indianen en de Negers in Amerika of die van de Surinamers hier. Die confrontatie speelt zich natuurlijk ook af in de verhouding tussen Oost- en West-Europa. We zijn van plan een zo'n internationaal mogelijk fonds op te bouwen waarin dat thema steeds ter sprake komt. Dat kan evenzeer de confrontatie zijn tussen het heden en het verleden. Of tussen het heden en de toekomst. Ook in het werk van de nieuwe generatie Nederlandse schrijvers (Léon de Winter) is die thematiek aanwezig... In de Mandala-reeks (onder redactie van Mandala-grenzeloos literair tijdschrift, ook een uitgave van IdK) willen we dat heel scherp toespitsen in poëzie, experimenteel proza, scenario's of toneelstukken.’ Craig Strete en de Zuid-Afrikaanse balling Dennis Brutus zullen de Mandala-reeks binnenkort openen met respectievelijk In Geronimo's doodskist-prozadichten en Aan Martha-brieven van Robbeneiland. ‘Wat mij ook mateloos boeit is het fenomeen van de twee-taligheid, waar we in Mandala 6 aandacht aan hebben besteed: Buitenlanders die in Nederland wonen en schrijven maar bijvoorbeeld Hongaars opgevoed zijn. Als Erika Dedinsky in het Nederlands schrijft, leert ons dat niet alleen over haar Hongaars zijn maar ook over wat het is om als Hongaarse in Nederland te leven. Daarin herken je ook die confrontatie weer.’

Wat ik (net als jij) zo indrukwekkend vind in Strete's teksten is niet alleen dat hij ons beeld van de Indiaan, gevormd door Hollywood, op losse schroeven zet. Maar dat hij daardoor ook onze visie op de ons voorgeschotelde werkelijkheid en de beleving daarvan op schokkende wijze te kijk zet.

Hoe denk jij over relatie tussen de literaire en de maatschappelijke werkelijkheid?

‘Mijn idee daarover is dat in het tv-tijdperk de literatuur zo'n beetje de laatste strohalm is om het contact met de echte werkelijkheid te onderhouden. De hele mythe-vorming over de Indianen is het werk van film en tv. Zoals Burroughs al jaren geleden beweerd heeft, is de alledaagse werkelijkheid het produkt van de beeldmakers. Het verzet daartegen is ook het belangrijkste thema van de Amerikaanse literatuur na 1950. En daar gaat het boek van Strete natuurlijk over: De confrontatie tussen de stereotype Indiaan en de auteur van Als al het andere faalt... Je ziet het ook bij andere minderheidsgroepen die verminkt zijn door Hollywood. Zij handelen naar het beeld wat ze van zichzelf op de tv zien. Dat is wat film en tv ons aandoen. We gaan handelen naar het misvormde beeld wat we van onzelf gepresenteerd krijgen. En ik geloof dat literatuur de laatste band met de werkelijkheid zou moeten zijn.’ Pratend over de verhelderende rol die sociologische en antropologische boeken kunnen spelen in het verkrijgen van de noodzakelijke achtergrondinformatie waartegen de werkelijkheid zich beter zou aftekenen. En of het nodig is een boek als van Strete vanuit de kennis van zaken uit de non-fictie te bespreken:

‘Ik vind dat literatuur oneindig veel meer te zeggen heeft dan het beste antropologische of sociologische standaardwerk. Het werkelijkheidsgehalte van fictie, hoe fantastisch zij ook is, is oneindig veel groter dan het werkelijkheidsgehalte van het beste wetenschappelijke werk. Voor de goede verstaander vertelt literatuur veel meer. En daarom vind ik ook dat Als al het andere faalt alle achtergrond-informatie biedt tot het maken van een bespreking.’

Ja, dat vind ik ook. Bovendien heb ik bij mijzelf gemerkt dat het gevaar groot is dat je persé je antropologische kennis in het boek wil herkennen. Dat vernauwt je lees-ervaring omdat je dan teveel voorbij gaat aan de literaire waarde van de tekst.

Waarna we doorpraten over de veranderingen in de taal naarmate de ervaring van de werkelijkheid verandert en over de vraag of de bewustwording van de echte werkelijkheid via de literatuur -met een nieuwe beeldenschat - op gang gebracht kan worden.

Daar waar binnen de grenzen van Amerika door de aanwezigheid van vele ethnische groepen, alle mogelijkheden liggen tot het doorbreken van de verschillende culturele begrenzingen vraag ik aan Jos of er in de blanke Amerikaanse literatuur al de neerslag aan te wijzen is van de confrontatie. En of je al veranderingen in het taalgebruik kan signaleren om de nieuw ervaren werkelijkheid te kunnen verwoorden:

‘Ik weet niet of je dat nu al kunt zien. Wel is het zo dat het zoeken naar waarden in andere culturen, een van de kenmerken van vernieuwingsbewegingen in de literatuur is. De Beat-generatie heeft zich bijvoorbeeld sterk op het Oosten geconcentreerd. Waarna het overigens een soort mode werd. Maar zo gaat het altijd. Als een vernieuwende ontwikkeling goed doorzet, wordt het gelijk ontangeld. Daarin herken je ook de rol van de tv weer: Zodra het gecovered wordt verliest het zijn kracht.

De eerste tekenen van vernieuwing zie je meestal in de poëzie. Een goed voorbeeld is Gary Sneider die in zijn poëzie Oosterse, Indiaanse en typisch Amerikaans-blanke waarden samen weet te brengen.’

Terugkomend op de veranderingen in de taal. Zie je duidelijke invloeden in de blanke Amerikaanse literatuur van het eigen taalgebruik van de ethnische minderheids-groepen?

‘Dat is ontzettend moeilijk te beoordelen. Wat je wel ziet is dat het slang voor een groot deel gebaseerd is op het zwarte taal-gebruik. Die woorden zijn dus via het zwarte taal-gebruik in het blanke terecht gekomen. Het zijn leenwoorden die in het blanke taal-gebruik ingeburgerd zijn... In hoeverre die woorden dan aan kracht verliezen en of je daarmee ondermijnt wat er aan de gang is, is moeilijk te schatten... Ik heb wel het idee dat een zwarte schrijver als Ishmael Reed die pure zwarte literatuur blijft schrijven, grote invloed heeft. Zeker niet minder groot dan de Joodse Amerikaanse schrijvers. En ik geloof zeker dat literatuur een hanteerbaar wapen is om veranderingen (in de beleving van de maatschappelijke werkelijkheid) aan te brengen. Dat ervaren we toch bij ons zelf.’

Weer terug naar Craig Strete: ‘Wat ik heel moeilijk kan verkroppen is dat iemand die in Amerika geboycot wordt, hier doodgezwegen wordt.’ Geboycot? Waarom en door wie?: ‘Hij wordt geboycot vanwege zijn lidmaatschap van de American

[p. 18]

Indian Movement. Dat zegt tegenwoordig al genoeg. Er dringt erg weinig van tot de Nederlandse pers door. Maar wat ik uit kranten die door Indianen zelf uitgegeven worden lees, maak ik op dat sinds 1973 iedereen die bekend staat als lid van de AIM eigenlijk geen stap meer kan zetten.

Dat de Indiaanse activiteiten zo fel op de huid gezeten worden, komt doordat ze met de verdragen in de hand het hele Amerikaanse systeem kunnen ondermijnen. Ze zijn autonoom. Er zijn verdragen gesloten aan het einde van de vorige eeuw die dat bewijzen. Dat is ook het wezenlijke verschil tussen de rode en de zwarte activisten. Waar het de Negers te doen was om gelijke rechten met behoud van hun eigen identiteit, voor zover dat mogelijk was, daar leggen de Indianen altijd de nadruk op hun rechten die wettelijk vastgelegd zijn in verdragen.’

De AIM wordt dus werkelijk als een potentieel ondermijnende organisatie beschouwd?

‘Ja, aan elk lid van de AIM zouden twee FBI-agenten een dagtaak hebben. Ik heb de stellige indruk dat Strete daar ook onder lijdt en zelfs al is het maar voor een deel gebaseerd op dergelijke feiten dan lijdt hij in ieder geval zeer sterk onder de paranoia die daar dan het gevolg van is. Wat ik weet is dat hij voortdurend is lastig gevallen de afgelopen jaren en verschillende keren in gevangenissen en ziekenhuizen ondergebracht is... Weet je dat niet alleen de post die hij krijgt gecontroleerd wordt, maar zelfs de post die ik van hem ontvang. Dat is iets wat ik als nuchtere Nederlander niet kan begrijpen en eigenlijk niet kan geloven. Maar ik zie het gewoon. Ik krijg brieven waarvan de onderste helft is afgescheurd waarna de enveloppe weer dicht geplakt is... Hij schrijft dan wel zijn afzender erop. Maar de brieven worden, ambulant als hij is, uit verschillende dorpen verstuurd. En dan denk je, ja Jezus wat voor ruimte heeft zo iemand dan... Hij komt dan ook naar Nederland omdat hij een tijdje helemaal uit die hectische situatie wil. Ook omdat hij er creatief onder gebukt gaat. Wat ik de laatste tijd van hem gelezen heb is kwalitatief ook minder. Omdat hij zich voortdurend herhaald en dezelfde cynische grappen bedenkt. Dat beseft hij zelf ook en daarom wil hij hier in Nederland zijn roman voltooien... Natuurlijk mag de situatie van de schrijver niet meespelen in de beoordeling van zijn werk. Op de eerste plaats vind ik dat Als al het andere faalt een meesterwerk is en dat is de hoofd-reden waarom ik het heel triest vind dat er niet (genoeg) over geschreven wordt. Ik ben er van overtuigd dat ik een boek van wereld-formaat in mijn fonds heb. En als dat niet bij zijn eerste boek opvalt en ook niet bij zijn tweede en derde, dan dringt het bij zijn vierde boek wel door.’