Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 33]

Willem Elsschot naar menselijke maat
Pierre H. Dubois

Als het waar is dat een van de kenmerken van klassieke kunst - waarmee hier niet een tijdperk maar een criterium wordt bedoeld - de afwezigheid is van elke kloof tussen vorm en inhoud, dan is de kunst van Willem Elsschot klassiek. Zijn eerste boek, Villa des Roses, dateert uit 1911. Dat is meer dan vijfenzestig jaar geleden. Wie het nu ter hand neemt, kan het lezen - als hij het nog niet las - als een pasverschenen Elsschot. Zijn proza, zijn taal is modern noch ouderwets en kan onder geen enkele restrictieve kwalifikatie worden gevangen. Het is eenvoudig een levende, directe taal die op niets anders beroep doet dan op een levend en concreet bewustzijn van zijn lezer. Bewustzijn van wat? Van de werkelijkheid zoals zij zich manifesteert en tegelijkertijd van de werkelijkheid die zich nadrukkelijk niet wil manifesteren. Dat wil dus zeggen van twee tegenstrijdigheden, van een paradox.

Die paradox is verschijningsvorm en inhoud beide van het werk van Willem Elsschot, zijn diepste kern, waaraan alle facetten ervan kunnen worden getoetst omdat zij erdoor verklaard worden en hun betekenis verandert. Om tot die kern door te dringen is de eenvoudigste weg misschien de lectuur van zijn gedichten. Reimond Herreman zei op de feestelijke bijeenkomst te Antwerpen ter gelegenheid van Elsschots zeventigste verjaardag in 1952: Leest de verzen van Elsschot als introductie voor geheel zijn prozawerk. De gedichten van de moeder, het huwelijksgedicht de gedichten van de arme en van de baggerman, het staat er alles in, leven en dood, liefde en haat, naakter dan in het proza. Wie het beste wil genieten van Elsschots proza, leze vooraf zijn verzen. Dan zal hij ineens de diepere bewogenheid van dat proza begrijpen.

Herreman had daarin zonder twijfel gelijk. Want de kracht in dit zogenaamd cynische werk, het duurzame magnetische dat het blijft uitoefenen is onmiskenbaar deze diepere bewogenheid. De zakelijke, nuchtere, ironische, sarkastische manier van schrijven mag op onbewogen objectiviteit lijken, in feite is het een schijnbare onbewogenheid, de houding van iemand die zich voor (of tegen!) zijn overgevoeligheid probeert te beschermen. Hij wordt daarin herkenbaar in de mate waarin hij erin slaagt de tegenstrijdigheid uit te drukken tussen zijn ontroering en het vermannen daarvan. Omdat dit zo dicht bij elkaar ligt in zijn verzen vormen die de gemakkelijkste entree tot de Elsschottiaanse kern. Neem een vers als ‘Spijt’, waar in de dichter aan zijn overleden moeder denkt, het dateert uit 1934 en het luidt als volgt:

Dat in gemelijke grillen
ik mijn dagen kon verspillen,
dat ik haar voorbijgegaan
of een steen daar had gestaan.

Dat ik heel mijn zondig leven
heb gekregen zonder geven,
dat mij alles heeft gesmaakt,
dat ik niet heb uitgebraakt,

dat ik niet kan herbeginnen
haar te dienen, haar te minnen,
dat zij heen is en voorbij,
bitter, bitter grieft het mij.

Maar de jaren zijn verstreken
en de kansen zijn verkeken.
Moest die kist weer opengaan
geen stuk vlees zat er nog aan.

Priesters zalven en beloven,
maar ik kan het niet geloven.
Neen, er is geen wenden aan:
als wij dood zijn is 't gedaan.

Ja, gedaan. Wat helpt mijn klagen?
Wat mijn roepen, wat mijn vragen?
Wat ik bulder, wat ik zweer?
De echo zendt mij alles weer.

Gij die later wordt geboren,
wilt naar wijze woorden horen:
pakt die beide handen beet,
dient het wijf dat moeder heet.

Een dergelijk gedicht, onvergetelijk voor wie het ooit heeft gehoord, is geheel Elsschot, de paradoxale, Elsschot-Laarmans en Elsschot-Boorman, de tedere en de brutale, die men in heel zijn werk ontmoet, maar zo verrassend en geraffineerd als bij nauwelijks één ander schrijver in ons taalgebied. Het is hier dat vorm en inhoud een zo volmaakte eenheid zijn geworden. De paradoxale tegenstijdigheden weerspiegelen zich meesterlijk in zijn stijl. En hoezeer hij zich daarvan bewust was, kan men lezen in de inleiding die hij schreef bij zijn roman Kaas. Die vier-en-een-halve bladzijde vormen een van die grandioze lessen, waarin een meester de geheimen van zijn kunst met de grootste onbevangenheid uiteenzet en dat ook kán doen, omdat het weten alleen niet volstaat om het hem na te doen. Willem Elsschot is een realist: hij schrijft uit ervaring en kennis van dt werkelijkheid, zelfs zo groot is zijn realisme dat hij nooit geaarzeld heeft zijn meest nabije werkelijkheid, die van zijn eigen leven en het eigen gezin, als uitgangspunt te nemen. Sterker nog: hij heeft zo scherp kunnen toezien dat hij in staat is gebleken zijn meest nabije werkelijkheid te objectiveren, niet tot een vreemde werkelijkheid, want wat vreemd is kent men niet, maar tot een algemene realiteit. Dat was alleen maar mogelijk door zijn kwetsbaarheid en gevoeligheid te maskéren, door te doen alsof het hem niet aanging, alsof hij er niets mee te maken had. Vandaar de schijn van

[p. 34]

onbewogenheid en cynisme, vandaar ook zijn spot en zijn ironie. Want men kan zijn eigen kwetsbaarheid niet zo totaal onachtzamen, wanneer men niet ergens het middel vindt om mogelijke zwakheden te beveiligen. Die veiligeheidsklep is gelegen in Elsschots sarcasme en ironie, die daarom altijd in de eerste plaats tegen hemzelf zijn gericht. Het realisme van Elsschot heeft hem de wereld en de mensen doen schatten op de waarde die de ervaring hem heeft bijgebracht: die waarde is niet hoog, ook niet laag; het is een waarde naar menselijke maat. Bij de dood van een kind verandert er niets op aarde, de sterren doven niet, het huis stort niet in, alleen onze blik sterft en onze stem. Wat gaan we doen? We kunnen bidden omdat we toch niet slapen kunnen, maar wij weten dat de wormen haar niet zullen sparen. Het lot van de baggerman? Moedeloosheid, vermoeidheid, zinledigheid. Is het de wil van God? Wat doet het ertoe: het slijk moet uit de sloot en de dood komt toch wel spoedig. Tussen die uitersten beweegt zich het leven voort. Er is geen reden daarom te treuren, als men alles neemt zoals het is. Maar om dat te kunnen doen moet men zich wapenen met humor, met een schijn van cynisme, en met goedheid. Men moet die goedheid niet laten merken, want misbruikt worden is een zielige vertoning waarop men niet kan leven. Boorman is nodig om een Laarmans in evenwicht te houden. Maar de wanhoop of de bitterheid zou Boorman overmeesteren als er geen Laarmansen bestonden om zich mee in te laten. Als uitdrukking van die wanhoop, maar tegen de wanhoop in, is heel Elsschots werk geschreven, op een geheel eigen manier, die hem sommige werkelijk grote schrijvers nabij brengt. Tegen de wanhoop in: ook in dit opzicht is Elsschot realist. Hij laat er nauwelijks twijfel over bestaan of naar zijn oordeel het leven een zin heeft of niet. Maar hij zal er niet lang bij stil blijven staan. Want zijn realisme houdt hem één waarheid voor, die hij door alles heen op bijna elke bladzijde die hij schreef heeft verkondigd: zinvol of zinloos, zolang het leven er is, moet het geleefd worden.

De eerste uitgave van de verzen

Van uit die waarheid gezien is er misschien geen betekenisvoller passage in zijn werk dan de voorlaatste alinea uit Tsjip, het verhaal over zijn kleinzoon:

Tsjip en ik zijn gezworen kameraden. Samen zullen wij door dik en dun gaan, ik voorop. En ieder krijgt zijn werk. Terwijl ik de doornen kap kan hij de bloemen plukken. Langs de baan zal ik hem onderrichten: dat hij veel doen moet van wat ik heb nagelaten en veel nalaten van wat ik heb gedaan; dat hij de gevulde hand moet afstoten; dat hij niet bukken mag voor het geweld, juichen noch rouwen op bevel van de machthebbers. Dat hij moet opstappen met de verdrukte scharen om vorsten en groten tot brij te vertrappen. Ik zal met hem het lied der bevrijding aanheffen en zo bereiken wij samen het land waar die gouden vogel jubelt, véél hoger dan de leeuwerik. Zijn blik zal de boze bedaren, voor rotswanden zal hij de bazuin steken. Geen drek, geen tranen die ons stuiten, want ik zal waden en hij zit op mijn schouder.