Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 31]

De werkelijkheid beleefd en verbeeld bij Willem Elsschot
Jan Spierdijk

Wat mij in Willem Elsschot altijd fascineert is het hoge werkelijkheidsgehalte van zijn korte romans. Daarmee wil ik volstrekt, niet zeggen, dat hij geen fantasie bezat, maar wel dat zich een merkwaardig proces voltrok voor hij een pen op papier bracht. Hij zette namelijk als Alfons de Ridder zijn fantasie in voor de dagelijkse werkelijkheid om den brode en anderszins en gaf als Willen Elsschot nadien een verslag van zijn ervaringen en die van zijn onmiddellijke omgeving, in kort, scherp afgesteld proza, ironisch en zelfs schamper het zaken- en omgangsleven relativerend, waaraan hij, vooral in zaken, cynisch had deelgenomen.

Dat hij er zijn gevoelsleven niet altijd buiten liet of kon houden, bewijzen behalve zijn eersteling Villa des Roses, vooral Tsjip en De leeuwentemmer, maar zijn meesterwerken zijn voor mijn gevoel toch de romans, waarin hij het hoogstens zuinigjes toeliet als Lijmen en Bet Boen, al stel ik het kleine van melancholie doordrenkte zwerfverhaal met drie vreemde donkere snuiters door donker Antwerpen, Het Dwaallicht, er zeker mee op een lijn.

Nu gaat het mij er hier niet om een literair oordeel uit te spreken en toe te lichten, maar om een paar kleine verkenningen op het punt, waar de beleefde werkelijkheid van Alfons de Ridder en de verbeelde werkelijkheid van Willem Elsschot elkaar hebben geraakt. Ik was daar erg nieuwsgierig naar, toen ik in september 1957 het huis betrad, dat Alfons de Ridder -op 7 mei 75 geworden- zich met zijn werkzaamheden in de reclame of wat daarvoor doorging, had verworven, Lemméstraat 21, Antwerpen.

Een groot ouderwets huis met drie woonkamers achter elkaar, vol meubelen, glazen kasten met snuisterijen, houten beelden, schilderijen. Geen boeken. Alfons de Ridder noemt lezen geen levensbehoefte en zegt aan zijn pijp trekkend, monkelend:

Van Berman Teirlinck heb ik nog nooit een boek gelezen, van Gerard Walschap alleen genezing door Asperine een heel kort verhaal, misschien heeft hij het alleen maar gelezen om de reclame-mogelijkheden voor asperine te onderzoeken.

Twee grote literaire tijdgenoten, de laatste jarenlang een overbuurman, voor wie hij hoogstens de hoed lichtte, zijn daarmee afgedaan om en passant, plaats te maken voor schrijvers, die Alfons de Ridder dan toch wel heeft gelezen. Voorop Multatuli en in het kielzog grote Fransen als De Balzac, Stendhal en Flaubert en Joost van den Vondel.

Door literatuur geïnspireerd is Willem Elsschot dus kennelijk niet, maar ook reizen kon alleen bij toeval een roman opleveren. Men mag trouwens niet eens van reizen spreken. Vóór de eerste wereldoorlog heeft Alfons de Ridder vier jaar in Rotterdam gewerkt, maar nooit heeft zijn nieuwsgierigheid hem naar Amsterdam getrokken en naar Den Haag ging hij één keer om de zee te zien. Mijn vrouw had nog nooit de zee gezien. Je moet toch weten, wat dat voor een ding is. Parijs dan? De stad van zijn eersteling, Villa des Roses. Ook daar was hij voor werk, al gaan de belevenissen in het boek buiten zijn werk om. Hij werkte er bij de heer Alfred H. Bustels, inspecteur van het ministerie de Olvaro Publicas de la Republika Argentina van ongeveer 1905 tot 1908.

Hij bekent mij: De onsympathieke, jonge Duitser uit mijn eerste boek was ik zelf. Dat is een bekentenis, want hier zit de verleider Richard Grünewald van het dienstmeisje Louise en hoe smerig heeft hij haar niet laten zitten.

En dan volgt er iets heel merkwaardigs uit de mond van die keurige, er net burgerlijk uitziende man in die Vlaamse burgerwoonkamer: Nog niet zo lang geleden heb ik in Parijs geprobeerd haar adres te weten te komen. In Frankrijk is dat niet zo eenvoudig. Ik ging naar het Stadhuis en werd doorgestuurd naar de Burgelijke Stand. Daar moest ik een groot formulier invullen. Als men het adres dan gevonden heeft, moet de betrokkene er zijn goedkeuring aan hechten, dat het wordt verstrekt. Ik heb er nooit meer iets van gehoofd. Misschien leeft Louise niet meer. Met de Franse kiesheid is Alfons de Ridder het wel eens: Bij ons in België zou je h'et adres zo gekregen hebben, zegt hij berispend.

Op onderzoek naar de werkelijkheid achter Lijmen en Bet Been kom ik bij Walter de Ridder terecht, de oudste zoon van vader Alfons, geboren in 1901, dus uit een jeugdzonde vóór het Parijse avontuur met de smadelijke afgang. Alfons regelde die misstap in 1908 door Walter's moeder, Jeanette Joséphine Scheurweghen te trouwen en zij bleef zijn vrouw tot zijn dood.

Walter was dus maar negentien jaar jonger dan zijn vader en werd op den duur zijn compagnon en vaste metgezel op de dagelijkse bezoeken aan het stamcafé, waar gekaart werd of het oude tonspel werd beoefend, een werpspel met twaalf kleine bronzen schijven en waar Alfons de Ridder, meneer de Ridder werd genoemd of na een portie pinten Fons, maar nooit Willem Elsschot, want niemand wist dat hij boeken schreef. In 1957 was Walter, een jongere, welbespraakte uitgave van zijn vader, ruim drie jaar geleden, toen ik nog eens een kroegentocht door Antwerpen met hem maakte, was hij diens evenbeeld.

Ik vroeg hem naar Boorman, in Lijmen en Het Been de directeur-generaal van het Algemeen Wereldtijdschrift voor Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen, die het Lijmen zonder en tegelijk met aanzien des persoons tot kunst verheven had. De werkelijkheid stelt de romanfiguur nog in de schaduw. Model heeft ge-

[p. 32]

staan een zonderling heerschap, dat Valenpint heette en in 1931 is gestorven.

Toen mijn vader genoeg had van die betrekking bij die Argentijn en van Parijs, liet hij Valenpint weten, dat hij zijn baan kon overnemen, mits hij enig Spaans leerde. Een maandje hield hij het nog wel uit, maar dan verwachtte hij zijn Brusselse vriend toch. Hij haalde hem af van de Gare du Nord en om hem niet mis te lopen klom hij bij aankomst van de trein in een paal, zwaaide met een rode neusdoek en zong luidkeels de Brabançonne. Het scheelde niet veel, of men had hem als revolutonair achter de tralies gezet.

Valenpint trouwde in Parijs een Française, maar toen ze na voltrekking van het huwelijk zei: Nu heb ik niets meer te wensen, werd hij zo woedend, dat hij wegliep en zeven jaar niets meer van zich liet horen. Toen ontbood hij haar per open briefkaart naar Brussel en zij kwam. Op die briefkaart stond o.a.: Mijn nederlaag betekent nog niet uw overwinning.

Valenpint was met de kunstschilder Leclair oprichter van genoemd wereldtijdschrift, dat in werkelijkheid Revue Continentale Illustrée heette. Later voegde Alfons de Ridder zich bij hen. Er werd kantoor gehouden in het woonvertrek van Valenpint met planken op schragen als bureau's voor ieder. Er liep een waslijn door het vertrek, waaraan Valenpint's vele kostuums waren opgehangen en tientallen keurig onderhouden schoenen stonden keurig in het gelid. Een bed, een po, vele halters, want Valenpint was ook krachtpatser, completeerden het meubilair van dit merkwaardige bureel, waar per ongeluk literatuur werd geboren, achteraf een verzachtende omstandigheid, want de zaken, die hier gedreven werden, grensden aan oplichting. En dat is misschien zacht uitgedrukt.

Verder in dat opzicht ging een verhaal, dat ik nooit heb geschreven om Alfons en Walter niet in moeilijkheden te brengen, maar nu vader al lang overleden is en de zoon het mij twintig jaar geleden toevertrouwde, is het behalve misschien literair-historisch, verjaard. En de literarhistorische waarde is natuurlijk maar betrekkelijk, want een roman is er niet uit voortgevloeid.

Toen de tweede wereldoorlog voorbij was gingen de beide De Ridders weer op pad.

Met een groot, winstgevend project: het Gouden Boek der Résistance, het Gouden Boek van het verzet. Er stond nog geen letter op papier, maar met een schitterend uitgevoerde dummy werden grote firma's bezocht met het verzoek er op in te tekenen en een advertentie te boeken. Bij voorkeur werd succes gezocht bij firma's met een dubieuze oorlogsreputatie. En gevonden natuurlijk.

De verschijning van het boek liet lang op zich wachten. Toen het zo lang duurde, dat de firma's lastig werden en de justitie wel eens tot een onderzoek zou kunnen overgaan, verscheen het tenslotte en stelde natuurlijk behalve de titel op het punt van het schoonwassen van foute reputaties niets voor.

Het huis in de Lemméstraat 21 is al lang verkocht. Geen van de kinderen van Alfons de Ridder wilde er wonen en Walter loopt er zelfs met een boog omheen, hoewel zijn weg naar kantoor er eigenlijk langs voert. Als hij tenminste nu nog kantoor houdt. Hij is een verstokte Antwerpenaar en heeft, evenals zijn vader vroeger, een intense afkeer van Brussel, waar hij jarenlang heeft moeten werken. Over de wat vreemd doorgevoerde afkeer van vader voor Frans als er Vlaams kon worden gewisseld, heeft hij nog een treffend verhaal.

Vader kocht voor de trein altijd een Franse krant en daar zat hij een keer in te lezen, toen een conducteur de coupé binnenkwam met Vos billets, monsieur. Vader reageerde niet. Eerst toen de man zijn vraag driemaal had gesteld, zei hij: We rijden hier onder Gent. U moet in uw functie twee talen kennen. U dient mij op Vlaams gebied in het Vlaams aan te spreken. En hij verdiepte zich verder in zijn Franse krant.

Er volgt nog een ander treinverhaal over de wonderlijke Ridder, dat nooit in Elsschot terecht kwam. Het verhaal over een hondje, dat het troetel kind was van mevrouw. Vanaf een zeker station ging de familie na een zondags uitstapje met de laatste trein naar Antwerpen terug. Ook het hondje moest mee uiteraard, maar in die tijd mochten dieren niet mee de coupé in. Ze moesten met de goederenwagon worden vervoerd en terwijl het gezin De Ridder al in de coupé gezeten was en de trein op punt van vertrek stond, toefde het diertje nog op het perron.

Moeder dreigde in alle staten te geraken. Vader nam de conducteur in de arm, die zei, dat het hem speet, maar dat dieren en goederen niet onder zijn competentie vielen en er op tijd moest worden vertrokken. Het beest moest dan maar met de volgende trein vervoerd worden.

Van het antwoord, dat er die dag geen volgende trein meer was, werd hij niet warm of koud. Hij ging rustig door de portieren van alle coupés te sluiten, want die moesten dicht zijn vóór de trein mocht vertrekken. Dit was vader De Ridder te dol. Hij stapte uit, volgde de conducteur op zijn weg en deed met grote kalmte éen voor éen de portieren weer open. Toen de man zich aan het einde van de rij omdraaide en het sein tot vertrek wilde geven, zag hij dat hij opnieuw kon beginnen. Het hondje werd ingeladen.

In de Quinten Matsijs, de oudste kroeg van Antwerpen, kortweg de Quinten genoemd, heb ik Walter de Ridder gevraagd, waarom hij zich niet opwerpt als biograaf van zijn vader. Hij heeft er beleefd voor bedankt. Hij blijft onder het genot van een pelelleke (pale ale) of een pint gueuze liever zichzelf als kenner van mens en bier en verteller in plaats van in de schaduw van zijn vader te gaan staan door het allemaal op te schrijven. Toch jammer.