Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 28]

Lowie Weynants in gesprek met Walter de Ridder

Het bureau

Mei 1970, 10 jaar na het overlijden van Willem Elsschot, had Louis Weynants voor de BRT-microfoon een gesprek met de zoon van de schrijver Walter de Ridder.

De letterlijke tekst van dit interview, dat nooit gepubliceerd is, volgt hieronder.

L.W. Het is bekend dat Willem Elsschot niet graag en niet veel over literatuur praatte. Praatte hij ooit over literatuur in eigen huiskring?

WdR. Nooit mag ik niet zeggen, maar veel werd er niet over literatuur gesproken. En als er dan al eens over literatuur gesproken werd, dan was het over het algemeen over vreemde schrijvers, die hij nogal goed kende, die hij gelezen had, enfin. Zo bijvoorbeeld de dichter Guido Gezelle, die hij boven al de anderen schatte. Dan over schrijvers waar hij geloof ik een grote waardering voor had. Buitenal Shakespeare, die hij heel hoog schatte. En dan ook Vondel: De Balzac ook. Waar hij lang over kon spreken was Daudet, die hij toch zo buitengewoon mooi vond. Maar anders over onze schrijvers. Hij had wel een persoonlijke voorkeur voor sommige mensen, maar dat was dan voor de mensen zelf. Bijvoorbeeld voor meneer Boon, de schrijver. En Carmiggelt, in Holland, he. Maar anders, literatuur dat was precies bijzaak. Boeken bezat hij niet, geen enkel boek Alleen het verzameld werk van Shakespeare en de Bijbel, dat was alles wat hij had. En al die andere boeken, die hij ten geschenke kreeg, die doorlas hij wel min of meer, en dan gaf hij ze aan mij cadeau. ‘Walter neem die nou maar van mij’. En zo komt het dan dat ik natuurlijk bij mij tientallen werken bezit met handschriften van dichters en zo. Hij had geen bibliotheek, dat interesseerde hem niet. En z'n eigen boeken had hij ook niet. Want moest hij ergens een lezing gaan houden dan vond ik dikwijls 's morgens in de bus een briefje, dat hij met de post verzond, alhoewel hij achter de hoek woonde, maar dat lag dan niet op zijn weg. Daar stond dar op ‘Walter, breng mij eens Villa des Roses en Kaas en Het dwaallicht want ik moet weer een lezing gaan houden.’ Enige dagen later kreeg ik die dan weer terug.

L.W. Sprak hij ooit over zijn eigen literatuur?

WdR. Nee. Daar heb ik hem nooit iets over horen zeggen. Hij heeft, me wel eens een paar jaar voor zijn dood, toen hij aan het lezen was in Villa des Roses, gezegd nadat hij het boek weer dichtsloeg: ‘Toch niet slecht hè? Ik zou het nu niet meer zo geschreven hebben, maar ik vind dat het er toch nogal doorkan.’

[p. 29]

L.W. Hebt gij hem zien schrijven?

WdR. Natuurlijk heb ik hem zien schrijven, maar het schrijven zelf gebeurde boven op de kamer die ‘Het Bureau’ heette, waar hij een schrijfmachine had staan en waar m'n vader z'n zaken deed. Daar schreef hij dus.

L.W. Als hij er dan niet over sprak, hoe wist gij dat hij aan het schrijven was?

WdR. Dat zagen we natuurlijk boven he. Aan de papieren die hij in de prullemand smeet. En ook aan z'n manier van doen. Dan was hij bijzonder aan het nadenken bij ons beneden in het huis aan de Lemméstraat. Daar waren drie dooreen lopende kamers en als hij dan aan het ijsberen was, van de ene kamer tot aan de tuin en dan weer terug, dan konden we er zeker van zijn dat hij met iets bezig was.

L.W. Men kon dus duidelijk aan hem merken, wanneer er weer een nieuw boek aan het groeien was.

WdR. Ja, dat konden wij aan hem merken. Het is misschien interessant dat ik u hier een brief voorlees, die hij geschreven heeft op 1 maart 1940, dus dat is al wat geleden, twintig jaar voor zijn overlijden. Een brief die tentoongesteld werd, waar een vriend van hem mij pas voor een paar dagen attent op heeft gemaakt. Hij heeft er zelf een kopie van gemaakt. Dat was een brief aan Dr. Kaas, die in de gemeente Elspeet woonde. Die dokter had aan mijn vader vragen gesteld aangaande z'n schrijven, wanneer dat hij begon te schrijven, wanneer dat hij drang voelde om iets te schrijven. Die brief die luidt als volgt; dat is dus het antwoord van m'n vader:

‘Ik denk dat ik uw vraag niet beter beantwoorden kan dan door te vertrekken van een periode van niet-schrijven. Na een zekere tijd ontstaat een innerlijke leegte, die zich uit in zenuwachtigheid, ontevredenheid, doelloosheid, onrechtvaardigheid jegens die mij omringen. Onbewust ga ik doen alsof zij schuld hadden aan mijn niet-schrijven. Ik begin het leven futloos, nutteloos te vinden, zodat ik in alle oprechtheid soms naar de dood verlang. Kon op dergelijke momenten een zacht einde aan het leven gemaakt worden, b.v. indien de wil sterk genoeg was om het ontwaken te beletten, dan was ik er zeker reeds lang niet meer geweest. Tot ik me eindelijk weer aan het schrijven zet.

Dat schrijven vervangt het geloof, waaraan het mij totaal ontbreekt. Dan is het gedaan met die zwartgalligheid, mijn gezin slaakt een zucht van verlichting. Ik ben tevreden, zal alle dagen bloemen meebrengen voor mijn vrouw, of voor andere vrouwen, geef brede fooien en aalmoezen. Ik verbeeld me dat dit sentiment niet zeer verschillend kan zijn van de vreugde die b.v. een goede timmerman gevoelen moet wanneer hij na jaren gedwongen werkeloosheid, eindelijk weer hout en een schaafbank krijgt. Wanneer gaat men nu over van niet tot welschrijven? Een lastige vraag. Natuurlijk wanneer men een onderwerp heeft. Maar wat betekent dat eigenlijk, want onderwerpen zijn er legio. Voor mij betekent zulks geloof ik wanneer ik mij bewust word een bepaalde situatie, enig gebeuren diep genoeg aan te voelen en voldoende te beheersen om er mijn sentiment en kunstzin op te kunnen botvieren. En de pijnlijke situatie die weer een einde genomen heeft vond waarschijnlijk haren oorsprong in de tijdelijke onmacht om aan die kunstdrang, aan die scheppingsdrang uiting te geven bij gebrek aan een onderwerp. De man die vol liefde is, maar geen vrouw vindt, tot er plotseling een verschijnt.

Het leven zelf bezorgt het onderwerp, maar de kunst is het gieten in een klassieke vorm van al de heftigheid, waarmee de artist bemint, haat, veracht, medelijden heeft, verontwaardigd is, zegent en vervloekt. Het onderwerp is slechts smeltkroes die zich tot het gieten leent. De kwaliteit van de geut, daar gaat het om. Men kan het geschrevene dan ook nooit voldoende zuiveren, snoeien, louteren. Of nu iemand kan leren schrijven? Ik geloof het niet. En wie het in zich heeft, hoeft het niet te leren. Ik weet niet of het bovenstaande voldoende is. Voor de aardigheid sluit ik enkele velletjes papier in van een manuscript dat u zeggen zal hoeveel werken er aan te pas komt, indien men veeleisend is. En dit vooral is nodig. De gele zijn de eerste versie, de witte is al gezuiverd typewerk, maar dan nadien met de pen nog hard aan gewerkt. Zend ze mij s.v.p., al heeft het zo geen haast, terug, want anders is mijn oorspronkelijk manuscript niet meer volledig.’

L.W. Uit die brief blijkt dan weer eens ten overvloede hoe streng Elsschot was op zijn schriftuur en zijn taal.

WdR. Dat was hij zeker. Zeker en vast; hij kon niet streng genoeg zijn. Ik herinner me nog iets, hoewel ik nog bitter jong was, uit de tijd toen hij Villa des Roses schreef, dat was in Rotterdam, (dus voor de andere oorlog). Er werkte toen op zijn kantoor een jonge dame, die in de buurt woonde. Zij kwam 's avonds gewoonlijk één of twee maal in de week luisteren naar hetgeen mijn vader in de voorbije dagen geschreven had. Zij was een gewezen onderwijzeres, dus beheerste zij het Nederlands volkomen. En zij maakte hem nogal eens (regelmatig trouwens) attent op taalfouten of een zinsdraai die in Nederland minder bekend was. En dan zei ze ‘Wij zeggen dat hier zo’. Later ook nog, weet ik dat hij aan de dichter Greshoff, waarmee hij jaren bevriend is geweest, regelmatig vroeg hoe dat en dat woord in Nederland gezegd werd, wanneer hij twijfelde of het wel een juist woord was, juist gebruikt werd.

L.W. U zegt daar dat hij voorlas uit zijn werk, terwijl hij dat aan het schrijven was.

[p. 30]

WdR. Ja, voor mejuffrouw Van der Tak. Hij deed dat ook wel eens voor m'n moeder. Dan waren ze toch maar met z'n tweetjes en ik vernam dat dan van m'n moeder zelf: ‘Pa is weer aan het schrijven; hij heeft weer het een en ander voorgelezen’. Ze heeft zelfs eens de opmerking tegen mij gemaakt: ‘waar haalt die het allemaal vandaan?’

L.W. Elsschot heeft ook veel autobiografisch werk geschreven.

WdR. Ja, het is bijna allemaal autobiografisch. De fond tenminste van Villa des Roses en Verlossing, Pensioen. In Villa des Roses is die Duitser Grunewald mijn vader. Hij heeft daar gelogeerd in die villa, die bestond werkelijk. De naam was ‘Villa des Roses’ en dat was in de rue d'Armaillé. Ik ben later nog eens gaan zoeken naar de villa, maar die bestond niet meer. Er was nog wel een Villa des Roses in diezelfde straat, maar niet op de plaats waar die toen stond ten tijde dat mijn vader in Parijs woonde.

En dan ‘Pensioen’, dat is de geschiedenis van mijn grootmoeder, de moeder van m'n moeder.

Die soldaat was een schoonbroer van mijn vader. En Ontgoocheling dat is z'n eigen belevenis als student en z'n eerste studentenjaren op het Athenaeum. Dat gaan werken op dat expeditiekantoor, heeft hij werkelijk gedaan. Hij heeft me meer dan eens verteld hoe hij op een zekere dag een heel pak cognossementen verloor en toen is hij gewoonweg maar niet teruggegaan. Die cognossementen zijn waarschijnlijk toch terechtgekomen, maar zo ver had hij er niet aan gedacht. Ja, en Kaas, dat weet u wel, kaas heeft hij natuurlijk nooit verkocht, maar dat verving dan z'n eigen beroep, de publiciteit.

L.W. Waarom is dat eigenlijk kaas geworden?

WdR. Dat zal ik u even voorlezen. Het zijn de woorden van mijn vader zelf, die eens een opstel heeft moeten maken voor m'n zoon. Dat ging over Kaas: ‘Nu een woordje over Kaas. De meesten onder jullie menen natuurlijk dat Elsschot heel die kaashistorie persoonlijk heeft meegemaakt. Toch niet. Elsschot heeft nooit getracht kaas aan de man te brengen, maar heeft wel z'n leven lang in publiciteit gedaan. En om z'n wrok, z'n bittere haat tegenover die publiciteit uit te drukken heeft hij kaas genomen. Elsschot vond het begrip publiciteit te abstract om erover te schrijven, maar kaas in de vorm van ons allen bekende bolle, die men grijpen kan, die stinken en tegensteken is tenminste konkreet.

Die zal z'n walg voor de handel in het algemeen oneindig veel aanschouwelijker maken, dan hij dat ooit met het begrip reclame had kunnen doen’.

L.W. Willem Elsschot schreef dus ook opstellen voor z'n kleinzoons?

WdR. Ja, onder andere een opstel dat hij eens geschreven heeft over Guido Gezelle. Om u een idee te geven hoe hij over deze dichter dacht zal ik u een paar regels voorlezen uit dat opstel.

Het eindigde als volgt: ‘Tot meerdere eer en glorie van onze Nederlandse taalgemeenschap heeft hij dan troost gezocht in het schrijven van gedichten, die nu aan ons cultureel firmament schitteren als zoveel sterren van eerste grootte. Die eenvoudige, verschopte man is naar veler mening de grootste lyrische dichter sedert Vergilius.’

L.W. En ‘naar veler mening’ dat is hier dan de mening van Elsschot.

WdR. Dat was zeker en vast zijn persoonlijke mening. Er was nog een ander opstel, waarvan ik ben vergeten waarover het ging. M'n zoon kreeg een 1 voor het opstel en de leraar had er bij geschreven: ‘Ongehoord verouderd Nederlands. Onwaardig voor een leerling van de tweede Grieks/Latijnse’. Toen hij dat toonde aan m'n vader was zijn antwoord: ‘Zie je wel Fons dat ge het zelf had moeten maken, dan had ge veel meer gehad.’