Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 16]

Over Lijmen
Het verhaal tussen lezer en schrijver
Geertrui Marks. V. Lakerveld

eerste druk, ingenaaid en gebonden

Toen Simon Vinkenoog Elsschot tijdens een interview eens gevraagd heeft naar de redenen van zijn zwijgzaamheid over zijn literaire werk, schijnt hij geantwoord te hebben dat de levensopvattingen van een schrijver toch blijken uit zijn manier van schrijven. Dit lijkt een gezond en modern uitgangspunt. Het voorkomt allerlei zinloos en onverifieerbaar gepraat over zaken als de oprechtheid van de schrijver. De lezer heeft te maken met een literair werk, en de boodschap, de bedoelingen, de drijfveren enz. van een auteur zijn slechts van belang voor zover ze uit dat werk blijken. Wie echter eens doorleest wat er naar aanleiding van Lijmen zoal over Elsschots levensopvattingen geschreven is, zal zich erover verbazen dat één en dezelfde manier van schrijven de basis blijkt te kunnen vormen voor interpretaties die diametraal tegenover elkaar staan. Het lijkt erop dat de levensopvattingen van de lezer hier in laatste instantie veel meer bepalend zijn voor de interpretaties dan de manier van schrijven van de auteur.

In Lijmen vertelt Laarmans aan een jeugdvriend hoe hij van dichter en idealistisch voorvechter voor de Vlaamse beweging zakenman in dienst van Boorman is geworden. Als een rode draad door dit verhaal loopt de gedachte dat een gevoelsmens, een dichter-wil hij succes hebben in zaken- alle scrupules, alle gevoelens van medelijden met zijn slachtoffers, al zijn instincten die in strijd zijn met het streven naar winst systematisch moet verdringen. Laarmans heeft zijn doel bereikt door Boorman als opvoeder te aanvaarden, diens opvattingen tot de zijne te maken en zich zoveel mogelijk aan deze opvoeder te conformeren. Al in het begin van zijn verhaal zegt hij alles van Boorman te hebben overgenomen, alles, of toch tenminste zoveel als ik tijdens onze samenwerking heb kunnen slikken. En ik heb er mij goed bij gevonden, zoals je ziet. Alles is echter gelogen, want zijn voorraad was te groot voor hersens als de mijne (pag. 14) Hot verhaal van Laarmans is het verhaal van dit identificatieproces. Eerst wordt hij in uiterlijk opzicht omgekneed; alle kentekenen die aan zijn bohemienverleden herinneren worden geëlimineerd. Daarna wordt ook innerlijk de vereenzelviging met de door hem bewonderde Boorman steeds sterker. Boormans wereldbeeld staat lijnrecht tegenover dat van iedereen die idealistenbloed in de aderen heeft. In alles onderkent hij de hypocrisie en het eigenbelang en hij weet dit steeds feilloos te ontmaskeren. In zijn wereld -die van het advertentiebedrijf- heerst maar één recht, het recht van de sterkste en Boorman wapent zich dan ook tegen zwakmakende gevoelens van medelijden. Weliswaar kent ook hij sentimenten, maar hij laat zijn handelen daar niet door bepalen. Al tijdens de eerste ontmoeting, als Laarmans op instigatie van Boorman zijn lievelingspijp kapottrapt, bewijst Boorman op zijn manier een gevoelsmens te zijn. (pag. 14) Ook hij blijkt door de zaak met de naieve en goedhartige mevrouw Lauwereyssen wel degelijk gehinderd te worden. Wanneer hij, na een poging van de smid om de bestelling, die in geen verhouding tot de zaak en de financiele middelen van de firma staat, ongedaan te maken weer is overgegaan tot de orde van de dag, zegt hij tot Laarmans: En ik zelf voel mij waarachtig niet in staat te denken aan de talloze kleinigheden, die in deze studie te pas zouden komen. Ik denk verdomd ieder ogenblik aan die smid en aan 't been. (pag. 143).

Deze gevoelens hebben echter geen invloed op zijn handelen. Wie met gevoel wil leven kan beter in een klooster gaan, luidt zijn filosofie. Als de bestelbon eenmaal is getekend, dan is het innen der termijnbetalingen eenvoudig plicht. En plicht kan hard zijn, Laarmans. Denk maar eens aan die arme deurwaarders en aan de beul (pag.143) Goed en kwaad zijn voor Boorman geen morele begrippen met metafysische status: goed is wat leidt tot levering van zoveel mogelijk exemplaren van het wereldtijdschrift en plicht is in dit jargon: doen wat in dienst staat van deze goede zaak. Laarmans vertelt-als gezegdzijn verhaal over Boorman aan een jeugdvriend. In het eerste en laatste hoofdstuk ziet de lezer Laarmans vanuit het perpectief van deze vriend die in de ik-vorm aan de lezer over Laarmans vertelt. In de tussenliggende dertien hoofdstukken vertelt Laarmans zonder door zijn toehoorder onderbroken te worden zijn verhaal. Herhaaldelijk geeft hij er blijk van dat hij de opvattingen van Boorman deelt. Dat ook voor hem gevoel en zwakheid bij elkaar horen blijkt bijvoorbeeld uit: Die woorden deden mij mij goed, omdat zij bewezen dat Boorman op zijn manier een gevoelsmens was en ik, in mijn zwakheid, zonder gevoel nog niet over de baan kon. (pag. 14) De afstand tussen het vertellend-ik en het belevend-ik is

[p. 17]

hier, zoals ook uit dit citaat blijkt, groot. Niet alleen zit er tien jaar tussen de gebeurtenissen en het verhaal ervan, maar in die tien jaar is Laarmans haveloos voorvechter voor de Vlaamsche zaak zakenman in dienst van Boorman geworden. Het peronage Laarmans vertoont daardoor een zekere tweeslachtigheid, een dubbelheid, waar de ik-verteller al in de eerste alinea van het eerste hoofdstuk de aandacht voor vraagt: Hij zag er voorspoedig en burgerlijk uit, als een man van zaken, en toch deed hij mij denken aan Vlaamseleeuwenvlaggen en Guldensporenslagen, aan jongens met baarden en vilthoeden. (pag.7). Het is dan ook begrijpelijk dat Laarmans vroegere vriend het verhaal beluister end, daar in iets van zijn oude romantische vriend meent te herkennen. In het laatste hoofdstuk doet hij een direct appèl op Laarmans verdrongen sentimentaliteit als hij van hem een jeugdvers citeert dat handelt over het in gebreke blijven ten opzichte van de moederliefde. Laarmans wapent zich onmiddellijk tegen de romantiek van dit gedicht door zich op het Droogstoppelstandpunt te stellen. Zoals Droogstoppel in Max Havelaar bezwaar maakt tegen dichters die beweren de lucht is guur en 't is vier uur als het kwartier van drieën is, zo distantieert Laarmans zich van de moeder op het sterfbed met de opmerking dat zijn moeder het goed maakt. (pag. 164) Laarmans doet nu op zijn beurt een poging zijn vriend te lijmen om als compagnon bij hem in de zaak te komen, maar de vriend slaat vol afschuw op de vlucht. De bewoordingen die Laarmans kiest om zijn vriend over te halen zijn letterlijk dezelfde als die waarmee hij zelf indertijd door Boorman is gelijmd. De lezer mag constateren dat de dichter en de zakenman twee états d'âme veronderstellen die elkaar uitsluiten en dat Laarmans in navolging van Boorman voor die van de zakenman gekozen heeft.

Over het standpunt dat Elsschot in Lijmen inneemt, wordt-als gezegd-in de literatuur die er over dit werk bestaat verschillend gedacht. Er zijn in ieder geval drie interpretaties mogelijk: ten eerste dat de visie van het verhaal ongeveer samenvalt met die van de ik-verteller uit het eerste en laatste hoofdstuk; ten tweede dat het boek met Laarmans uiteindelijk partij kiest voor Boorman en ten derde dat in Lijmen nu juist deze keuze als probleem wordt gesteld. Voor de eerste mogelijkheid kiest Elsschots biograaf Frans Smits, die in zijn bespreking van het werk de ik-verteller beschouwt als de auteur, of hij die er voor doorgaat, vermits hij door geen enkele naam wordt aangeduid (F. Smits, Willem Elsschot, pag. 50) In gesprek met de ik-persoon (de auteur) zou Laarmans zich als het ware tegenover zijn spiegelbeeld bevinden. Zo zouden we in het eerste hoofdstuk een zelfportret van Laarmans krijgen, hoofdzakelijk in het verleden, en in het laatste hoofdstuk een zelfkritiek. Smits legt daarmee de keuze die in het verhaal gemaakt wordt geheel bij de ik-verteller. Daar zou de stem van de schrijver klinken die vol sympathie is voor de dichter en baardige romanticus, maar die sidderend op de vlucht slaat voor de Laarmans van het wereldtijdschrift. Dit roept wel enige problemen op: In Lijmen neemt de ik-verteller als romanpersonage actief deel aan de gebeurtenissen in de tijd en ruimte van het verhaal waarin Laarmans vertelt. De vertelsituatie onderscheidt zich principieel van die waarbij de lezer de actieve aanwezigheid van een schrijver-verteller in het verhaal ervaart, die in de ik-vorm evaluerende kanttekeningen plaatst bij zijn eigen verhaal. Moet men nu bij een dergelijke verteller al voorzichtig zijn met een haastig gelijkstellen van deze verteller en de schrijver, bij een ik-verteller als die in Lijmen is voorzichtigheid nog veel meer geboden. Vermits hij door geen enkele naam wordt aangeduid lijkt als argumentering in ieder geval onvoldoende. Maar men zou natuurlijk ook met inachtneming van deze voorzichtigheid op andere gronden tot de conclusie kunnen komen dat deze ik-verteller namens de schrijver spreekt, bijvoorbeeld op grond van het feit dat het ik-personage letterlijk gesproken in Lijmen het laatste woord heeft. Lijnrecht tegenover de interpretatie van Smits c.s. staat die van Menno ter Braak die Elsschot een schrijver noemt in wie één idee zich tracht baan te breken, zonder dat hij er zichzelf misschien van bewust wordt. ‘(’Willem Elsschot en de idee. V.W.4, pag. 381) Deze idee van Elsschot zou het duidelijkst belichaamd zijn in de figuur van Boorman in wie ter Braak -met een verzoek om verontschuldiging voor zijn manie om alles met Nietzsche te vergelijkenfamilie ziet van de Ubermensch. In Lijmen zou de auteur zich vooral vereenzelvigen met Boorman in zijn stellingname tegen alles wat sentimenteel is, wat dupe wordt van gevoelens.

Jules Valenpint, model voor Ch. A. Boorman in Lijmen en het Tankschip

Dat Boorman voor een Nietzschebewonderaar als ter Braak trekken van Ubermensch vertoont, is heel begrijpelijk en ligt eigenlijk voor de hand. Het aangeven van deze verwantschap draagt misschien ook wel bij tot een beter inzicht in wat Boorman belichaamt. Om nu deze Boorman-idee zonder meer in de schoenen van Elsschot te schuiven lijkt mij voor het begrip van Lijmen minder verhelderend. Ter Braaks opvatting zal ongetwijfeld gevoed zijn door zijn

[p. 18]

eigen gecharmeerdheid van Boorman.

Voor mijn gevoel wijst Lijmen met zijn zorgvuldige compositie veeleer in de richting van een ambivalente houding ten opzichte van Boorman. Boorman lijkt niet een idee waar Elsschot volkomen argeloos mee zou verkeren (ter Braak a.w. pag. 382), maar een bewust probleem.

In Lijmen heeft Elsschot -naar mijn gevoel bewust en opzettelijk- zichzelf in zekere zin ongrijpbaar gemaakt door verschillende visies waartussen hij niet kan of wil kiezen in verschillende personages te projecteren die hij om beurten het woord geeft.

Het Boorman-probleem, d.w.z. het probleem dat een zakenman zich niet straffeloos kan overgeven aan gevoelens die in vrijwel ieder ander verband eervol en hoogstaand zouden zijn, speelt maar voor één van de twee vertellers een rol, namelijk voor Laarmans. De ik-verteller lijkt in het probleem in het geheel niet geintresseerd te zijn.

Er zijn een aantal redenen om te veronderstellen dat het Boormanprobleem voor Elsschot een persoonlijk probleem is geweest dat hij in Laarmans heeft geprojecteerd. Laarmans is het belangrijkste personage, het enige ook dat een ontwikkeling doormaakt en in wie zowel het gevoel als de neiging zich daarboven te stellen aanwezig is. Buiten de tekst van Lijmen, maar binnen de tekst van Elsschots Verzameld Werk zijn er indicaties die wijzen in de richting van Laarmans als Elsschots zelfportret: het jeugdvers van Laarmans blijkt een jeugdvers van Elsschot te zijn, en in het latere werk, waarin het autobiografische karakter steeds minder verhuld is -in Tsjip en De leeuwentemmer zijn zelfs de namen van Elsschots kinderen niet gewijzigd- verschijnt de hoofdpersoon telkens weer onder de naam Laarmans. Ook buiten het literaire werk zijn er gegevens bekend waaruit kan blijken dat Elsschot zichzelf in Laarmans heeft geportretteerd: het redacteurschap van de Revue Continentale Illustrée (de pendant van het Wereldtijdschrift), en een aantal uiterlijke bijzonderheden: Laarmans als haveloze voorvechter met lang haar, dat de kraag van zijn jas vettig maakte, een grote pijp met een kop die een doodshoofd verbeeldde, en een zware knuppel, waarmede hij dreigend zwaaide wanneer hij gedronken had of in een optocht liep is volgens Smits (een neef van de schrijver) een natuurgetrouw portret van Elsschot als student aan de Handelshogeschool te Antwerpen. (1901-1904; Smits, pag. 10 en 11) Nu is het gebruik maken van biografische gegevens bij het interpreteren van een literaire tekst een methode waar gevaarlijke kanten aan zitten als dit soort feiten niet naar hun veelal beperkte waarde worden geschat. Zelfs wanneer er een nauwe samenhang blijkt te bestaan tussen een literair werk en het leven van een schrijver, moet de lezer rekening houden met de mogelijkheid dat een auteur zijn ware persoon verbergt achter een masker. Hij kan een sterk geidealiseerd beeld van zichzelf geven, datgene wat hij graag zou willen zijn, maar hij kan ook zijn anti-ik uitbeelden, datgene van zichzelf wat hij als schrijver wil ontvluchten. Het laatste lijkt in Lijmen in het slothoofdstuk het geval als de ik-verteller op de vlucht slaat voor Laarmans in Boormansgedaante. Maar zolang Laarmans vertelt en zijn standpunt en de implicaties ervan nog niet geheel duidelijk zijn, lijkt Elsschot heel dicht bij Laarmans te staan en met Laarmans gefascineerd te zijn door Boorman.

In het laatste hoofdstuk komt de spanning die in het hele verhaal van Laarmans voelbaar is geweest tot polarisatie: Laarmans reageert daar op de eenzijdige reactie van het gevoel en misschien op het gebrek aan belangstelling van de door hem zo bewonderde Boorman met de even eenzijdige reactie van de cynicus, de man die succes heeft in zaken. De lezer mag interpreteren. Door het ik-perpectief van de epiloog zal de balans misschien iets doorslaan naar de dichter, maar de zakenman biedt volwaardig tegenwicht. De spanning zit hem voor mij veel meer in het bijna volmaakte evenwicht van de balans dan in het geringe overwicht van één van de schalen.

Dat de levensopvattingen van Elsschot in Lijmen in ieder geval niet eenduidig blijken uit zijn manier van schrijven, bleek mij weer eens toen ik kortgeleden het artikel Boormans ware aard van Bert Samson in Tirade las. (Tirade 218, oktober 1976)

Samson wijst erop dat de ontmoeting Boorman-Laarmans en de verdere ontwikkelingen van hun relatie gebasseerd lijkt te zijn op traditionele voorstellingen rond het duivelsconcert en dat het best eens zo zou kunnen zijn dat Elsschot geinspireerd is door de relatie Marieken-Moenen in Marieken van Nieumegen. Hij wijst een reeks parallellen aan tussen Lijmen-Het Been en Marieken die meestal bijzonder frappant zijn, maar soms ook erg gezocht. Bepaald gezocht lijkt mij bijvoorbeeld het verband tussen het feit dat in Lijmen het contract wordt opgesteld op papier met het hoofd Brasserie du Lion Royal en de bijbeltekst Weest nuchter en waakzaam. Uw tegenstander, de duivel, gaat rond als een brullende leeuw, zoekend wie hij zal verslinden (1 Petrus 5:8)

Het is jammer dat dit soort interessante artikelen vaak ontsierd worden doordat de schrijvers ervan in hun enthousiasme over de vondst zich gaan gedragen als een soort Jehova-getuige, voor wie niets te dol meer is.

Samson verbindt nu aan de reeks parallellen die hij gevonden heeft de conclusie dat Boorman een dwaalleraar met een demonische inborst is, die Laarmans van het rechte pad afleidt. De goede Laarmans verkoopt zijn ziel aan de duivelse Boorman. Voor Samson lijkt daarmee het verhaal geinterpreteerd. Hij constateert wel dat op belangrijke plaatsen de parallel niet opgaat -aan het slot van Lijmen is Laarmans veranderd in een soort Boorman, terwijl Marieken na berouw en boetedoening vergiffenis krijgt-, maar hij lijkt toch geen rekening te houden met de mogelijkheid dat Elsschot de traditionele motieven rond het duivelscontract op een andere, modernere manier gebruikt dan de middeleeuwse auteur van Marieken. Voor de middeleeuwer bestond de wereld nog uit goede en slechte mensen, maar voor de twintigste eeuwer zijn goed, slecht, god en duivel wat meer gecompliceerde begrippen geworden. Samsons interpretatie lijkt mij in dit opzicht minder modern dan Elsschots verhaal, waarin de vraag of je voor of tegen Boorman moet kiezen juist een probleem is, dat aan dit oude motief een extra dimensie geeft.

Typerend is het dan ook dat Samson ter Braak gelijkgeeft als hij Boorman karakteriseert als de Antichrist en immoralist (in Willem Elsschot en de idee, V.W., 4), maar blijkbaar niet op het idee komt dat deze woorden voor ter Braak onge-

[p. 19]

veer het omgekeerde betekenen van wat hij eronder verstaat.

Bert Samson voor wie Boorman niet antipathiek is, vraagt zich af hoe je de antichrist nu aardig kunt vinden en het antwoord op die vraag vindt hij in verschillende nieuw-testamentische teksten die erop wijzen dat de antichrist zich kan voordoen als een soort pseudo-christus. Maar voor ter Braak hebben de woorden antichrist en immoralist een hele andere symboolfunktie. Ze verwijzen naar Nietzsche's werk De Antichrist, waarin deze termen in positieve zin gebruikt worden. Voor Nietzsche is de antichrist geen dwaalleraar, misleider of vernietiger, maar een ontmaskeraar die in het christendom het eigenbelang en het ressentiment blootlegt. Hij verwijt de christenen hun in zijn ogen halfzachte idealen als nederigheid en dienstbaarheid, hun masochisme en hun bleekzucht.

In Boorman herkent ter Braak iets van die ontmaskeraar.

Hoe interessant de reeks parallellen die Samson aanwijst ook zijn zij wijzen, lijkt mij, niet noodzakelijk naar zijn middeleeuwse interpretatie.

De paginanummers verwijzen naar Willem Elsschot, Lijmen/Het Been, Querido, Amsterdam, 1974 (zestiende druk)

De inhoud van dit artikel berust grotendeels op het manuscript van een synthesedeeltje over Lijmen/Het Been van Willem Elsschot, dat najaar 1977 zal verschijnen bij de Wetenschappelijke Uitgeverij, Amsterdam.

In mijn artikel heb ik betoogd, dat Elsschot in Lijmen de verhouding tussen Laarmans en Boorman heeft voorgesteld in termen van een duivelscontract. De goede maar zwakke Laarmans wordt verleid door een demonische Boorman. Tegen mijn interpretatie voert Geertrui Marksvan Lakerveld eigenlijk geen feitelijke argumenten aan.

Wel geeft ze een waardevolle aanvulling, door erop te wijzen dat voor Ter Braak de term Antichrist een Nietzschiaans-positieve klank kan hebben gehad. Inderdaad wordt door het optreden van Boorman eigenbelang en schijnheiligheid soms ontmaskerd, bijvoorbeeld in het geval Korthals. Boorman wordt er niet minder demonisch door, maar zijn (als het hem uitkomt!) openhartig cynisme steekt gunstig af bij kwezelachtige schijnheiligheid.

Misschien is het dan toch niet zo moeilijk op grond van Lijmen iets over Elsschots levensovertuiging te zeggen. In de dichterlijke idealist Laarmans ziet hij de goede, maar zwakke mens. In de harde, zakelijke Boorman onderkent hij het demonische - maar Boorman toont de geest die de maatschappij bezielt tenminste openhartig (nogmaals, als het hem uitkomt), en die openhartige slechtheid is Elsschot liever dan gehuichelde braafheid.

Bert Samson