Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 10]

De miskenning van Elsschot
Karel van het Reve

Onlangs zijn van het Verzameld werk van Elsschot veertigduizend exemplaren gedrukt en in enkele maanden verkocht. De kenners zeggen dat nu eigenlijk voor het eerst Elsschot veel gelezen en gekocht wordt. De vorige uitgave van dat verzameld werk liep niet zo hard. Mijn ervaring is, dat je op een college of in een willekeurig gezelschap van intellectuelen nog steeds niet terecht kunt met een citaat uit Elsschot. Begrippen als wereldtijdschrift, piano's, cognossementen het gebruik van verdomd in de betekenis van verdomme (waar is hij, verdomd, en deze, Verdomd) zijn nog steeds alleen in een betrekkelijk kleine kring bekend. Het zal nog twintig, dertig jaar duren voor Elsschot echt algemeen erkend is als onze grootste schrijver sinds Multatuli. Ik geloof niet dat ooit één hoogleraar in de Nederlandse letterkunde een jaar college over Elsschot gegeven heeft. Ook is er nauwelijks iets over hem geschreven. De publicaties over hem zijn heel dun en staan vol met stukjes van Vlamingen die schrijven dat je in zijn boeken veel geestige humor aantreft, en van Hollanders die ons verzekeren dat achter zijn cynische stijl grote gevoeligheid schuilgaat.

Er bestaat een romantische opvatting volgens welke grote kunstenaars tijdens hun leven miskend worden en pas na hun dood beroemd. Beethoven was doof, Rembrandt moest zijn huis en zijn kunstverzameling verkopen, Multatuli schreef op een koud dakkamertje in Brussel, terwijl zijn vrouw en kinderen gebrek leden, van Gogh sneed zijn eigen oor af en Mozart is van de armen begraven. Historici hebben uitgemaakt dat het allemaal zo'n vaart niet gelopen heeft. Beethovens doofheid kwam niet omdat de mensen niet naar hem wilden luisteren, Rembrandt was in zijn tijd een heel bekende schilder, Multatuli werd toen hij op dat zolderkamertje zijn boek geschreven had meteen beroemd en zijn armoede heeft heel andere oorzaken: hij had de gewoonte om eigen en andermans geld met handen vol uit het raam te werpen. Van Gogh sneed dat oor af omdat hij niet helemaal goed bij het hoofd was. Broer Theo had wel degelijk belangstelling voor zijn werk. Mozart werd volgens zijn stand begraven en was zijn hele leven een bekende componist. Het is waar dat auteurs, schilders, componisten boven een bepaald niveau het nogal eens in populariteit moeten afleggen tegen modefiguren die later vergeten worden en modestromingen die alleen in de schoolboekjes voortleven. Maar het schijnt erg moeilijk te zijn om bijvoorbeeld een schrijver van betekenis te vinden van wie tijdens zijn leven nooit iets gedrukt is.

In de zin van helemaal niet gedrukt en gelezen worden is Elsschot dan ook nooit miskend geweest. Maar zijn succes bleef tientallen jaren beperkt. Onder de literatoren waardeerden hem Greshoff, en tot op zekere hoogte ter Braak - die van Schendel en Vestdijk toch waarschijnlijk boven Elsschot stelde en zich heimelijk moet hebben verbaasd dat iemand die nooit van Nietzsche en Freud gehoord had toch zo aardig kon schrijven, en die zich met de zonde beladen heeft een bepaald gedicht van Elsschot faciei te noemen - zoals romantische negentiendeeeuwse Beethovenzwelgers Mozart faciei zullen hebben gevonden. En verder had je Carmiggelt. En enige duizenden lezers. Toen ik op het gynasium zat werd er door de leraren wel uit Elsschot voorgelezen. Maar, als ik me goed herinner, niet door de leraar Nederlands. Als Elsschot een boek schreef, kon hij het uitgegeven krijgen. Af en toe werd een boek van hem herdrukt. En zijn Verzameld Werk werd een gematigd succes. Maar dat neemt allemaal niet weg dat de door Querido ondernomen losse uitgave van zijn boeken moeizaam verkocht werd. En zelfs nu, in 1977, als je in beschaafd gezelschap opeens un stout, un! roept, dan herkennen maar een of twee mensen die kreet, en in een gezelschap neerlandici niemand.

Hoe komt het nu dat de beste Nederlandse schrijver van de twintigste eeuw zijn werken publiceerde in de eerste helft van die eeuw en pas in het laatste kwart van die eeuw echt gelezen werd? Misschien moet er een zekere comsumptle van een bepaald artikel zijn, voor een specimen van goede kwaliteit gretige aftrek vindt. In een land zonder tandartsen is geen behoefte aan tandartsen. Toen Poesjkin in de jaren dertig van de vorige eeuw proza begon te publiceren had hij geen enkel succes: hij verkocht maar een paar honderd exemplaren. Toen daarentegen Toergenjev in de jaren veertig van diezelfde eeuw verhalen ging publiceren was hij meteen heel populair. Hoe kwam dat? In beide decennia zal er wel behoefte aan proza geweest zijn. Maar in Poesjkins tijd ontbrak het soort aanbod waar Poesjkin in mee had kunnen doen. Het proza dat toen gretig gelezen werd (Marlinski) verschilde zoveel van dat van Poesjkin dat maar enkele lezers in de gaten kregen dat ze eigenlijk door Poesjkin veel beter bediend werden dan door Marlinski. Toergenjev daarentegen moest concurren met schrijvers die weliswaar ook minder waren dan hij, maar wier werk niet zo ver van het zijne afstond.

Misschien is het met Elsschot ook zo gegaan. Er waren wel prozaschrijvers in zijn tijd (zeg

[p. 11]

1910-1950), maar het zonder versiering schrijven was niet in de mode. Men schreef mooi proza met door een streepje verbonden adjectieven (het hoog-glanzende, gezellig-geheimzinnige pruttosuizelige poedeloeren van het teelichtje tegen de mat-klimperige achtergrond van het sobervergluipende behang contrasteerde innig met het bars-wanhopige drukken van Jannetje op het benauwde, grof-stinkende kloset etc. Of men schreef, haast nog erger, psychologisch proza, waarbij schrijver, criticus en lezer er als om strijd op uit zijn de handelingen van de personen in een boek in overeenstemming te brengen met hun karakter, en dat karakter moet dan weer kloppen met het jeugdmilieu of het jeugdtrauma van die personen of met iets anders wat op dat moment in de mode is zoals vervreemding, of het zoeken naar identiteit. Hoofdpersoon in EEN GESTOLEN LEVEN, de eerste roman van Peter ten Hoopen, is Anand Kumar, een jongen uit India met identiteits-problemen. Een recensie die zo begint is voor velen een aansporing om zo'n boek te gaan lezen. En veel boeken lijken te zijn geschreven met het oog op dergelijke recenties, zoals volgens een muziekcriticus in Girl, twenty van Kingsley Amis het lijkt of Gustav Mahler bij het componeren is uitgegaan van latere concertprogramma's. Elsschot had niets waaraan de literaire kritiek zich kon vasthouden. Er was niets met hem aan te vangen. Zijn boeken missen de broeierige Vlaamse luchten boven zwetende en met gewetensconflicten worstelende boeren van Streuvels. Je kunt er onmogelijk van zeggen dat er iets anders bedoeld wordt dan er staat. Boodschappen- en symboolzoekers slaat waarschijnlijk bij de eerste bladzijden de schrik al om het hart.

Mijn theorie is eigenlijk deze: zouden er in die jaren in Nederland middelmatige, ja slechte verhalen gepubliceerd zijn, waarin zonder omhaal de bewoners van een Parijs pension beschreven werden, dan zouden de lezers van die tijd, gewend aan dat soort verhalen, opeens in dat hun bekende genre iets heel goeds hebben gevonden en misschien wel gretig opgepikt hebben. Maar die verhalen waren in geen velden of wegen te zien, en zo maakte Villa des Roses, dat onsterfelijke meesterwerk, een kale en armetierige indruk.

Wat is er in Nederland veranderd dat nu opeens Elsschot wel op grote schaal gelezen begint te worden? Misschien dit: in de laatste, vijftien, twintig jaar heeft zich in de Nederlandse samenleving een soort democratische revolutie voltrokken. Sommige mensen geloven dat niet en staren zich blind op de inderdaad toegenomen bekrompenheid, onverdraagzaamheid en autoriteitsaanbidding op universiteiten, hogescholen, pedagogische academies en zo. Maar desondanks is er meer vrijheid dan vroeger. Men is niet zo bang meer voor autoriteiten. Een student durft te bekennen dat hij een Kuifje-lezer is. Twintig jaar geleden las hij slechts in het diepste geheim Dick Bos. Geen godvrezend intellectueel zou het toen gewaagd hebben aan een ander godvrezend intellectueel op zijn verjaardag een boek cadeau te doen dat niet eerst Gomperts of Fens gepasseerd was. Er was nauwelijks iemand die zo'n boek durfde te schrijven. Tegenwoordig heb je schrijvers die grote oplagen halen en beroemd zijn zonder dat er een criticus aan te pas komt. Niemand herinnert zich wat Kees Fens van Biesheuvel heeft gezegd en of hij iets van hem gezegd heeft.

Aardige illustratie van mijn daarnet genoemde theorie over Elsschots succes van de laatste jaren: er is nu zoveel leesbaar Nederlands proza, dat je Elsschot herkennen kunt als een zeer goed specimen van iets wat ook verder voorhanden is. In een bundeltje citaten van Elsschot (Willem Elsschot, De wijze gaat liefst onopgemerkt voorbij. Citaten en ongebundelde teksten. Den Haag - Brugge 1975) staat een stuk afgedrukt dat Elsschot ergens tussen de twee wereldoorlogen geschreven heeft voor de NRC. Het gaat over de Vlaamse kwestie en het is een schitterend stuk. Als je het gelezen hebt vraag je je af waarom Elsschot na publicatie van dat stuk niet meteen de meest gelezen columnist van Nederland geworden is. Antwoord: er was in Nederland niets dat ook maar in de verte op hem leek. Als je in die tijd de vijf beste columnisten van Nederland naar België had gestuurd met de opdracht een stuk over de Vlaamse kwestie te maken, dan zouden die vijf stukken niet alleen ver onder het stuk van Elsschot zijn gebleven, maar ze zouden zo volstrekt anders zijn geweest dat de jury dat stuk van Elsschot meteen terzijde zou hebben gelegd. Zou je nu de vijf beste columnisten sturen, dan zou Elsschot een goede kans maken op de eerste plaats.