Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 42]

Franse Kroniek
Pierre H. Dubois

Oorlogsverleden in ander licht: kroniek van Marie Chaix

De belangstelling die nu meer dan een kwart eeuw na de oorlog groeiende blijkt voor de gebeurtenissen in die oorlog, maar ook voor de jaren die daaraan voorafgingen, is op zichzelf niet zo vreemd. Integendeel, het ligt voor de hand dat men op situaties, ideeën en personages die in deze periode een rol hebben gespeeld, een ander licht probeert te werpen, alleen al omdat de grote explosie van '40-'45 en wat daarop is gevolgd in een polariserend denken kon worden vertekend. Dat polariserende denken lag trouwens nog veel meer ten grondslag aan de ontwikkelingen die tot die oorlog hebben geleid, en ook dat vraagt op dit moment om een nadere beschouwing, al is het niet altijd even gemakkelijk begrip op te brengen, zeker niet in het licht van gebeurtenissen als de vernietiging van het joodse volk. Maar die behoefte aan begrip kan soms andere aspecten hebben, zoals het geval is bij iemand als Marie Chaix, een nieuw schrijfster van twee romans, waarvan de eerste in 1974 verscheen, Les Lauriers du Lac de Constance getiteld, de tweede enkele maanden geleden onder de titel Les silenaes ou la vie d'une femme, beide bij de Editions du Seuil, Paris. Het laatste is inmiddels bekroond met de ‘Grand Prix du Roman’. Ik bespreek de twee boeken samen, omdat ze in elkaars verlengde liggen, en dat wordt meteen duidelijk wanneer men zich realiseert dat, ondanks de aanduiding ‘roman’ (die gerechtvaardigd is in zoverre de schrijfster haar stof niet totaal ongetransformeerd uit de werkelijkheid put), haar boeken een stuk individuele contemporaine geschiedenis op de voet volgen. Marie Chaix omschreef haar eerste boek als een ‘chronique d' une collaboration’, en misschien kan men het zo het best definiëren, want al wordt er een poging gedaan deze collaboratie te begrijpen, zij wordt niet gerechtvaardigd. Die behoefte aan verklaring spreekt waarschijnlijk vanzelf, als men weet dat Marie Chaix de dochter is van de collaborateur over wie het boek gaat, in Nederland totaal onbekend, maar in Frankrijk niet. Albert Beugras (Chaix is een pseudoniem) was een van de leiders van de PPF (Parti Populair Francais), die in juni 1936 werd opgericht door Jacques Doriot. Doriot, eens communist en burgemeester van de linkse Parijse voorstad Saint Denis, werd na in 1934 uit de partij te zijn gestoten, verwoed anticommunist, maar bleef zich met sociale arbeidersproblemen bezighouden, hetgeen tot de oprichting van zijn nieuwe partij leidde. Vanaf het begin van de bezetting hernam hij zijn politieke activiteit naar de definitie van maarschalk Pétain: ‘une collaboration dans l'honneur et la dignité, mais franchement’, overtuigd dat dit mogelijk was en voor Frankrijk de meest realistische kans in de veronderstelling van een (toen waarschijnlijke) Duitse overwinning. En in het andere geval was er De Gaulle...Ongetwijfeld een opportunistische manier van denken, maar in de pragmatische politiek niet ongebruikelijk! De vader van Marie Chaix was een briljant ingenieur, zoon van een door industrie en beurs rijkgeworden zakenman. Hij bekleedde een belangrijke functie in de directie van fabrieken in het Rhône-gebied en was getrouwd met een zachte, teruggetrokken, muzikale vrouw bij wie hij vier kinderen kreeg, twee zoons en twee dochters, van wie de jongste deze schrijfster is en de oudste de bekende Franse chansonnière Anna Sylvestre. Bij de stakingen van 1936 mengde Albert S., zoals Marie Chaix hem in het boek noemt, zich in de vakbondsstrijd tegen de communisten. Hij verloor, ging naar Parijs en maakte daar kennis met de pas opgerichte partij van Doriot, waarbij hij zich aansloot. Vanaf dat moment zette hij zich volledig voor die sociaal-politieke strijd in, waar hij zijn gezin overigens geheel buiten hield. De kinderen (Marie werd trouwens pas in 1942 geboren) kenden hem vrijwel alleen als iemand die altijd weg was of weg moest en daaraan een soort aureool ontleende, maar zij leefden met een zich wegcijferende moeder. Toen de oorlog uitbrak meldde Albert S. zich als vrijwilliger en kwam als bataljoncommandant in Aleppo terecht. Na de nederlaag in Europa overwoog hij met zijn officieren via Palastina naar Engeland te gaan en zich daar bij De Gaulle aan te sluiten. Maar de Engelse aanval op de Franse vloot die bij Mers-el-Kebir werd vernietigd, deed hem besluiten naar Frankrijk terug te keren. In november 1940 ontmoette hij in Marseille opnieuw Doriot die hem voor zijn politiek trachtte te winnen. Gesprekken met de Vichy-minister van Binnenlandse Zaken Peyrouton, met admiraal Darlan, met de advocaat Tixier-Vignancourt lieten hem onzeker en aanvankelijk bleef hij meer een waarnemer dan een actief deelnemer aan de politiek. Dat veranderde, toen op 22 juni 1941 Hitler de Sowjetunie aanviel en de Duits-Russische accoorden verbrak. Vanaf dat moment zette hij zich steeds sterker in en het eindigde ermee dat hij in gezelschap van zijn oudste zoon, die zich bij hem voegde, met de zich terugtrekkende en tenslotte vluchtende Duitse troepen in Duitsland terechtkwam. Doriot en een paar getrouwen vonden onderdak op het eilandje Maninau in het meer van Konstanz, dat eigendom is van de Zweedse Kroon. In het kasteeltje op dat eiland brak een korte periode aan van ‘Götterdämmerung’, gepaard met drank- en feestgelagen, waaraan Albert B. weigerde deel te nemen. Zijn zoon komt bij een bombardement om het leven, hijzelf zoekt contact met de Amerikanen aan wie hij belangrijke inlichtingen verstrekt en die hem, wetend wie hij is, aanbieden naar Amerika uit te wijken. Als hij weigert omdat hij naar Frankrijk terug wil, houden de Amerikanen hem vast tot 1946, d.w.z. tot de ergste représailles achter de rug zijn.

[p. 43]

In Frankrijk wordt hij gearresteerd; er volgt een langdurig proces dat in 1948 eindigde met een veroordeling tot levenslange dwangarbeid. Hij kwam in 1954 vrij. Op 3 februari 1963, de dag waarop zijn jongste dochter volwassen werd.

Van al deze gebeurtenissen heeft zij dus weinig meegemaakt: zij was twee jaar toen Frankrijk werd bevrijd en ondervond alleen de gevolgen, kind van een collaborateur, een leven zonder vader, in steeds grotere armoede en ontbering, periodieke bezoeken aan een onbekende man in de gevangenis; daarna vanaf haar twaalfde jaar samenwonen met een vreemde.

Het bewonderenswaardige is de manier waarop zij er in haar boeken in geslaagd is een klimaat op te roepen dat volkomen authentiek klinkt, als voelde zij door anderen aan wat zij niet uit eigen ervaring kon kennen, het eerste boek is een speurtocht geworden naar de man die de vader was met een subtiel tasten, met grote gevoeligheid, oprechtheid, kritische zin en in een knappe schriftuur die, afwisselend in de eerste, tweede of derde persoon in de huid kruipt van de vader, de moeder of zichzelf, personages die zij vanuit andere gezichtshoeken weer scherp objectivert

Haar boeken pretenderen geen historie te zijn, al is er in het eerste tenminste één historisch-interessante nieuwe versie te vinden van de dood van Doriot, die niet zou zijn omgekomen, zoals de officiële versie luidt, door mitrailleerkogels uit geallieerde vliegtuigen maar uit Duitse, met de bewuste opzet een hinderlijk getuige uit de weg te ruimen.

Voor de rest is het werk een op de realiteit geënte verbeelding van een mogelijke waarheid over een mens, die geen poging tot verontschuldiging is. Zij besluit dat boek met de woorden: ‘Je hebt me verlaten op de dag waarop ik eenentwintig werd, ik begon van je te houden. Sinds die dag...maar dat is een ander verhaal. Jullie zijn nu allemaal dood en ik ben groot geworden. Ik heb niet alles begrepen, maar ik begin je te kennen. Adieu monsieur, u kunt rustig slapen.’

Het andere boek stelt de figuur van de moeder centraal. Maar dit beeld is in pasteltinten geschreven. De titel alleen reeds maakt duidelijk waar in dit leven het zwaartepunt is gelegd: in de stilte, het zwijgen, het wachten. Een stilte die uitmondt in dood.

‘Elle avait eu la patience des femmes de marin. Les années s'étaient suaaédé eomme autant de vagues d'amertume apportant leurs lueurs d' espoir, leurs déoeptions, leurs tourbillons de vaines tentatives...Son homme n'était pas en mer, ne se battait pas contre les éléments déchainés. D'autres rêves, une toute autre aventure l'avaient conduit derrière des grilles où il purgeait, comme l'on dit, sa peine’.

Vanuit haarzelf en vanuit de zieke, door een halve verlamming sinds tien jaar onbeweeglijk geworden en tenslotte in een langdurige coma vervallen oude vrouw, roept Marie Chaix als in een gebroken spiegel geziene herinneringsfragmenten op die een beeld vormen van de vrouw die haar moeder is geweest en van wie zij zich voorstelt hoe zij gedacht, gedroomd en geleefd moet hebben.

Zij hangt dat beeld op aan foto's, voorwerpen, bibelots die oudgeworden en verkleurd zijn, maar een glans van intimiteit hebben gekregen, zoals men die soms op schilderijen kan zien, bij de Braekeleer, of liever misschien nog iets waziger bij een Bonnard.

Marie Chaix verstaat de kunst om een intimistische, broze warmte en zuiverheid te scheppen, die eigenlijk meer evoceert dan uitbeeldt, maar in die evocatie toch een directheid en een authentieke echtheid bereikt die veel dieper gaat dan biografische nauwgezetheid.