Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 18]

Karl August Horst
Wereld & werkelijkheid bij Hermann Hesse

De dikwijls onzekere beoordeling - lovend of afwijzend - die het werk van Hermann Hesse bij zijn tijdgenoten gekregen heeft, laat zich over het algemeen terugvoeren op het feit dat men uitgegegaan is van een gegeven wereld, terwijl de tegenwoordige mens de wereld niet meer zo eenvoudig vindt. Er bestaat een tegenstelling tussen wereld en werkelijkheid, die juist in het werk van Hesse een gewichtige rol speelt. Het ‘ontwaken tot de werkelijkheid’ dat bij Josef Knecht altijd trapsgewijze gaat, dat Goldmund wint als hij de stad waar de pest heerst betreedt, dat in het sprookje ‘de zwarte weg’ genoemd wordt: ‘De schaduwen roetig zwart en zonder betovering en bij allen, bij allen was het hart uitgesneden, waren schoonheid en geur ontnomen’. Dit ontwaken tot de werkelijkheid is iets geheel anders als het ontwaken tot de wereld. Het is desillusie: ‘Ach, ik kende dat: wat gisteren nog wijn was is vandaag azijn. En nooit wordt azijn weer wijn. Nooit weer.’ Het is bevrijdende demonie. Het wil zeggen dat op den duur geen enkele regeling bij de werkelijkheid past, ofschoon de mens het gezichtsloze steeds weer een masker voor moet houden, wil hij niet van ellende omkomen. Werkelijkheid is bijgevolg de verborgen folie van de spiegel die de wereld is, die maar een enkel ogenblik zichtbaar is en steeds met weerzin waargenomen wordt tot de geordende schijn er zich weer over uitbreidt. ‘Het erkennen van de werkelijkheid’, zegt Hesse in het opstel ‘Geheimenissen’, dat altijd maar een ogenblik duurt, kan bewerkstelligt worden door een bommenregen in de oorlog, dus door een wapen dat volgens de woorden van vele ministers, juist omdat het zo, vreselijk is, ons aan zal sporen het tot ploegschaar om te smeden. Voor het individu is dikwijls een ziekte voldoende, een in zijn nabijheid gebeurd ongeluk, soms zelfs een gemoedstoestand, een ontwaken uit een zware droom, een slapeloze nacht, om hem onverbiddelijk tegenover de ware werkelijkheid te stellen en bij hem een tijdlang iedere orde, ieder welbehagen, iedere zekerheid, ieder geloof, ieder weten op losse schroeven te zetten. Desondanks wordt Hesses werk juist om de orden die men er in vinden kan, gewaardeerd en bewonderd. De toeschouwer geeft ze dezelfde waarde als de gegeven wereld zonder uit hun veelheid de conclusie te trekken dat ze telkens in tegenstelling tot de werkelijkheid, ontworpen zijn als een tovercirkel van de persoonlijkheid. Het treffendste en volmaakste symbool van een kunstzinnige wereldorde is ‘Das Glasperlenspiel’. Het archief van de cultuur van de mensheid in het verhaal ‘Reis naar het morgenland’ wijst reeds op Kastalië. Ook de geestelijke sfeer in ‘Narzisz en Goldmund’ die ver boven het zuiver kloosterlijke uitreikt, stelt een van de Ik die het ervaart, losgekomen orde voor. ‘Reis naar het morgenland’, Narzisz en Goldmund’ en ‘Glasperlenspiel’ onderscheiden zich van het vorige werk daarin dat werkelijkheid en wereld uitgesproken tegenstellingen zijn.

De spil van ‘Reis naar het morgenland’ is het ‘verraad’ van de held, voor wie in de werkelijkheid de bindende betovering met het ‘verbond’ verloren gaat, dit door lijden en vereenzaming weer terugvindt, boete doet voor het verraad en een hogere rang deelachtig wordt. Integenstelling tot het ‘Glasperlenspiel’ keert de hoofdfiguur uit de werkelijkheid in het verbond terug? Van welke soort de werkelijkheid waarin Josef Knecht, de hoofdfiguur uit ‘Glasperlenspiel’, is zullen wij later ontdekken. Ook het levensavontuur van Goldmund vindt in de kring de orde terug. Als wij een vergelijking trekken van de drie laatst genoemde werken met ‘Siddharta’ ‘Klingsor’ en ‘Steppenwolf’, dan valt het op dat in deze tussen wereld en werkelijkheid geen uitgesproken tegenstelling bestaat, maar een geïmpliceerde dialectiek. In het verhaal ‘Kinderseele’ waar de Klingsor-trilogie mee begint, wordt de botsing tussen de orden - de wens - en driftorde van de knaap, die zich vergrijpt aan het eigendom van zijn vader en de objectieve autoritaire orde van de gerechtigheid - als een kortsluiting ervaren. Zelfs de onverenigbaarheid daarvan zet de werkelijkheid als grootheid vrij. In ‘Klein und Wagner’ resulteert de schok uit het botsen van genie en moordenaar, uit de vrije handeling spreekt de gezichtloze werkelijkheid. Voor de ambtenaar Klein, die zich van iedere orde losrukte om eenvoudig te leven, dragen bij zijn vrije handeling genie en misdadiger dezelfde naam. De afzonderlijke weerzin die Klingsor in zijn zelfportret aanbrengt, komt uit dezelfde bron als de weerzin van Klein. De daad van het genie is waardevrij. Het zelfportret van Klingsor en het visioen van ‘Siddhartha’ verhouden zich tot elkaar als schrift tot spiegel. Het zelfportret biedt in samengebalde vorm hoeveel Klingsor in ‘zijn wereld’ aan werkelijkheid om kan zetten. De werkelijkheid waartegen hij tevergeefs stormloopt, waarop hij met kleuren schiet als met kanonnen, is de dood. Het ‘tragische levensgevoel’ van Unamuno, heeft in dit rhapsodische verhaal een dichterlijke uitdrukking gevonden als nog zelden gebeurd is. Het tragische levensgevoel van Unamuno ontspringt aan een extreem individualisme, dat nog eenmaal de ongetemde werkelijkheid als wereld het niets tegemoet slingert. Dit verbindt Unamuno, maar ook Hesse, met Nietzsche. Op andere toon maar als men terugziet op de verbinding, op dezelfde wijze is de verhouding in ‘Siddhartha’. De levenstroom waarover het uiterlijk van de verheerlijkte zich legt als een doorzichtig masker, is verbannen werkelijkheid. Wel is het hier niet het beluste Ik van het genie dat verbannen wordt, maar het gewijde beeld. Maar het voltooide Ik dat alle doorleefde ogenblikken even rechtvaardig weerspiegelt, is de bancirkel die voor het aanwezig zijn van de wereld borg staat. In de ‘Steppenwolf’, het hoogtepunt van de crisis, is de spanning het intensiefst. Hier geeft het ‘magisch theater’ dat wat in Klingsor het zelfportret

[p. 19]

en in ‘Siddhartha’ het visioen geven. Maar waar daar de werkelijkheid door het genie tot een demonische en door de schouwende tot verlichte eenheid wordt, werkt deze hier als een uitbarsting, zonder evenwel de magische ring te verbreken. Het Ik bevestigt zich in zijn chaotische werkelijkheid, het laat de vonk overspringen tussen het dier-ik en het geest-ik, stort zich in de doolhoven van de vlucht naar alle mogelijkheden van leven, weerkaatst en vernietigt zich in honderd spiegels zonder de eenheidsgedachte prijs te geven. Wij kunnen de samenhang hier alleen schetsmatig aangeven. Wat bij het lezen van ‘Steppenwolf’ het meest opvalt, is de interne tegenspraak tussen de harmonische stijleenheid van het geheel en de opzettelijk verbrokkelde inhoud. De werkelijkheid die met volle scherpte uitgebeeld worden moet, is door een magisch medium gegaan en schiet, als een vuurschrift op de muur, als projectie langs het oog. Het is een magische werkelijkheid die in beeldschrift de sluier van de dichterlijkheid op zich drukt. In tegenstelling tot Goethe, die in de sluier van de dichterlijkheid de waarheid ving, is het bij Hesse niet de verborgen waarheid, niet de oogverblindende zon de straal waar hij de sluier van de dichterlijkheid afdrukt, maar van de gezichtsloze werkelijkheid, de medusa-blik van de afgrond. Dikwijls wordt voor de held van zijn verhalen het geleefde bstaan tot een volkomen wereld, als deze aan het eind van zijn weg omziet. Meditatie en herinnering welven de sfeer, die chaos en toeval nog eenmaal in kosmos en harmonie verandert. De sprookjesvorm met de beide polen, wegtrekken en terugkeren, die zich tot een kring sluit is in veel van zijn boeken te vinden. Maar anders dan in de volkssprookjes is Hesses sprookjesheld een karakter en de gesloten vorm van zijn levensreis is niet in de realiteit geplaatst maar snijdt er zijn eigen wereld uit. Hesses sprookjes zijn karaktersprookjes - zoals reeds bij E.T.A. Hoffmann het geval was - waarin de werkelijkheid tot ik-wereld wordt. Pas het afgesloten beeld van hun leven omschrijft de zin die hun levensgang van punt tot punt gehad heeft. De reiziger H.H. in ‘Reis naar het morgenland’ trok uit om de prinses Fatme te zien. Hij ‘verried’ het verbond en ging voor de geestelijke kosmos en voor zichzelf verloren. Hij vond die weder in de dienaar Leo, die niet alleen zijn broeder is maar ook zijn wereldvervulde zelf waarin aan het eind zijn zieke, vereenzaamde Ik sterft en overgaat. Deze wedergeboorte ervaart ook de ‘Kurgast’, maar ook de landloper Knulp, daar hij in de magische eenheid zijn jeugdwereld terugvindt. Zelfverwerkelijking heet bij Hesse zichzelf vinden en zijn eigen wereld vinden. Maar wereld en werkelijkheid zijn verschillende zaken. Opvallend dikwijls vinden wij het motief dat Hesse als de noodzakelijke waarde van zijn persoonlijkheid heeft aangewezen: het ontwaken tot de werkelijkheid. Dat betekent telkens de breuk met een ‘wereld’. Een eerste spoor daarvan vinden wij in het verhaal ‘Unterm Rad’ en wel in de gestalte van Hermann Heilner, die Hesse enige van zijn eigen karaktertrekken meegegeven heeft, zoals men die in, ‘Selbstporträts’ uit dezelfde tijd vinden kan. Heilner wordt na een stralende aanvang steeds meer een verdorde, sombere spotter. Wijn verandert voor hem in azijn en kan nooit meer wijn worden. Het losmaken van de wereld waarin hij zich als geleerde

[p. 20]

bevindt, voltrekt zich eerder aan hem dan dat hij dat zelf bewerkstelligt. Hij glijdt op een dag uit zijn afgesleten omhulsel en verdwijnt. Deze gang van zaken schildert Hesse telkens weer. Veraguth in ‘Roszhalde’ en ‘Siddhartha’, Goldmund en Josef Knecht ervaren dit ook in minder of heviger dramatische vorm. Bij Knulp herhaalt zich dit. Sinclair in ‘Demian’ die zich uit het ei worstelt, maakt er zijn levenswet van. Harry Haller in ‘Steppenwolf’ dankt er zijn verjonging aan. Verder zien wij dat in Hesses boeken jeugd en ouderdom dicht aan elkaar grenzen. De levensroes van Klingsor, Harry Haller, Klein stort in de dood. Jeugd is toverkracht die voor zich van de werkelijkheid een feest maakt. Toch staat er bij Hesse altijd een door niemand opgemerkte oude man terzijde, die hun snelle uitdoven gadeslaat. Wereld heeft bij Hesse een magische schijn of zij nu op de brandende middaghoogte staat of in het betoverende duister van de moeder weerkeert, of het nu gaat om het sage-achtige liefdesgeluk dat Goldmund toevalt of dat het een tovertoneel is van het verdwenen labyrinth of Don Quichote met zijn waan, Franciscus van Assisi met zijn broederliefde of de ‘Morgenlandfahrer’ met zijn heimwee. Maar de tover van dit alles staat voor de zwarte achtergrond van de werkelijkheid, het niets, van de dood of de ordeloosheid. In het ‘Glasperlenspiel’ treedt deze tot nu toe nauwelijks uitgesproken tegenstelling voor de eerste maal openlijk aan de dag. De ‘wereld’ van Kastalië is niet alleen maar de wereld, zij dekt zich niet eens meer met de sageachtige van de ‘Morgenlandfahrer’ waarin de veranderlijke wereldgeschiedenis van de geest afgebeeld wordt; wereld en geschiedenis is ook niet dat chaotische toeval, dat slechts door meditatie en helderheid tot een geordende wereld stolt, maar de cultuur van de mensheid is het onderwerp van meditatie en van het zinvol samenvoegende spel. De geschiedenis is een samenspel van krachten waarbij ook de geest plaats en stem heeft ofschoon hij niet geldt voor meer dan een enkele instantie die zin waarborgt. Kastalië vindt zijn plaats in de werkelijkheid waar het land diplomatieke verbindingen mee onderhoudt, iets dat slechts gebeuren kan als Kastalië en de orde van de Glasperlen-spelers niet meer - zoals de bond van de Morgenlandfahrer - in tegenstelling tot de werkelijkheid een cryptische wereldorde bergen, maar als deze in de geledingen van de werkelijkheid een vaste plaats - de hoogste trede of het midden inneemt. Josef Knecht staat tussen Frits Tegularius, die als Kastaliër zonder te twijfelen vasthoudt aan het geloof van de Morgenlandfahrer, en de zich van de geschiedenis bewuste pater Jacobus, die tussen werkelijkheid en wereld geen uitsluitende tegenstelling aanneemt. Voor H.H. uit de ‘Reis naar het morgenland’, die net als Hermann Heilner, net als Harry Haller, de ‘wereld’ steeds weer ‘verraden’ moet om tot de werkelijkheid te ontwaken opdat deze zich voor hem tot een nieuwe wereld samensluit, is de terugkeer tot het ‘verbond’, tot de geest en leven omvattende orde, de enige zinvolle weg. Want alleen als hij zich weet te verheffen tot een universele levensbeschouwing, kan hij verlossing deelachtig worden. Josef Knecht daarentegen moet Kastalië verlaten. Want Kastalië is een tot de geschiedenis behorende, een werkelijke wereld, en is zoals alles wat tot de geschiedenis behoort, blootgelegd aan verval en ondergang. Dit is een ander ontwaken tot de werkelijkheid als in

Hesses vroegere boeken. Om Josef Knecht sluit zich geen nieuwe sfeer meer. De naam Veraguth, die uit de roman ‘Roszhalde’ tot ons klinkt, maant tot een plicht die nog vervuld moet worden. Moet de vrucht van de geest niet in de werkelijkheid doorgeven worden? Is het met dat zelfgenoegzame voorbeeld, dat zich in een gesloten sfeer voltrekt, uit? Betekent ontwaken tot de werkelijkheid niet offer? Een offer, niet meer gebracht aan de voltooide gestalte van het zijn, maar doorgegeven aan de leerling, de zoon, de erven, daar in zulk een doorgeven de werkelijkheid van de geschiedenis rust.

Neue Zürcher Zeitung 1957