Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 11]

Couperus Else Mauhs
Den Haag
Jaap Harten

Sinds mijn vroege puberteit ben ik een speurder naar de woonhuizen van Couperus geweest. Dat zoeken naar een materiële band met het verleden is mij altijd bijgebleven: in Wenen heb ik zeker 12 van de 41 adressen waarop Beethoven eens gewoond heeft afgesjouwd, en wanneer ik in Parijs ben sta ik vaak even stil voor het hoge pand aan de Boulevard Saint-Germain 202, waar Guillaume Apollinaire de zes laatste jaren van zijn leven sleet.

Mijn bewondering voor Couperus dateert van de hongerwinter, toen ik, bij een noodkacheltje en een carbidlamp gezeten, iedere avond enkele hoofdstukken in ‘Eline Vere’ las, voordat ik klappertandend onder de dekens dook in mijn vrieskoude slaapkamer op de zolderverdieping. Ik fantaseerde 's nachts verder over de figuren uit die roman - de eerste die ik las. Ik was 14 jaar, had genoeg van Karl May, Dick Bos en zelfs van Sherlock Holmes, maar het was niet dan na enige aarzeling dat mijn moeder mij het gevraagde boek van Couperus ter hand stelde. ‘Is hij er nog niet wat te jong voor?’ vroeg zij aan mijn vader. ‘Onzin’ meende hij. ‘Dat boek gaat alleen maar over de Haagse betere kringen. Het is geen Zola of De Sade.’

En zo mijmerde ik, terwijl 's nachts de Duitsers V 2 's afschoten en de geallieerde bommenwerpers Keulen en Berlijn platgooiden, over het tragische lot van de kasplant Eline, terwijl mijn maag vaak rammelde van de honger, omdat de suikerbietenprak te snel verteerde en onze hamstervoorraad tot een minimum geslonken was.

Mijn leraar Nederlands, op het Nieuwe Lyceum, Garmt Stuiveling, toonde zich ingenomen met mijn literaire belangstelling, en wees mij op het feit dat Couperus in de negentiger jaren van de vorige eeuw een tijd in Hilversum had gewoond. Hij liet mij een foto zien van een klein huisje met een serre in een saai burgermans tuintje. De volgende middag ging ik op zoek. Ik liep langs de Vaartweg, sloeg linksaf en stond enkele minuten later aarzelend voor twee vrijwel identieke huisjes, maar herkende aan de serrebouw het juiste. ‘In die kamers is misschien ‘Extaze’ geschreven, of ‘Langs lijnen van geleidelijkheid’, peinsde ik. De hoge bomen deinden in de snijdende wind, en over het hellende weggetje zeulde een oude vrouw met een bolderwagen vol gesprokkeld hout uit het Corversbos.

Ik nam mij voor alle boeken van Couperus die zich in de bibliotheek van mijn ouders bevonden, te gaan lezen. Zowel zijn Haagse als zijn klassieke romans, zijn reisbeschrijvingen als zijn badinerende autobiografische stukken, verslond ik nog voordat de Canadezen Hilversum binnentrokken om ons van het moffentuig te bevrijden. Een oom, die mij aantrof met ‘De berg van licht’, meende verontwaardigd dat ik veel te jong was voor ‘zulke decadente lectuur’. ‘De biografie van de manvrouw Helegabalus, dat vunzige Romeinse keizertje, is nauwelijks te pruimen voor volwassenen!’ riep hij uit, mijn ouders verontwaardigd aanziend. ‘Jullie moeten je zoon vooral maar zulke boeken in handen geven,’ ging hij voort, ‘daar kunnen nog kwade gevolgen van komen!’

Die zijn dan ook inderdaad niet uitgebleven, zeg ik nu, anno 1977. Couperus heeft mij als eerste bewust gemaakt van het feit dat een man ook van een man kan houden.

Zo leerde ik zijn werk kennen, in het hartje van de hongerwinter, terwijl ik klandestien Consi's rookte, schijnbewegingen maakte met mijn huiswerkboeken en in de rij stond voor gaarkeukenstamppot.

In Van Boovens biografie van Couperus las ik dat de Meester met moeite en doubleren drie klassen van de Haagse HBS-Bleyenburg had doorgeworsteld, daarna de school verlaten had om zich onder de leiding van Dr. Jan ten Brink via huisstudie in de letteren te bekwamen. Zoiets leek mij ideaal. In de derde klas van het Nieuwe Lyceum gezeten, kondigde ik mijn ouders aan dat ik schrijver of toneelspeler wilde worden, en dat bijgevolg het behalen van een einddiploma van een middelbare school geen enkele zin voor mij had. Ik verliet de school. Mijn Jan ten Brink werd Stuiveling, die ook mijn eerste gedichten las, mij raad gaf en stimuleerde. Omdat het bestaan van schrijver mij toen nog teveel een leven in het verborgene leek, zocht ik contact met de grand old lady Else Mauhs, die mij voor tien jaar onder haar hoede zou nemen.

Ik herinner mij nog hoe ik mijn auditie bij haar maakte: ik zat op een roodleren poef en hield de ‘Korte Arabesken’ van Couperus in mijn handen. Ik las met geknepen bravoer enkele bladzijden voor en probeerde de oude Trofime zo levendig mogelijk uit te beelden. Else Mauhs luisterde kritisch. Ze wees mij op details waarvan ik het bestaan niet wist en vond mijn stem voor die van een jongeman veel te diep en te monotoon. ‘Ik wil het met je proberen’, zei ze tenslotte ‘maar ik moet alles omgooien. Er is materiaal aanwezig, maar rúw.’ En ze proefde dit woord op haar tong alsof het een met staalwol gevulde bonbon betrof.

‘Ik heb Couperus dit verhaal zelf horen lezen’, zei Else Mauhs. ‘Hij stond in een zaal van Galerie Kleykamp, geleund tegen een namaak-antiek zuiltje, en uit zijn boek hingen kleurige linten. Reken maar dat ieder woord, iedere nuance, overkwam. Hij was, met Arthur Schnitzler, de beste lezer uit eigen werk die ik ooit gehoord heb’. Ik informeerde voorzichtig naar het uiterlijk van Couperus. ‘Was hij werkelijk gepoederd?’ ‘Soms droeg hij een fijne laag poudre-de-riz’, antwoordde Else Mauhs. ‘Het schijnt dat dat voor mannen uit Neêrlands Indië niets bijzonders was, en als het dat wèl was - wat dan nog? Hij mag!

[p. 12]

zei ik altijd. Hij was de enige geniale prozaschrijver die Holland bezat. Toen hij me vroeg of ik de hoofdrol in de toneelbewerking van ‘Eline vere’ wilde spelen, was ik vereerd. Ik zal nooit de middag vergeten waarop Couperus ons zijn stuk kwam voorlezen. Hij las de drie aktes in één ruk uit. Ik zag mijn rol voor me, maar ik stond onderwijl te vloeken op mijn collega's, die giechelden onder het voorlezen; ze vonden Couperus belachelijk met zijn stem die vaak oversloeg in falset, en zijn vrouwelijke gebaren. Ik had direct contact met hem. We woonden allebei in Den Haag, maar hij weigerde aanwijzingen te geven op onze repetities. Sterker: hij kwam niet kijken, en wanneer ik hem thuis opzocht en om raad vroeg, zei hij: ‘Mevrouwtje, doe wat u wilt. U bent Eline voor mij, u kunt geen fouten maken.’ Tijdens de première was ik doodsbenauwd. Ik wist dat Louis in de zaal zat, maar Eduard Verkade, die de regie had, gaf mij moed. Toen het doek zakte bleef het even doodstil in de zaal. Ik was mij bewust de laatste akte vrijwel in een delirium gespeeld te hebben. De waanzin van Eline had ik alleen thuis, voor mijzelf, trachten uit te beelden. Zelfs Verkade heeft de laatste akte niet van me gezien voor de première. Onder het applaus merkte ik dat de toneelmeester van een stellage boven de scène manden vol rozen over mij uitstrooide. Verbluft zag ik Verkade aan. ‘Een opdracht van Couperus’, antwoordde hij.

else mauhs

In die tijd kwam ik hem vaak op straat tegen. In 1917 zei hij eens tegen mij, toen we samen opwandelden: ‘Ik ben nu dandy-af want ik heb mijn pakken moeten laten keren!’ Hij genoot van zo'n opmerking, zoals hij ervan genoot om voor zijn eigen butler te spelen.’

In 1957 verhuisde ik van Amsterdam naar Den Haag, en stelde Else Mauhs voor eens naar de residentie te komen. Ze aarzelde. ‘Ik heb veel nare herinneringen aan Den Haag. Mijn periode daar was misschien de minst gelukkige in mijn leven. Maar goed, ik zal proberen een vriend met een auto te charteren - dan kan ik zelf zien hoeveel er nog overeind staat van het dekor van mijn Haagse verleden’.

Couperus door h.j. haverman

Ik woonde op een oude etage op het Noordeinde, waar enkele kisten als bank dienst deden, en een Biedermeier eetkamerhoekje Else Mauhs' lachlust opwekte. ‘Mijnheer heeft zich wèl apart geïnstalleerd’, was haar commentaar, toen ze op de enige gemakkelijke stoel die ik rijk was neerzakte. ‘Maar wij moeten flaneren!’ riep zij uit. ‘Flaneren in de septemberzon’.

Op de Hoge Wal stonden wij stil voor nummer 2, het laatste huis dat Couperus in Den Haag bewoond heeft. ‘Dit huis was het’, zei Else Mauhs, langs de stijve gevel omhoogturend. ‘Hij had een prachtig uitzicht over bosjes. Nu staat er een monsterlijk gebouw’. Misprijzend keek zij naar de overkant van het water, waar zich een kolossale PTT-vesting bevindt. ‘Hij vond het vreemd weer te wonen’, ging Else Mauhs verder. ‘Couperus was gewend geraakt aan een zwervend leven. Maar toen de eerste wereldoorlog uitbrak voelde hij zich opeens een vreemdeling in Italië. Hij kwam terug. En hij zei: “Nu waardeer ik de Hollandse dingen. Een staljongen op klompen, die in een stal emmers water uit smijt om de vloer te reinigen, doet mij écht Hollands aan, om zijn blond, breed bakkes, zijn emmer en zijn klompen en ik kijk naar hem zoals ik in Napels naar een zwartogige straatslijper zou kijken”. Couperus kon mild spottend uitweiden over de “heerlijk drenzige, vet geluidige draaiorgels, waarvan de doordringende snerping hem op een gure morgen verwarmde als een borrel dat zou doen”. Hij voelde zich een toerist in Den Haag, die eerste maanden, en sprak met aristocratisch dédain over de gepoetste belknoppen, waarnaast vaak een plaatje bevestigd was met de vermelding Aan de deur wordt niet gekocht of Lid van Armenzorg of Lid van de

[p. 13]

Nachtbewaking. “Dat hadden wij zo in Florence niet”, zei hij dan. “Tenslotte wist je nooit wie er aan de deur zou komen om wat te verkopen...en op Nachtbewaking ben ik allerminst gesteld.” Hij kon dan heel malicieus kijken, met die Indische ogen achter zijn lorgnet, die ogen die alles zagen: “de Kaninefatenvleesklompen van de koffersjouwers op een perron, die Batavierenkolenschoppen die zo handig het muntstukje, dat hij, Louis, ontwend was, vingen; het flesgroene grachtwater met de schilderachtige vrachtschuiten; de ijdelheid van de Haagse families, die, wanneer zij zich respecteerden, een serre hadden, moesten hebben, om waar te maken dat zij mee konden spelen in de hoogste coterieën.”’

Laat in de middag reden Else Mauhs en ik nog in de auto van P. langs het huis in de Surinamestraat, waar ‘Eline Vere’ geschreven is: een voornaam, 14 ramen aan de voorzijde tellend pand, dat Couperus' vader heeft laten bouwen in 1883-'84. Een jeugdvriend van de grote Louis, Frans Netscher, heeft later zijn kamer beschreven: ‘En als ik hem 's middags kwam halen scheen juist de zon op de achterzijde van het huis en stroomde met grote gulpen hitte door de ramen....Maar dit was juist waar Couperus van hield; dán voelde hij zich lekker, in zijn element, gezelligjes gestoofd als liep zijn bloed warmer en luier door zijn lichaam. Honderden malen troffen wij hem zo aan, in die Oosterse temperatuur, in zijn kamer vol bibelots en kokette fijne dingetjes. Meestal vonden wij hem aan zijn schrijftafel, zo keurig als een dames-bureautje, waarop kleine beeldjes en portretten in lijstjes stonden; vouwbenen, pennehouders, schrijfmap, cachet...’ Nu staat er een borstbeeld van Couperus voor de deur: op een sokkel kijkt hij met bronzen kop naar de parkerende auto's, waar hij, in zijn periode van flaneur, nog zo weinig last van ondervond, en die hij ‘kachels op wielen’ noemde.

Al schrijvend merk ik: die septemberdag in 1957 is memorabel. Else Mauhs vertelde P. en mij over vergeelde Haagse schandalen, en over de rendezvous plaats van internationale spionnen gedurende de jaren 1914-'18: Centraal in de Lange Poten. ‘Weten jullie dat Mata Hari, ver voor die tijd, als onbekende juffrouw nog bij Verkade heeft gesolliciteerd?’ vroeg zij ons. 's Avonds reden wij over de Herengracht, waar eens het Theater Verkade was gevestigd; later is deze ruimte omgebouwd tot een bioscoop:Odeon.

‘Wat draait er?’ vroeg zij zich vooroverbuigend om goed uit het raampje te kunnen zien. ‘Gaslicht met Ingrid Bergman’, antwoordde ik. ‘Gaslicht’, mompelde Else Mauhs. ‘De titel is wel toepasselijk voor mijn sentimental journey van vandaag’. Zij leunde achterover in de brede bank. ‘Ik heb Den Haag nog gekend bij gaslicht’, zei ze, toen we door het centrum reden, ‘en nu zie ik het terug bij neonlicht. Zo gaan wij af van de romantiek, langs koele lijnen van geleidelijkheid.

Het is maar goed dat er één man geweest is, die de fin-de-siècle periode voor altijd heeft vastgelegd. Mensen, straatbeelden en verhalen die voorbijgaan als er geen schrijvers en schilders zijn. Dingen die niet voorbijgaan, zolang er nog Breitners en Couperussen bestaan om met de volle inzet van hun persoonlijkheid en talent het vervloeiende van een tijdsbeeld te vangen.’

Om 8 uur reed Else Mauhs in de auto van P. weer naar Amsterdam. Ik woof haar na en zag haar sensitieve profiel nog even door de achterruit. En weer begreep ik waarom Verkade haar één van de weinige ladies van het Nederlandse toneel had genoemd. Zoals hij Couperus de perfecte gentleman onder de schrijvers vond.

geboortehuis van louis couperus

De tijd gaat wel snel: nu dragen pleinen en straten de namen van deze twee mensen.