Duitse Kroniek
André Matthijsse
Wolf Biermann is bijna vijfentwintig jaar inwoner van de DDR geweest. In 1953 verliet hij, als zeventienjarige, Hamburg en vertrok naar net socialistische deel van Duitsland; niet onbegrijpelijk voor de zoon van een communistische arbeider die in Auschwitz werd vermoord.
Als kritisch dichter/zanger een uiterst lastig burger. De laatste elf jaar werd aan zijn medeburgers de presentatie van zijn politieke liederen onthouden. Zelfs voor deelname aan bijeenkomsten van revolterende bewegingen in het andere Duitsland kreeg hij niet de benodigde papieren. Omdat hij ook dáár slecht op de ideologische markt lag. Om me tot dit jaar (1976) te beperken: kultur - rote blätter (een tijdschrift van de communistische partij in de Bondsrepubliek) publiceerde nog in het afgelopen maart-nummer een door de schrijver en partij-functionaris Oskar Neumann geschreven aanval op Biermann. In dat artikel viel o.m. te lezen:
‘Er ist uns in den Rücken gefallen; das ist seine politische Qualität. Der Reklamerummel um seine eigene Person und dazu die dreckige Art, in der er über andere herzieht, die seit Jahr und Tag in der Kampflinie standen und stehen, dazu das konkurrenzneidische Gerotze gegen die Genossen Degenhardt und Süverkrüp - das alles disqualifiziert ihn auch menschlich. Aber warum sollte in dem Rollenspiel, das er nun einmal für die andere Seite übernommen hat, nicht auch das zu dem Beruf und damit zu dem Fall des Wolf Biermann gehören.’
En elders in dit artikel werd gewag gemaakt van een zgn. anticommunistische variant, binnen het kader waarvan het normaal is van Welt en Zeit, CBS, Stern en das da honoraria te ontvangen en ‘natuurlijk’ niet meer van Sinn und Form of de Aufbau-Verlag.
Medio oktober kwam op dit artikel een reactie. Die Zeit publiceerde een open brief van Biermanns vriend en landgenoot prof. Robert Havemann. Het werd zowel een verdediging van Biermann als een analyse:
‘Zum Schluss ist es immer das Gleiche. Der ketzerische Genosse, der es wagte, die heiligsten Güter anzutasten, ist ein Uberläufer zum Klassenfeind geworden, er hat “ein Rollenspiel für die andere Seite” übernommen, “er hat nichts gemein mit der Bewegung, die für Frieden, Demokratie und Sozialismus kämpft. Er ist uns in den Rücken gefallen.” Zu Lebzeiten des grössten Wissenschaftlers und grössten Feldherrn aller Zeiten bedeutete ein Verdikt dieser Dimension die bevorstehende physische Vernichtung. Heute soll es wenigstens die politisch-moralische Verdammung bewirken. Wehe denen, die auch nur im stillen Kämmerlein eine Biermann-Platte auflegen.’
Havemann was niet de enige, ook Günter Grass had een vooruitziende blik. Toen Biermann in 1973 toestemming kreeg naar Hamburg te reizen (de enige keer en dan op voorwaarde dat zijn bezoek volledig incognito zou plaats vinden), bracht hij op zijn terugreis een kort bezoek aan Grass.
Grass schreef over zijn bezoeker een gedicht dat met de volgende regels eindigt: hij (Biermann) ‘könne ausgewiesen zurückkommen und unnütz sein hier.’
Aan het feit dat beiden gelijk hebben gekregen, heeft de Bondsrepubliek haar steentje bijgedragen. In de loop van dit jaar was namelijk in de Bondsrepubliek de actie Freiheit der Meinung - Freiheit -der Rede für Wolf Biermann van de grond gekomen. Een actie - tenslotte ondersteund door zo'n zevenduizend personen, onder wie Ernst Bloch, Heinrich Böll, Grass, politici als Egon Bahr - die Biermann in de tweede helft van november naar Bochum moest halen voor een optreden en de deelname aan politieke discussiebijeenkomsten aan de Ruhr-Universität. Een initiatief dat, zoals bekend, nogal succes heeft gehad.
Wat is er immers gebeurd?: Biermann kreeg toestemming maar werd, eenmaal het land uit, onmiddellijk ‘ausgebürgert’, dwz. hij verloor zijn Duits-democratische nationaliteit en kan derhalve niet meer terug. Een aantal sympathisanten - zoals zijn vriendin Nina Hagen, de schrijver Thomas Braasch en diens vrouw, de actrice Katharina Thalbach - die in het openbaar te kennen gaven eenzelfde behandeling te willen ondergaan, kregen die behandeling ook. Andere sympathisanten werden gearresteerd of kregen huisarrest, weer anderen - zoals Stefan Heym - een ernstige berisping. Het feit dat ook in de Bondsrepubliek werd geprotesteerd - onder anderen weer door Bloch, Böll en Grass - kan hier als een daad zonder belang worden vergeten.
Achteraf gezien is de zgn. Ausbürgerung van Biermann een uitstekende zet in het ideologische steekspel. Biermann was in de DDR monddood, maar wil in de Bondsrepubliek liever niet leven. Begon nu die Bondsrepubliek om hem te zeuren, werd hij afgeleverd, de actievoerders mochten hem houden ook. Een eenmaal in de Bondsrepubliek had en heeft Biermann alle moeite de reactionair huilende wolven (tegen het communisme en verdragen tussen beide Duitslanden) van zijn lijf te houden, terwijl de communisten daar niets van hem willen weten. ‘Unnütz’ is inderdaad het enige wat hem, ná de publiciteitsgolf, rest; Biermann is door deze zet politiek en moreel verdoemd.
De consequentie van deze rel is voor het cultuurpolitieke leven in de DDR ernstiger. Ongeveer tezelfdertijd (van Biermanns ‘Ausbürgerung’) werd de jonge, in het huis van Havemann wonende, auteur Jürgen Fuchs gearresteerd (19 november jl.). Hoe stroef de verhouding tussen Fuchs en zijn overheid al was, mag blijken uit de volgende passages uit een ongepubliceerde prozatekst, die een suggestieve indruk geven van iemand die door de autoriteiten voor een ‘laatste gesprek’ is uitgenodigd:
‘(...) das Erwachen kommt bald und spät, der eingeschlagene Weg schlägt zurück, keine Seitenstrasse, kein Fluchtweg bleibt.
Sie haben gesagt, wir haben gehört, Sie stellen in Frage, wir antworteten Ihnen, Sie zweifeln an, wir bezweifeln sehr stark, Sie gaben zu Protokoll, wir schlagen einen letzten Termin vor.
Einfach liegenbleiben, die Angst unter beide Lider nehmen, kein Wort mehr, keinen Gedanken,
Auteursrechtelijk beschermd