Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 69]

Ik kan er geen touw aan vastknopen
Margaretha Ferguson

‘Als u weet mevrouw,’ zei de oudere heer aan het tafeltje in het Indische restaurant, ‘dat ze vanaf de straat de onderarm afhakten van een klein kind dat in een auto zat, omdat het aan het armpje een gouden armband droeg...’

De man was zo donker van huid dat ik mij eerst afvroeg of het geen Indonesiër was. Maar nee, bleek het, Indischman; misschien met een volbloed Indonesische moeder en een Hollandse vader, misschien al van ‘Indische’, dus gemengdbloedige ouders, zodat het zuivere Indonesische bloed al een generatie verder teruglag.

Een Indischman dus, en één die duidelijk partij had gekozen voor het ‘blanke’ deel in zijn wezen. Hij had een Europees-georiënteerde opvoeding gehad en een in Europa genoten hogere opleiding. Vanuit zijn intellectuele en culturele verworvenheden die hij voor een groot deel ook in zijn geboorteland had ten nutte gemaakt, keek hij terug op ‘dat volk’, waarvan hij met een bepaald ‘percentage’ deel uitmaakte. Hij keek terug, hij keek niet neer. Hoofdschuddend, met diep verdriet, vertelde hij van meer ongelooflijke wreedheden, bijna schilderachtig van ergheid, die hij had aanschouwd. ‘Dat volk, mevrouw, dat is gewoon te vroeg zelfstandig geworden. Ze kunnen de vrijheid niet aan. Natuurlijk hebben ze recht op onafhankelijkheid maar het is te snel gegaan; wij, met onze kennis en kunde, hadden hen die geleidelijk moeten bijbrengen, maar we hebben de kans niet gekregen.’

Dit verhaaltje vult zich verder vanzelf in. Het is een uiting van de eurocentrische opvattingen die in het voormalig Nederlands-Indië van de jaren twintig en dertig de overhand hadden. Het blanke westen maakte de dienst uit maar, wat belangrijker was, het stelde de normen. En die normen werden aanvaard door dat deel van de Indonesiërs en gemengdbloedigen die voldoende ontwikkeling en intelligentie bezaten om in te zien dat de toestand in Nederlands-Indië onherroepelijk zou gaan veranderen, maar niet voldoende zelfbewustzijn om eraan te twijfelen dat deze veranderingen vanzelfsprekend dienden te gaan in de richting van het westerse beschavingspatroon. Voorzover dat niet was bereikt zag men dat als iets wat ‘nog’ niet was bereikt. En met ‘blankzijn’ als norm werd iemand die ‘zo zwart is als mijn laars’ lager aangeslagen dan de trotse drager van ‘kulit langsep’, een huid zo glad en bleekgeel als de heerlijke vrucht, de duku.

Maar opvattingen die de overhand hebben lopen lang niet altijd parallel met algemeen bestaande opvattingen. Een tijdsbeeld, de historici beginnen het goddank eindelijk in te zien, wordt te gemakkelijk bepaald naar de opvattingen van de bovenlaag van een samenleving omdat die bovenlaag door middel bijv. van het kunnen lezen en schrijven, en het in de hand hebben van drukpersen, krantengebouwen en uitgeverijen, vorm kan geven aan zijn eigen kijk op de zaak.

Ook in het Indië van de jaren twintig en dertig was de werkelijkheid wel veel gecompliceerder en rijker gelaagd dan die kleine groep stads-Europeanen met de zich aan hun conformerenden het zag. Over het groeiend zelfbewustzijn van de gemengdbloedigen, altijd geslingerd tussen blank en bruin, en de daarmee gepaard gaande duidelijker eigen identiteit (die eigenlijk pas nu, rond de kring van Tong-Tong, tot uitdrukking begint te komen), schrijft Leonore George elders in dit nummer.

Maar er bestond ook nog een ‘authentiek’ Indonesië, gevormd door Javanen, Sundanezen, Madurezen, Sumatranen, Dajaks, Menadonezen, Ambonezen, Papoea's, kortom, een enorme veelheid aan stammen, rassen, volken, met een enorme veelheid aan talen en culturen. Het grootste deel van deze mensen kon lezen noch schrijven (in 1940 was 90% van de Indonesische bevolking analfabeet, na driehonderd jaar koloniaal bewind had men nog niet genoeg tijd en geld willen vinden voor het oprichten van genoeg scholen), voor hun identiteit en hun eigen cultuur werd slechts belangstelling getoond door een aantal (zeer geboeide en bekwame) wetenschappelijke onderzoekers. De resultaten van die kennis kwamen terecht in Nederlandse archieven en universiteiten, maar de (over)heersende mening bij de ‘Europeanen in Nederlands-Indië’ was toch dat de ‘inlanders’ primitief waren, lieve blije onbezorgde kinderen desnoods, maar ‘nog niet rijp voor zelfstandigheid.’ Dat er intussen tientallen Indonesische schrijvers en dichters waren met een belangwekkend oeuvre, wie behalve de specifiek-geïnteresseerden onder de Europeanen wist dat? Ik niet in ieder geval.

Naar het koloniale isolement waarin ik ben opgegroeid heb ik in ieder geval geen heimwee.

Er is nog geen magistrale pen geweest (en daarvoor is er één nodig minstens van het formaat van Lev Tolstoj) die een brede schildering heeft kunnen geven van wat er, na de nederlaag tegen Japan in maart 1942, is ontstaan aan chaotische omwentelingen, zowel in militaire, politieke, economische macht als in het daaruit voortvloeiende bewustzijn. Met de tijdelijke overwinning van Japan dat na uitschakeling van de westerlingen Indonesië trachtte mee te krijgen in een ‘Grootaziatische welvaartssfeer’ begon de schoksgewijze ontwikkeling naar staatkundige onafhankelijkheid van Indonesië die door de Indischman aan mijn tafeltje (en zelfs door Sukarno himself!) ‘te snel’ werd genoemd. Alles stond op zijn kop; als er niet zo verschrikkelijk veel slachtoffers waren gevallen in die oorlogs en na-oorlogsjaren, honderdduizenden Indonesiërs, Indische mensen en Nederlanders, een feit dat nog steeds te weinig tot het Nederlandse volk is doorgedrongen) zou er ook erg veel te lachen zijn geweest, bijvoorbeeld om eenvoudige klerkjes die vanwege de politiek ineens een heel hoge rang kregen maar geadviseerd werden door Nederlandse deskundigen, en om de door Nederlandse taal-experts uitgezaaide verrijkingen van de Bahasa Indonesia die soms na enkele weken in de zotste vervormingen tot de uitzaaiers terugkeerden. De onderste lagen wentelden boven, de bovenste onder, en dat wentelen heeft nog steeds geen einde genomen.

Ik kan niet zeggen dat ik bepaald heimwee heb naar de jaren veertig tot vijftig-in 1948-'49 maakte ik binnen het tijdsbestek van twaalf maanden drie régimes mee: van de staat Negara Suma-Margaretha Ferguson, geb. 1920 te Arnhem, heeft lange tijd in Ned.-Indië gewoond. Zij publiceerde naast een aantal reisverslagen over China, Rusland en de Soedan de ‘Indische boeken’ ‘Het bloed en de haaien’, ‘Hollands-Indische verhalen’, ‘Nu wonen daar andere mensen (terug op Java)’ en ‘Mammie ik ga dood, aantekeningen uit de Japanse tijd op Java 1942-1945’.

[p. 70]

tera Timur tot Republik Indonesia Serikat (de federatie van Van Mook) tot Republik Indonesia (de java-centrische staat die er nu nog is)-maar ik heb deze jaren, waarin Nederlands-Indië veranderde in Indonesië en het leven onvaster en bedreigender maar oneindig kleurrijker werd, wel bijzonder fascinerend gevonden.

En nu beleven we dan, na het veelbelovend begin van Indonesia, zoals elders in dit blad door Prof. Wertheim beschreven, de tijd van president Suharto. De wentelingen zijn doorgegaan. Staatkundig mag het westen zich hebben teruggetrokken, economisch en militair (en dus ook politiek) voert het met Japan en Amerika wederom de boventoon.

De oude termen ‘wingewesten’ en ‘buitenbezittingen’ (die om redenen van tact in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog in onbruik waren geraakt) zijn weer ten volle geldig, ook al worden ze niet méér uitgesproken. Indonesië is niet zichzelf geworden; niet met hart en ziel maar wel met handen en voeten zit het vast, aan het westers bedrijfsleven, aan ontwikkelingshulp die gedeeltelijk terugvloeit in de vorm van orders voor datzelfde westerse bedrijfsleven. En dat ook dit régime niet het ware Indonesië in al zijn schakeringen vertegenwoordigt, maar wederom een (door westerse wapenleveranties gesteunde) macht, bewijst de angst van de macht-uitoefenden voor de miljoenen die door hen worden onderdrukt. Indonesië is het rijkste land ter wereld aan politieke gevangenen. Maar omdat het tevens hoort tot de rijkste landen ter wereld aan grondstoffen, voorzover dat niet door onoordeelkundige ontbossing, overmatige bevissing etc. wordt verminderd, maken wij ons liever druk om de misstanden in de Sovjetunie waar het immers toch al niet deugt. Wie, zoals dat in Nederland gelukkig in groeiende mate gebeurt, kritiek uitoefent op het zenden van ontwikkelingsgelden naar een onderdrukkend régime, mengt zich niet in de eerste plaats op oud-koloniale wijze bevoogdend in de binnenlandse aangelegenheden van Indonesië. Wie kritiek uitoefent op de bestaande, steeds inniger wordende relaties met het Indonesië van Suharto, oefent kritiek uit op het feit dat wij, Nederlanders, via onze hulp meewerken aan het in standhouden van een régime dat voor het allergrootste deel van de Indonesiërs zelf onaanvaardbaar is.

En toch, naar dat Indonesië, het nieuwe Indonesië dat ik door korte verblijven in 1973 en 1976 heel even kon opsnuiven, naar dat Indonesië gaat mijn heimwee uit. Ik heb heimwee, niet naar Nederlands-Indïë waar ik van 1929 tot 1946 verbleef inclusief Japans interneringskamp, ik heb een beetje heimwee naar de macabare maar ook absurde jaren 1948 tot 1950, maar mijn echte heimwee gaat uit naar het huidige Indonesië dat geen Nederlands-Indië meer is. Ook van dat huidige Indonesië wordt het heersende beeld gevormd door de mensen die aan de macht zijn. Die mensen zeggen bijvoorbeeld: het communisme is wezenvreemd aan Indonesië, het kan hier met geen mogelijkheid bestaan. Maar waarom zijn de mensen-aan-de-macht dan zo ijverig bezig de honderdduizend politieke gevangenen nog steeds te vermeerderen met onverwachte arrestatie her en der, met nieuwe deportaties van duizenden mensen tegelijk, op beschuldiging van communisme? Zijn die politieke gevangenen soms geen Indonesiërs? De mensen aan de macht verkwanselen de natuurlijke rijkdommen van Indonesië, voor een westerse industrialisatie die het land berooft van zijn bodemschatten. De mensen aan de macht geven voor dat door de waanzinnig luxueuze hotels, de waanzinnige autobanen en de nieuwe fabrieken, de werkgelegenheid wordt bevorderd, maar in feite neemt de werkloosheid hand overhand toe, en om de hoek van het marmer en het beton grijnst de armoede je aan in beelden van een dergelijke verschrikking dat de toerist die hier immers voor zijn plezier aan het potverteren en daviezenverschaffen is, maar gauw zijn hoofd omdraait. De mensen aan de macht omgeven zich met omgekochte militairen, met wapens en met miljoenen-in-het-buitenland, want de bodem onder hun voeten is onvast. Niet alleen communisten, echte of vermeende, maar ook Islamieten en Christenen, familieleden van gevangenen, moeders van in Oost-Timor omgekomen soldaten, van hun broodwinning beroofde landbouwers en vissers, werkloze hele of halve academici, sociale werkers, studenten van allerlei richting, verbeiden vol angstige spanning de val van Suharto en zijn corrupte echtgenote Tien, wier bijnaam ‘tien procent’ intussen is gewijzigd in ‘fifty-fifty’.

Hoe kan een mens heimwee hebben naar een land waarin een dergelijke terreur, een dergelijk onrecht, een dergelijke armoede en ontbering heersen? Naar een land dat, welke omwenteling er ook zal komen, nog jaren van ellende en chaos zal kennen?

Ik heb heimwee naar dit Indonesië omdat je er geen touw aan kunt vastknopen. Doe je in Jakarta één stap opzij van de onwaarschijnlijke wolkenkrabbers en de zesbaanswegen vol toeterend snelverkeer, dan kijk je in het glimlachend gezicht van een neerhurkende fruitverkoper in de schaduw van een over een tuinmuur hangende bloeiende struik. Bevind je je één meter van je toeristengroep dan blijk je meteen verwikkeld in een gespret over tien of dertig jaar geleden en de dag van vandaag met één of meer warm belangstellende omstanders. De piekfijn uitgedoste piccolo in het reusachtige hotel is dolblij met een gescheurde nylon-duster waarvoor ik nog een briefje moet schrijven als bewijs dat hij het niet gestolen heeft, maar slaat een kostbaar pakje Amerikaanse sigaretten met een beleefde glimlach af. De bedelaar zonder benen die zich voortbeweegt op aan zijn handen vastgebonden leren lappen kàn deel uitmaken van een rijke en dus machtige handelsgemeenschap. De zorgzame jongen die op het brede hotelterras met uitzicht op het Toba-meer twee glazen ajer-jeruk (citroensap) brengt verdient - misschien vijftien gulden in de maand, maar de twee glazen ajer-jeruk kosten samen zeven gulden. Nadat de jongen de glazen zorgzaam heeft neergezet loopt hij over het ruime terras naar de grote binnenruimten van het beroemde Prapat-hotel, en keert terug met in zijn hand één lepeltje waarmee hij beurt voor beurt onze glazen omroert.

Vervolgens draagt hij, glimlachend en behoedzaam het lepeltje weer naar binnen.

In Indonesië, is alles mogelijk. Miljoenen dollars aan onvoltooide bouwwerken staan in de steigers te roesten, in de vuilnishopen pikken zwervers samen met katten en geiten eetbare resten op, anderen laten in hun marmeren badkuipen gouden kranen monteren. Het beeld dat de mensen-aan-de-macht je willen voortoveren vertoont steeds grotere gaten. Wat er aan een nieuwe werkelijkheid naar buiten zal komen - ik durf het niet te voorspellen. Die werkelijkheid zal, evenmin als de huidige, kunnen worden gevangengen binnen de termen van rationeel westers denken. En daarom vooral - daarom heb ik heimwee naar Indonsië, ook nu.