Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 65]

Fragment uit Schaken met Diponegoro toneelstuk in drie bedrijven
men zou dit het spel van een fatale vorm van heimwee kunnen noemen Hella S. Haasse

Ter inleiding:

in 1855 stierf in de benteng (het fort) van Makassar, op Celebes, de leider van de querillastrijd die van 1825 tot 1830 in midden-Java heeft gewoed. Deze aanvoerder en volksheld heette Diponegoro. Hij was een prins uit het vorstenhuis van Yogyakarta, gehoorzaam aan de adat die voor hem, de zoon van een bij-vrouw, de troon van Yogyakarta onbereikbaar maakte en een diepgelovige Islamiet, op het gëexalteerde af, misschien zelfs bij vlagen enigszins gestoord. Sinds zijn jeugd werd hij, op grond van een door zijn overgrootvader uitgesproken voorspelling, beschouwd als de ‘rechtvaardige’, die een einde zou maken aan de Nederlandse overheersing. In de Java-oorlog toonde hij zich een bekwaam strateeg. Men kon hem slechts gevangen nemen door hem - onder voorwendsel van onderhandelingen - in een hinderlaag te lokken. Diponegoro werd gestraft met levenslange verbanning naar Celebes. Zijn vrouw Radanissa en enkele getrouwen mochten met hem meegaan. Nederlandse officieren, die tijdens het transport, en later in de forten van Menado en Makassar met Diponegoro in aanraking kwamen, hebben melding gemaakt van zijn waardig, beheerst gedrag en zijn concentratie op dingen des geestes. Naar men zegt schaakte hij wel eens met zijn bewakers. Het centrale personage in ‘SCHAKEN MET DIPONEGORO’, Egbert Van Wellecom, is zo'n (zij het dan fictieve) commandant van Makassar, en wel de laatste die de Javaanse prins heeft meegemaakt. In de loop van zijn vijfjarige diensttijd is Van Wellecom zeer onder de indruk gekomen van diens houding. Het schaakspel biedt de gelegenheid tot telkens hernieuwd contact. Van Wellecom raakt ook in toenemende mate in de ban van de Javaanse cultuur en de Javaanse gedachten-wereld, die hij evenwel alleen van horen zeggen kent, uit de verhalen van prins Diponegoro en zijn omgeving.

Na Diponegoro's dood keert Van Wellecom terug naar Nederland, vergezeld van zijn ordonnans en van een oude vrouw, die tot de kleine hofhouding van de prins heeft behoord, en die uitdrukkelijk de wens te kennen heeft gegeven bij Van Wellecom te blijven; door haar haast twintigjarige verblijf op door Nederlanse militairen bemande forten spreekt zij tamelijk goed onze taal. Van Wellecom blijkt vervreemd van zijn nog jonge vrouw Emma (die om gezondheidsredenen gedurende die vijf jaar in Nederland is achtergebleven) en van de mentaliteit in de provincieplaats, voor hem de absolute tegenpool van het ‘Java’, dat hij zich voorstelt.

Hij gaat zich geleidelijk vereenzelvigen met Diponegoro; in hem herleven de belangrijkste momenten uit diens bestaan.

Emma weet zich geen raad met de situatie; hoewel zij oprecht haar best doet een toegewijde, trouwe echtgenote te zijn, voelt zij zich in haar verwarring en vereenzaming steeds sterker aangetrokken tot de huisarts, een vriend uit haar jeugd, die ook van haar houdt, en ontsteld getuige is van wat hij op den duur niet anders dan als krankzinnigheid van Egbert kan beschouwen.

Het volgende fragment is de slotscène van het tweede bedrijf. Emma, in tweestrijd tussen loyaliteit jegens haar man en groeiende genegenheid voor de dokter, wil nog één poging doen het contact te herstellen met Egbert, die al dagen lang - hierbij geholpen door de oude Javaanse vrouw - in kleding en gedrag het verleden van Diponegoro schijnt te willen oproepen.

Plaats van handeling is het huis van Egbert en Emma Van Wellecom in een dorp in de Achterhoek of op de Veluwe. Tijd: 1855. Het toneel stelt voor de zitkamer, links glazen deuren naar een bordes. Rechts een deur, die toegang geeft tot het kabinet, waar Emma sinds Egbert's thuiskomst alléén slaapt. Midden achter een dubbele deur naar de hal.

Bij deze deur zit Roekmini, de oude Javaanse vrouw, onbeweeglijk gehurkt. Zij draagt de ceremonieele kleding van een dienares van het hof van Yogyakarta. Voor haar op de grond liggen twee, in gebatikte doeken gewikkelde, paketten. Het is schemerdonker in de kamer. Buiten, in het park, valt de avond. Emma komt met een brandende lamp in de hand uit haar slaapkabinet. Zij ziet Roekmini en schrikt.

[p. 66]

EMMA)

Hoe lang ben jij al hier?

ROEKMINI)

Heeft de Hoge Mevrouw Roekmini geroepen?

EMMA)

Nog niet.

ROEKMINI)

Maar de Hoge Mevrouw wil dat wèl?

EMMA)

Ja...ik wil het wel.

ROEKMINI)

Roekmini is nu hier. De Hoge Mevrouw kan nu spreken.

EMMA)

Ik wil naar mijn man. Naar kapitein Van Wellecom.

ROEKMINI)

Wat zal mevrouw tegen hem zeggen?

EMMA)

Dat zijn mijn zaken, Roekmini.

ROEKMINI)

Wil mevrouw zeggen, dat zij weggaat? of wil zij blijven, in liefde?

EMMA)

Dat weet ik pas, wanneer ik mijn man weer terugheb.

ROEKMINI)

Mevrouw zal haar man hebben, als zij de vrouw wordt, die bij hem past.

EMMA)

Wat bedoel je?

ROEKMINI)

Ik kan maken, dat mijn Hoge Heer met mevrouw spreekt.

EMMA)

Ik zal je dankbaar zijn. Ik wil je ook belonen. Ik begrijp, dat jij naar je vaderland verlangt. Ik kan jou helpen daar weer naar toe te gaan.

ROEKMINI)

Java is waar ik ben...als ik wil.

EMMA)

Breng me nu bij mijn man.

ROEKMINI)

Ik zal mijn Hoge Heer bij mevrouw brengen.

EMMA)

Dat is ook goed. Alsjeblieft, Roekmini, ga nu. Ik blijf hier wachten.

ROEKMINI,

ontknoopt langzaam één van de twee paketten en neemt er een voor een de kledingstukken en sieraden van een Javaanse prinses uit, die zij Emma aanbiedt)

EMMA)

Wat is dat? Wat moet ik daarmee?

ROEKMINI)

Dit zijn de kains...en de juwelen...van een Raden Ajoe van Yogyakarta. Voor Mevrouw.

EMMA)

Nee, Roekmini. Ik wil geen verkleedpartij. (ROEKMINI is opgestaan en begint in eerbiedige houding de knoopjes van Emma's japon los te maken) Laat dat! Van wie zijn deze kleren?

ROEKMINI)

Van de Raden Ajoe Radanissa.

EMMA)

De vrouw van Diponegoro? Een dode? Hoe kom je er aan?

ROEKMINI)

Roekmini bewaart alles.

EMMA,

afwerend)

Nee...ik wil niet...

ROEKMINI,

gaat onverstoorbaar voort de knopen los te maken)

Mevrouw wil toch aan haar man vertellen, wat in haar hart is. Mevrouw is bang, zij is bedroefd. Mevrouw wil niet langer alleen zijn. De Hoge Heer zal luisteren, want hij verlangt naar zijn geliefde...

EMMA,

getroffen)

Verlangt hij werkelijk naar mij?

ROEKMINI)

Mevrouw zal zijn als een bruid op de dag van haar huwelijk. (Zij trekt EMMA met snelle gebaren japon en onderrok uit, slaat dan een kain los om EMMA's schouders, als bescherming, terwijl zij haar verder ontkleedt.

Al sprekend hult zij EMMA in een Javaans hofkostuum in serimpi-stijl) Ik heb de bruid van mijn Hoge Heer gekleed en getooid. In de ochtend, heel vroeg, heb ik een bad klaargemaakt, met bloemen van melati en tjempaka in het water, om het te laten geuren, en ik heb haar gemasseerd en gezalfd met boreh, dat haar huid glanst als goud, en ik heb haar haren gedroogd en haar de vorstelijke kleren aangetrokken... de dodot met het vrouwenpatroon, deze...kijk dan, nu doe ik mevrouw de njamping om... en ik laat de sleep in goede stijl neervallen...langs het rechterbeen...nu sluit ik de pending... de gouden gordel, mevrouw, met de Garuda-vogels en de lotusbloemen... en ik plooi de slendang zoals het hoort...(ROEKMINI drukt EMMA zacht neer op een stoel en zet haar de hoofdtooi van de Javaanse vorstelijke bruid op) En nu moet de Hoge Mevrouw heel stil zitten... (ROEKMINI neemt een schminkdoos en verft met enkele streken EMMA's wenkbrauwen, en schildert de ceremonieele ‘haar-punten’ op haar voorhoofd en wangen.)

EMMA,

in de ban van het ritueel)

Roekmini....wie ben jij toch?

ROEKMINI)

Stil...mevrouw moet niet bewegen. Wie is Roekmini? Roekmini dient. Zo wordt haar lot vervuld. Toen Roekmini nog jong was...lang geleden...was zij manggoeng in het paleis van de sultan van Yogyakarta.

EMMA)

Manggoeng? Wat is dat?

[p. 67]

ROEKMINI)

Stil...ik zal het zeggen, Acht manggoengs zijn er in de Kraton...zij dragen de heilige Rijkssieraden voor de sultan uit...de gouden sirihdoos en de gouden speekselkom, en nog veel meer. Roekmini is manggoeng. Heel voorzichtig loopt zij...met neergeslagen ogen...heel ernstig...heel plechtig...Zij luistert, zij hoort alles wat er verteld wordt in de Kraton van Yogyakarta...over het oude konikrijk Mararam, en over de heilige dingen van lang geleden...Kijk, nu breng ik mevrouw de juwelen: de soebengs voor de oren, en het halssnoer, en de armbanden...

EMMA)

Maar je hebt ook Diponegoro gediend.

ROEKMINI,

terwijl zij EMMA tooit met de sieraden)

Toen de Pangeran Diponegoro van het Hof wegging naar zijn huis in Tegalredja...toen hij niet meer wilde zijn, waar geen eerbied was voor de ouae heilige dingen...toen is Roekmini meegegaan met de vrouwen die bij de prins waren. De Pangeran Diponegoro leeft in Tegalredja heel eenvoudig... hij leest in de Koran en in de Sura's. En altijd zijn daar bij hem vrome mannen, en ook vrouwen, die in de heilige boeken gestudeerd hebben. Roekmini luistert. Het licht van Allah komt in haar hart.

EMMA)

En daardoor... door die leer van Mohammed...heb je het heidendom van Mataram vergeten?

ROEKMINI)

In mijn Hoge Heer, de Pangeran Diponegoro, zijn Mataram en de leer van de Profeet één. De Pangeran Diponegoro is de Ratoe Adil, de Mahdi, de rechtvaardige vorst, die gezonden is om een eind te maken aan de verwarring, de onderdrukking. Door de Pangeran Diponegoro te dienen, dient Roekmini de raadsbesluiten van Allah. (Zij reikt EMMA een handspiegel en gaat gebukt enkele passen achterwaarts)

EMMA,

star van verwondering)

Ben ik dat?

ROEKMINI,

met een eerbiedige sembah)

De Raden Ajoe, de geliefde van mijn Heer, is vandaag zo mooi als een hemelnimf of een prinses van Mataram uit oude verhalen. (Zij zingt zachtjes):

Duh Dewa duh Betara gung
Tingalana Solah mami
Sewu lara sewu brangta
Tan ana timbanga mami
Jen pukulun tan panggiha
Kawalan Pangeran mami...

EMMA,

zonder haar ogen van haar spiegelbeeld af te wenden)

Wat zing je daar?

ROEKMINI)

Een tembang...een oud lied...van Dewi Sita, de vrouw van Rama. Zij is ver van hem... geroofd en weggevoerd...alleen in een vreemd land. Zij verlangt naar hem. Zij is bedroefd...

EMMA,

terugkerend tot de werkelijkheid)

Haal mijn man, Roekmini. Breng hem bij mij.

ROEKMINI,

beweegt zich achterwaarts, steeds eerbiedig groetend, naar de middendeur)

Roekmini brengt nu de Pangeran Diponegoro bij de prinses, zijn bruid... die bij hem is gebleven in de verbanning...die zijn lot gedeeld heeft tot haar dood. (ROEKMINI verlaat de kamer)

EMMA,

staat langzaam op van haar zitplaats)

De prinses, zijn bruid...die bij hem is gebleven in de verbanning...die zijn lot gedeeld heeft tot haar dood...Is krankzinnigheid een vorm van ballingschap? Moet ik dan hier blijven, altijd...zó? (Zij betast aarzelend haar gewaad, haar sieraden) Wie ben ik eigenlijk? (voor de grote, wat schuin naar voren hangende spiegel boven de schoorsteenmantel blijft zij staan; zij ziet zichzelf nu ten voeten uit) Mijn God...Emma? Emma van Wellecom? (Zij heft haar armen op; daardoor ontvouwt zich de dunne sluier, die aan haar polsbanden bevestigd is. Onwillekeurig beweegt zij armen en handen als in een dans)

(EGBERT VAN WELLECOM en ROEKMINI komen binnen door de middendeur. EGBERT draagt het vorstelijke hoofddeksel, en een kris in zijn gordel, en heeft als de Javaanse bruidegoms, het bovenlijf ontbloot. Hij ziet EMMA. De indruk, die zij in deze nieuwe, ongewone gedaante op hem maakt, is overweldigend.)

EMMA,

nadert hem, smekend)

O, luister nu toch eindelijk naar me!

ROEKMINI,

snel tot EMMA)

Stil...nog niet!

EGBERT)

Mijn juweel van Java. Mijn schat en mijn robijn. Het was, alsof ik gestorven was.

EMMA)

Ja, het was alsof je gestorven was.

EGBERT)

Maar nu ik mij wonderschone heb teruggevonden, voel ik mij herleven.

EMMA)

Nu lijkt het, alsof ik gestorven ben...

EGBERT)

Wanneer ik jou zie, geloof ik aan mijn bestemming. Want in jou bezit ik Ratoe Lara Kidoel, de godin van de zee.

ROEKMINI,

hurkend bij het paar, tot EMMA)

Katoe Lara Kidoel, de godin van de zee, geeft haar liefde alleen aan de sultan van Yogyakarta. Geen sterveling mag haar zien, alleen de Hoge Heerser van het Rijk...Eens, op een keer, is de Pangeran Diponegoro alleen

[p. 68]

in een grot aan het strand...bij Loewoegamba...hij denkt na...de werled valt weg... het is heel stil...en daar...alles schittert!...komt Ratoe Lara Kidoel bij hem. Hij begrijpt niet..., hij is bang, hij denkt: een valstrik van een kwade geest...

EGBERT)

...want Diponegoro zàl immers nooit heersen in het Rijk van Yogyakarta.

ROEKMINI)

Maar Ratoe Lara Kidoel heeft gezegd: eens, later, kom ik bij u.

EGBERT,

tot EMMA)

Jij bent bij mij gekomen. En daarom ben ik de enige van alle stervelingen die, zonder Heerser van Yogyakarta te zijn, toch verbonden is met de Glans van de Zee. Zo weet ik, dat mij een leidende taak is toegedacht. Het heeft mij kracht gegeven. Ik heb de wapens opgenomen.

ROEKMINI)

De Pangeran Diponegoro is listig en taai in de oorlog tegen de Hollanders. Hij is nu hier...dan daar...als het vlugge dwerghert Kantjil...en als een slang zo snel schiet hij tevoorschijn uit een verborgen plek...dan wordt hij als een tijger zo sterk...en treft de vijand. Hij maakt de Hollanders beschaamd.

Zij hebben veel soldaten...en veel kanonnen...maar zij kunnen mijn Hoge Heer niet verslaan.

EGBERT)

Stil, nu wil ik de oorlog vergeten, (hij citeert terwijl hij naar EMMA kijkt:) ‘Zij was als de maan, die juist boven de bergen staat, zo helder en stralend zag zij eruit...’

ROEKMINI,

tot EMMA)

Dat is uit het lievelingslied van mijn Heer, het verhaal van Sidapaksa en Sri Tanjung, zijn bruid.

EMMA,

tot EGBERT)

Toe laten wij samen praten. Er zijn zoveel dingen, die ik je moet zeggen. Al deze jaren heb ik nagedacht...over ons beiden...

EGBERT,

hij schijnt niet te horen wat zij zegt)

Hoe is het ook weer, in dat vers? ‘Het was hem, alsof zijn hart werd gekerfd...hoe gaat het een man, die verliefd is? Hij is als bedwelmd...Als lotussen zijn je ogen, als een passiebloem je wimpers. Een gespleten mangistan-vrucht zijn je lippen...’ (hij buigt zich naar haar toe)

EMMA)

Nee...o nee. Laat me nu. Er zijn andere dingen...

EGBERT)

Sri Tanjung beeft óók zo, van angst en verlangen, voordat zij met Sidapaksa verenigd wordt...

EMMA)

Roekmini! Zeg toch tegen mijnheer...

ROEKMINI,

neemt zeer ceremonieel EGBERT en EMMA bij de hand en leidt hen naar de sofa, waar zij hen laat plaats nemen)

In naam van Allah, de Genadigde de Barmhartige, Ik wil, dat bruid en bruidegom gaan zitten.

Moge de bruid altijd aan de zijde van haar echtgenoot blijven!

In naam van Allah, de Genadigde, de Barmhartige,

Ik wil, dat bruid en bruidegom één zullen zijn.

Mogen zij in staat zijn elkaar te begrijpen

Mogen hun lichamen elkaar leren kennen...

(terwijl ROEKMINI deze rituele huwelijkssluitingstekst uitspreekt, streelt EGBERT voorzichtig, met zijn vingertoppen, EMMA's gezicht en schouders. EMMA, overrompeld door al wat er gebeurt, laat hem begaan)

ROEKMINI)

De mannelijke vooroudergeesten zeggen, dat het goed zal zijn. De vrouwelijke vooroudergeesten zeggen, dat het goed zal zijn. Waar u ook heen gaat, wees onder Gods hoede.

EGBERT,

opstaande, tot ROEKMINI)

Licht ons bij.

(ROEKMINI neemt de lamp van de tafel en draagt die naar de kleine zijkamer. Door de open deur is in de nu verlichte ruimte EMMA's bed zichtbaar. Daarheen leidt EGBERT zijn vrouw, terwijl hij haar onafgebroken aankijkt. EMMA, weerloos door verwarring en medelijden, laat zich meevoeren. ROEKMINI sluit zacht de deur achter het paar. De zitkamer is nu donker; alleen het schijnsel van de opkomende maan werpt lange plekken flauwe glans op de vloer. ROEKMINI ontknoopt het tweede pakket en neemt er een klein gamelaninstrument van het type gendèr uit. Zij hurkt daarbij neer)

ROEKMINI)

Zó staat het geschreven in het verhaal van Sri Tanjung: ‘Toen zij voor de eerste maal door haar man werd aangeraakt, ontvloed haar als het ware een deel van haar leven. Het was haar, alsof haar ziel haar verliet...’

(Heel zacht speelt ROEKMINI steeds weer dezelfde eentonige, liefdelijke melodie. De middendeur wordt geopend, en Teun, de ordonnans, komt binnen. Even blijft hij staan, niet zeker van zijn rol. Dan laat ook hij zich langzaam op zijn hurken zakken, en luistert roerloos)

Hella S. Haasse, geb. 1918 te Batavia, vertrok kort voor de oorlog naar Nederland. Naast een groot aantal (historische) romans en essays publiceerde zij een aantal ‘Indische boeken’, w.o. ‘Oeroeg’, ‘Een zelfportret als legkaart’ en ‘Krassen op een rots’. Haar toneelstuk ‘Schaken met Diponegoro’, waarvan hier een fragment is opgenomen is in studie bij de Haagse Comedie.