Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 40]

president Soekarno (zonder koepiah, een zeldzame foto), en J.H. Ritman in Tjipanas, omstreeks 1953

Persoonlijke herinneringen aan Soekarno J.H. Ritman

Bernhard Dahm, de Duitse historicus die het tot dusver belangrijkste boek over Soekarno heeft geschreven (in het Nederlands vertaald onder de titel Soekarno en de strijd om Indonesië's onafhankelijkheid (Uitgave Boom, Meppel, aldaar niet meer verkrijgbaar)) komt na 300 pagina's tot de conclusie dat ‘een helder beeld van Soekarno in de literatuur niet bestaat’. Een Amerikaanse schrijver over Indonesië, Willard Hanna, karakteriseert Soekarno als ‘flamboyant, briljant, opbruisend, knap van uiterlijk, zoetgevooisd, dynamisch, magnetisch’, maar ook als een ‘exhibitionistisch extremist’.

Een vat vol tegenstrijdigheid dus. Dit is een poging om in de marge, aan de hand van enige persoonlijke herinneringen, een bescheiden bijdrage te leveren tot de kennis van deze komeet-achtige figuur.

Hij had geen imponerend uiterlijk. Dankzij zijn Balise moeder was hij iets groter dan de gemiddelde Javaan. Maar door zijn flamboyante uniformen die hij met grote zorg droeg maakte hij nochtans een martiale indruk. ‘In burger’ en zonder hoofddeksel - hij was volkomen kaal op de kruin - schrompelde hij ineen tot een ouwelijk mannetje. Zijn intelligentie, maar vooral zijn welsprekendheid, stelden hem in staat het toneel te beheersen; al in zijn jonge jaren was hij een haantje de voorste.

Als journalist kende ik hem, maar het zou tot 1947 duren voor ik hem in den vleze ontmoette. Toch bleek later de kennismaking op papier de basis te zijn voor zijn houding tegenover mij. Van het proces tegen Soekarno in 1930 was in de krant waarvan ik toen hoofdredacteur was, het Bataviaasch Nieuwsblad, een verslag gepubliceerd dat in vele opzichten afweek van de verslagen in andere bladen. Die laatste hadden zich meestal bepaald tot voor de beklaagde uiterst onwelwillende commentaren. Het Bataviaasch Nieuwsblad publiceerde een verslag van de terechtzitting zoals een Nederlandse krant dat zou hebben gedaan en maakte o.a. uitvoerig melding van het pleidooi van Soekarno.

Ik had dit allang vergeten. Later zou blijken dat hij zich dit minutieus herinnerde - hij had een fotografisch geheugen - en er mij nog altijd erkentelijk voor was. Pas in de vijftiger jaren hadden wij hierover een gedachtenwisseling en ontdekte ik, dat dit grondslag was van zijn waardering voor mij.

Het zou 1942 worden voor er weer enige aanraking was tussen de familie Soekarno en mijn huishouding. Ik zat in die tijd in de gevangenis, dankzij de nieuwe heren; mijn vrouw was alleen nog thuis. Ons erf grensde aan dat van mr. P. Feith, die met zijn gezin van huis was verdreven. Hij was de bewoner geweest van het historische pand Pegangsaän Oost 56 waar later de Republiek zou worden uitgeroepen. Na zijn internering was het pand aan de inmiddels door de Japanners naar Batavia overgebrachte Soekarno als woonplaats toegewezen. (Later heeft Soekarno dit historische pand laten afbreken; men vraagt zich af waarom.)

Over de afscheiding tussen de erven heen had mijn vrouw zo nu en dan contact met Soekarno's tweede vrouw Inggit. Op zekere dag beklaagde deze zich tegen over mijn vrouw dat zij, die die jaren van gevangenisstraf en verbanning met Soekarno had gedeeld, nu terzijde dreigde te worden geschoven voor een jonge vrouw uit Benkoelen die had deelgenomen aan een cursus, gegeven door de in die dagen daar geïnterneerde revolutionair. ‘Alle ellende heb ik met hem gedeeld; nu word ik aan de kant gezet.’

Na de turbulente jaren van de oorlog ga ik in 1947, samen met de hoofdredacteur van het Amsterdams Handelsblad Von Balluseck en het toenmalig Kamerlid Ruys de Beerenbrouck naar Togya, om kennis te maken met ‘de republiek’. Wij zijn nog niet gezeten of Soekarno zegt tegen mij: ‘Weet u dat wij nog buren zijn geweest?’ Natuurlijk wist ik dat, al had ik mijn huis niet meer gezien sedert de evacuatie van de regering naar Bandoeng in het rampjaar 1942.

Soekarno vroeg mij mee te gaan naar Malang, waar het eerste kongres zou worden gehouden van de SOBSI, de Indonesische vakcentrale. Aldus geschiedde. Ik kwam onder de indruk van de overstelpende vreugde van de bevolking bij de ont-

[p. 41]

moeting met de man die zij, ondanks zijn tekortkomingen, vereerden als de Tatu Adil - de Javaanse Messias. Hij was een magnetische persoonlijkheid. Twintig jaar later zou dit Hossanah gevolgd worden door het Kruisigt hem! De corruptie van de macht was in de beginjaren van de revolutie nog in een aanvangsstadium, Soekarno was toen nog de Verlosser.

Ofschoon ik als lid van de staf van de Regeringsvoorlichtingsdienst niet bepaald een bijzonder geachte of gewaardeerde figuur ben in de jaren tot de souvereiniteitsoverdracht, zijn in die jaren vele goede contacten in Indonesische kring niet geheel verloren gegaan. Ook in die Indonesische kring wekt het dus enige verbazing, wanneer ik in 1950 word gearresteerd als verdachte van deelname aan het complot van Westerling, vlak na de souvereiniteitsoverdracht. Ik ben nu een gevangene van de militairen, onder de Staat van Oorlog en Beleg. De geschiedenis ‘van mijn gevangenschap is een verhaal op zichzelf (dat de heer Ritman zich voorneemt binnenkort te schrijven! Red. Bzzlletin).

Nu in de loop der jaren de scherpe kantjes zijn afgeslepen en mijn verontwaardiging over die arrestatie is verdwenen heb ik aan de drie maanden in de gevangenis Glodok eigenlijk alleen boeiende herinneringen. In de persoon van mijn lotgenoten kwam ik in aanraking met karakters van de meest uiteenlopende aard. Ik liep al tegen de zestig en had, naar goede Indonesische traditie, dus recht op een gepriviligieerde behandeling, zowel van de kant van mijn Indonesische medegevangenen als van mijn bewakers. Een haast ongelooflijke ervaring.

Nauwelijks uit de gevangenis ontslagen bleek mijn positie in de Indonesische wereld niet te hebben geleden: terwijl het gros van mijn Europese medegevangenen werd ontslagen onder voorwaarde binnen 24 uur Indonesië te verlaten, werd mij toegestaan in Indonesië te blijven.

Dat deed ik zonder aarzelen. Na dertig jaar was ik aan Indonesië innig verbonden geraakt. Ik had een Indische vrouw, die met mij door dik en dun alle zorgen had gedeeld, en die zo mogelijk nog sterker dan ik was verbonden met dat heerlijke land en zijn ons zo intens vertrouwde bevolking. Ik trad weer op als hoofdredacteur van de Nieuwsgier, dat, na de Japanse capitulatie begonnen als een gestencild newssheet, zich had weten staande te houden toen de ‘oude’ Indisch-Nederlandse kranten weer begonnen te verschijnen. Nauwelijks weer in functie, kreeg ik een boodschap van het paleis. Ik werd uitgenodigd deel te nemen aan een reis die president Soekarno zou maken naar de kleine Soenda-eilanden. Ik voelde daar niets voor. Na de ongeregelde toestand,door mijn gevangenisverblijf ontstaan zowel op de krant als in mijn huiselijke omstandigheden, wenste ik vóór alles in een rustige sfeer te kunnen werken. Ik begaf mij dus naar het kabinet van de president en deelde mede dat ik, hoezeer ook door zijn uitnodiging vereerd, er geen gebruik van zou maken. De chef van het kabinet, mijn oude kennis Pringgodigdo, viel scherp tegen mij uit:‘Begrijp je niet dat dit je rehabilitatie is na die ellendige Westerling-geschiedenis?’ Ik liet mij overhalen en ging.

Dit was het begin van de voor mij in hoge mate interessante nadere kennismaking met Soekarno. Wij konden het van den beginne af goed met elkander vinden, het duurde niet lang of hij noemde mij Paatje, een in de verte met de Indonesische term bapak verwante term, getuigend zowel van vertrouwelijkheid als van respect - kortom een aanspreektitel die men gebruikt voor oudere mensen die men wel mag. Als Soekarno je mocht kon hij allerbeminnelijkst zijn. Wee degenen die hem in de weg stonden, zoals de vrienden en medewerkers van het eerste uur hebben ervaren: Hatta, Moh. Roem, Sjahrir, Sjaffroeddin, Natsir, en zovele anderen. Zijn houding bewoog zich tussen uitersten. Ik viel in de categorie van lieden die bij hem geen kwaad konden doen.

In de loop van de zes jaar dat ik nog in Indonesië ben gebleven, ben ik alles bij elkaar vele maanden met Soekarno op reis geweest. Hem uitlokken tot een gesprek over de politieke of economische toestand leverde nooit enig resultaat op. Zodra de discussie op gang kwam maakte hij er met een gemeenplaats of een dooddoener een eind aan.

Wel was het duidelijk, dat hij zijn kracht zocht in een politiek evenwicht tussen het leger en de grote politieke organisaties in het land, en dat hij de communisten gebruikte om zowel zijn eigen PNI (Partai Nasional Indonesia) als de Masjoemi (Islamitische partij) onder druk te houden. Ik geloof niet dat hij ook maar enige sympathie koesterde voor de communistische praktijk, al maakte hij bij voorkeur gebruik van marxistische leerstellingen - hij citeerde graag en was niet kieskeurig in de keuze van zijn materiaal en zelfs niet in de ‘correcties’ die hij vaak aanbracht in zijn citaten - maar hij had de communisten nodig.

Was hij een staatsman? Een uitermate knap politicus was hij zeker. Maar reeds in die jaren voelde ik dat dit spel tenslotte zou moeten leiden tot een catastrofe, en ik besloot, met de dood in het hart, terug te keren naar Nederland zodra zich daartoe een geschikte gelegenheid zou voordoen. Die kwam pas in 1956, tien jaar vóór de grote Kladderadatsch, maar ware ik in 1956 niet vertrokken dan had de Irian-kwestie mij in 1957 of '58 toch wel gedwongen het land te verlaten. Nu was ik met mijn hakken over de sloot toen deze rel uitbrak: de eerste stap naar de chaos die Soekarno zou aanrichten door zijn confrontatie-politiek, zijn geleide democratie, en zijn volkomen verwaarlozing van de economische problemen in zijn land.

Leverden de reizen met de president dus niet veel op wattbetreft de essentialia, zij waren hoogst interessant om de reacties te bestuderen van zo uiteenlopende bevolkingsgroepen als in Indonesië zijn saamgebracht, op de bijna bovenaardse figuur van hun president. Ik heb eens geschreven dat ‘de eenheid van Indonesië alleen bestaat door Soekarno’, en inderdaad zijn de manifestaties van saamhorigheid in de meest uiteenlopende gebieden van de Archipel evenzovele bewijzen van de verering die men vooral in de aanvang van het leven van de republiek zijn president toedroeg. Ik voor mij vind Soekarno's vermogen de uiteenlopende bevolkingen van de Archipel bijeen te brengen de grootste prestatie van zijn regiem.

De reizen met Soekarno waren overigens ook zeer genoeglijke ondernemingen. Zij gaven gelegenheid aan de journalisten - in overwegende mate uiteraard Indonesische, al waren Martinot van Aneta en ik vrijwel steeds van de partij - Soekarno te leren kennen niet alleen als volksredenaar maar ook en pantoufles. Op vrije avonden verenigde het gezelschap zich meestal rond de president en werd er gepraat en gezongen. Eén van zijn favorieten was: Zie de leliën des velds. Het leek of hij de bundel Kun je nog zingen zing dan mee uit het hoofd kende.

[p. 42]

J.H. Ritman en president Soekarno mèt koepiah in Tjipanas, omstreeks 1953

Op die reizen bleek ook zijn incasseringsvermogen. Na het bezoek aan Morotai werden wij des avonds weer aan boord gebracht van de gouvernementsstomer die ons vervoerde: er was op Morotai niet voldoende gelegenheid het gezelschap onder te brengen. Eenmaal aan boord bleek het journalistieke deel van de groep een cabaretprogramma te hebben ingestudeerd waarin de president flink onder handen werd genomen.

Twee andere voorvallen die ik mij herinner bewijzen nog duidelijker hoe gemakkelijk hij stond tegenover grapjes met zijn persoon, althans wanneer die werden verkocht door mensen die hij als zijn vrienden beschouwde.

Bij een bezoek aan Bali gingen wij ook naar Negara in het westen van het eiland. Soekarno, die het doceren niet laten kon, had ons voor het vertrek uit Denpasar uitgelegd dat wij in Negara niet veel van de roemruchte Balische cultuur zouden aantreffen. Maar wel was de omgeving de enige streek op Bali, waar nog tijgers werden aangetroffen.

Na het bezoek aan Negara, staande bij de auto's die ons naar Denpasar zullen terugvoeren draait de president zich om naar zijn gezelschap en vraagt:‘Wel, hoe vonden jullie Negara?’ Waarop Jef Last (toenmaals op Bali werkzaam en ook van de partij):‘Nou meneer de president, ik heb toch iets gemist!’ ‘Wat dan?’ ‘Een deputatie van tijgers die om Irian kwam vragen!’ Dit antwoord midden in de periode van de furieuze campagne om het bezit van Nieuw Guinea, lokte een daverend gelach uit van het gezelschap. Soekarno accepteerde het zonder een woord te zeggen.

Misschien nog treffender was een voorval dat zich afspeelde aan boord van het scheepje dat ons na een bezoek aan Ambon over de baai naar het op de noordelijke oever gelegen vliegveld bracht. Soekarno zat met enige hoogwaardigheidsbekleders vóór de opbouw van de kajuit. De rest van het gezelschap bevond zich daarachter. Plotseling begon Martinot een gechargeerde vertolking te geven van de speech die Roeslan Abdoelgani bij elke spreekbeurt op deze reis hield, ter inleiding van de rede van de president. Roeslan was bij deze gelegenheid namelijk de uitverkorene die het publiek moest toetsen, opdat het de president duidelijk zou zijn op welke onderwerpen hij later zijn aandacht moest richten. Martinot chargeerde zo overtuigend, dat Roeslan vlam vatte en daarna op zijn beurt een karikatuur van de presidentiële speech begon voor te dragen. Hij was nog nauwelijks goed op stoot, toen van vóór de kajuit de president verscheen zonder dat Roeslan dit opmerkte. Wij trachtten hem door gebaren attent te maken op de situatie, maar hij was zo begeesterd door zijn onderwerp dat hij niet te stuiten was. Eerst aan het einde van zijn speech, waarin de president op onnavolgbare wijze in de maling werd genomen, ontdekte Roeslan de uitbreiding van zijn auditorium. Soekarno had tot het eind toe geluisterd zonder een spier van zijn gelaat te vertrekken. Pas toen onder grote hilariteit Roeslan de imitatie van zijn presidentiele meester had beëindigd vertrok deze weer naar zijn plaats op het voordek.

Wie in de gelegenheid is geweest Soekarno van nabij te observeren weet, dat de reputatie van ‘Hollander-vreter’ die hij in Nederlandse kring genoot hem onrecht deed. Eén van de meest treffende voorbeelden van zijn gemanifesteerde waardering voor een individuele Nederlander was zijn optreden in Endeh, op Flores. Toen zijn reisplan hem derwaarts voerde moeten herinneringen hem hebben overspoeld: hij was immers jaren in Endeh geinterneerd geweest. Niet zonder bewogenheid toonde hij het reisgezelschap de eenvoudige woning die hem als verblijf was toegewezen en waar hij de tijds grotendeels had doorgebracht met de studie van de sociale en politieke lectuur, die hij later in zijn redevoeringen zo graag zou citeren. Veel vertier bood het wat slaperige buitengewesten-stadje niet. Wat hij er vond was een missiestatie, overblijfsel uit de Portugese tijd. En deze missiestatie dreef o.a. een ambachtschool. Soekarno, zelf gegradueerde van de Technische Hogeschool te Bandoeng, was er in de periode van zijn verbanning vaak te gast geweest. Hij ging er ook tijdens dit bezoek heen en trof er een oude vriend als leider nog aan; Pater Mulder. Na afloop van het bezoek aan Endeh verzamelde zich op de smalle steiger aan de baai de lokale overheden en de erewacht: het gezelschap zou van die steiger af met een motorboot naar de gereedliggende watervliegtuigen worden gebracht. Er werd afscheid genomen. Plotseling klonk zeer luid de stem van de president: Waar is pater Mulder? Pater Mulder behoorde niet tot de autoriteiten. Hij was dus niet op de steiger. Hij stond op de vaste wal tussen de duizenden afduwers. Maar pater Mulder werd op de steiger gebracht. Ten aanschouwe van het complete Endeh nam Soekarno zeer hartelijk afscheid van zijn oude vriend. Ten overstaan van de gehele bevolking bracht de president van Indonesië zijn goede gevoelens over aan een Nederlandse geestelijke, die hem in moeilijke jaren zijn sympathie niet had onthouden. Pater Mulder keerde naar de vaste wal terug als de grote man, die zo duidelijk onderscheiden was door het staatshoofd.

Tot slot een zeer persoonlijke herinnering. De zich ontwikkelende verstandhouding leidde ertoe dat ook mijn vrouw de president van nabij leerde kennen. Die kennismaking had maar één onaangename zijde voor haar: hij begon haar, zeer tot haar verontwaardiging, Maatje te noemen. Maar een grote liefde die zij deelden, hield hen

[p. 43]

toch bijeen: dat waren de planten. Soekarno was, in afwijking van de meeste van zijn landgenoten, een groot vriend van de gaven der natuur. Zo bezocht mijn vrouw het presidentiële paleis vele malen om met de president in de paleistuin zijn nieuwe aanwinsten te bewonderen en, zo mogelijk ook het een en ander ervan te bemachtigen voor haar eigen tuin. ‘Nog zie ik,’ zegt ze, ‘de president met opgestroopte mouwen in de vijver duiken om daaruit, met wortel en al, een waterlelie op te halen die ik graag wilde hebben.’

De idylle wordt min of meer verstoord als Soekarno zegt:‘Waar is je moeder?’ ‘In Holland.’ ‘Wat doet ze daar? Ze hoort toch hier! Ze is hier geboren.’ ‘U hebt weinig aanraking met de werkelijkheid!’ zei mijn vrouw. ‘Waar zou een oud mens alleen hier in de stad moeten wonen?’ ‘Nou, ze kan toch aan de buitenkant gaan wonen!’ ‘Ja, om dan zeker te worden beroofd!’

Geen verdere reactie. De verstandhouding bleef opperbest.

Een merkwaardig man - een vat vol tegenstrijdigheden. Een bezeten volksmenner, een man die zonder genade toesloeg wanneer iets of iemand hem in de weg stond, ook een man met een opmerkelijke zachtheid en vriendelijkheid tegenover hen die hij mocht en die hij vertrouwde. Een ideologische fantast, een sluw politicus, een man die zijn grote liefde, Indonesië naar de afgrond voerde. Zelden is iemand zó gehaat. Zelden is iemand zó geëerd. Een ‘helder beeld van Soekarno bestaat niet!’

J.H. Ritman, geboren 1893; was o.a. hoofdredacteur van het voor-oorlogse Bataviaasch Nieuwsblad (waarin E. du Perron zijn artikelen publiceerde) alsmede hoofdredacteur van de na de oorlog op Java verschijnende Nieuwsgier.