Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 33]

Waarom ik graag terug ga naar Indonesie
Dick Hartoko

Beste Margaretha,

Toen je me gisterenavond opbelde vroeg je me zo terloops met welke gevoelens ik de 15e december a.s. terug ging naar Indonesië. ‘Nou, ik zal blij zijn wanneer ik in het vliegtuig zit’ antwoordde ik. ‘Waarom?’ insisteerde je. ‘Tja, waarom. Omdat het geestelijk klimaat hier in Holland me beklemt. Er is teveel gekijf in een klein kippenhok.’

Maar als gast hier in Holland past het me natuurlijk niet om hier in het openbaar over uit te weiden. Liever wil ik de positieve kanten belichten die me persoonlijk weer naar Indonesië trekken.

Op de eerste plaats omdat het mijn geboorteland is, mijn land van herkomst. En als iemand die voor 75% Javaans bloed in zijn vatenstelsel heeft stromen trekt Indonesië mij onweerstaanbaar. Mijn hart ligt daar, al is mijn hoofd misschien toch wel voor een deel in het Westen. Toen ik in 1956 na een verblijf van zeven jaar weer terug ging, was dat inderdaad met gemengde gevoelens, maar na een maand terug te zijn op Java was ik niet alleen helemaal senang (op mijn gemak), maar zelfs weer echt verliefd op mijn land en volk. Misschien juist omdat ik zeven jaren was weg geweest, kon ik die binding met mijn vaderland meer bewust beleven. Ik zeg dikwijls tegen volbloed Indonesiërs: ‘Jullie zijn automatisch Indonesiër geworden, maar ik ben het geworden door een vrije, bewuste keus. Het heeft me inderdaad wat gekost, maar nu besef ik dat die prijs niet te duur was betaald.’

In mijn korte vacanties ga ik het liefst op stap naar het platte land van Java, dikwijls zoek ik de ouders van studenten op, om zo land en volk steeds beter te leren kennen. Juist als tegenwicht voor mijn vrij intensieve contacten met de bovenlaag (intellectuelen, kunstenaars, journalisten) zoek ik het ook dikwijls bij de ‘grassroots.’

Je zult misschien raar opkijken, maar op rustige avonden lees ik graag in Tong Tong. Waarom? Om me weer te vermijen in tempo-doeloe herinneringen? Ja, maar dan met het besef, dat wat voor vele Indische Nederlanders inderdaad tempo doedoe is, voor mij nog tastbare werkelijkheid is, geen voltooid verleden tijd. Wat Tjalie Robinson beschreef in zijn Piekerans van een straatslijper, avonturen van sinjo's op blote voeten, dat zie ik nog iedere middag aan mijn raam voorbij trekken. Alleen zijn het nu geen sinjo's, maar Javaanse jochies van de overkant van de kalie, of de kinderen van de buren, de Indonesische jeugd van nu die van school terug komt. De spelers zijn veranderd, maar het spel is nog dikwijls hetzelfde.

De tweede reden waarom ik graag terug ga is, omdat daar mijn werk ligt en in dat werk mijn levensvreugde; ik voel me er rijker door worden, vooral ook omdat ik veel kan geven, doorgeven aan anderen, aan jongeren vooral.

Je zult misschien denken:‘O natuurlijk, Dick is pater, hij is een jezuiet, en daar op Java doet hij aan missionering.’ Hier moet ik toch een paar kanttekeningen bij plaatsen. Zo simpel is het niet. Natuurlijk ben ik pater, natuurlijk ben ik jezuiet, en ik heb daar geen spijt van. En ik wil ook geen waterdichte compartimenten in mijn persoon optrekken die het zuiver priesterlijke van het meer ‘profane’ zouden scheiden. Het is één vlag die de hele lading dekt. Op Java noemt iedereen mij ‘pater Dick’. Ik doe niet aan vermommingen, door de week de leraar of de kunstenaar uithangen, en op Zondag mij in mijn ware gedaante tonen, in een witte toog op de preekstoel. Neen hoor, één vlag, één lading. Je moet me dus nemen zoals ik ben, het pater- en jezuiet zijn daarbij inbegrepen.

Maar dit even terzijde, om misverstanden te voorkomen, alsof ik nl. uit een soort gefrustreerdheid mij op andere, niet zuiver priesterlijke gebieden zou begeven. Er zijn in de geschiedenis genoeg jezuieten die hun kunstenaar of schrijver zijn, of hun wetenschappelijke arbeid, harmonisch in hun jezuiet zijn hebben geintegreerd.

Ik kom terug op mijn tweede punt: omdat ik daar in Indonesië in mijn werk mijn levensgeluk heb gevonden. En waar bestaat dat werk dan zo al in? Tegen mensen die me dat vragen zeg ik altijd: ‘Het is met mij zoals met die duivel in het evangelie - zijn naam was Legio.’ En dat is tegelijk mijn sterke en mijn zwakke kant. Mijn vriend mas Koko (Soed jatmoko), zei me eens:-We zijn geen specialisten, maar generalisten.’

Zoals je misschien weet heb ik 25 jaar geleden hier in Holland MO geschiedenis gestudeerd. Het verleden zegt me iets. En aan de studenten van de Theologische Hoge School in Yogya waar ik een basis-cursus kerkgeschiedenis geef, en aan de studenten van de IKIP (een soort opleiding voor leraren middelbaar onderwijs) waar ik (natuurlijk heel oppervlakkig, alleen de grote lijnen) iets geef over Oudheid en Europese Middeleeuwen, kan ik iets meegeven, iets wat, voor zover ik het zie, toch wel relevant voor ze is. Dat probeer ik tenminste, door de lijnen door te trekken naar het heden, door te wijzen op paralellen in de Indonesische samenleving en dergelijke. Ik probeer hun blik te verruimen, ik probeer ze gevoel bij te brengen voor relativiteit. Ik heb een hekel aan mensen die doorslaan, die alleen maar zwart-wit tegenstellingen kennen. Ik hoop dat die studenten van mij zich kunnen bevrijden van de tirannie van het heden (ik weet niet wie dat al eens eerder gezegd heeft). En dat te doen vind ik zinnig, je kunt meehelpen jonge mensen, jonge Indonesiërs die hun land moeten opbouwen, iets mee te geven. Nog afgezien van het altijd jongmakende van met jongeren om te gaan.

Maar daarnaast ben ik ook redacteur van een cultureel maandblad, ‘Basis’ (dat betekent in het Indonesisch hetzelfde als in het Nederlands). In september j1. bestond het 25 jaar. Als redacteur van Basis heb ik talenten en mogelijkheden in mij tot ontwikkeling kunnen brengen, waarvan

[p. 34]

ik mij vroeger maar vaag bewust was: belangstelling voor cultuur, voor kunst en literatuur. En daar kon ik iets zinnigs over schrijven zodat men mij tot mijn grote schrik ging aanzien voor een expert op dat gebied. Zodoende werd ik in 1963 op het Congres voor Indonesische Literatoren gekozen tot een van de voorzitters (ik liep toen nog de hele dag in mijn witte toog rond), werd ik naderhand door de Gadjah Mada Universiteit gevraagd om voor doctoraal studenten van de Literaire Faculteit estetica te geven, vroeg men mij om zitting te nemen in de Culturele Adviesraad van Yogyakarta. Zo kwam het dat jonge kunstenaars en schrijvers mij hun werk lieten zien, mij vroegen om voor hun dichtbundels een inleidend woord te willen schrijven. Kortom, men ziet mij aan voor een ‘budayawan’, iemand die op de hoogte is van cultuur in de ruime zin van het woord. Zo'n vaart loopt het niet, maar door mijn brede algemene ontwikkeling kan ik over veel dingen iets zinnigs zeggen, wat te meer over dingen die je interesseren, en waarin je jezelf terugvindt. Ik zeg dikwijls tegen katholieke jongeren (à propos, ik heb de meeste vrienden en kennissen juist onder niet-katholieken):‘Je mag voor mijn part alle artikelen van het Credo vergeten, als je maar blijft geloven in het goede en het mooie, en dat het de moeite waard is om daarvoor te werken en als het moet ook te strijden.’ Daar geloof ik zelf ook in, daardoor geef ik mijn leven zin en inhoud, en daar voor heb ik iets over. Denk niet dat alles daar in Yogya rozengeur en maneschijn is. Soms moet je vechten of iets verduren.

Want ik schrijf niet alleen over kunst en literatuur, maar ook over dingen die er in de samenleving gebeuren. Iedere maand bijvoorbeeld staat erop de eerste pagina van ‘Basis’ een kort editoriaal, ‘Tanda-tanda zaman’ (Tekenen des tijds), een kritische belichting van een of ander verschijnsel in de Indonesische maatschappij. Bovendien schrijf ik iedere twee weken een kolom in de plaatselijke krant, wat je de voldoening geeft dat je je steentje kunt bijdragen, voor een betere samenleving. Bijvoorbeeld toen ik van een dame een brief kreeg waarin ze me schreef:‘Waar U het gisteren over had in de krant, dat is precies mijn situatie. Ik voel me ook door mijn man voortdurend bedrogen.’ Of die kapitein van de luchtmacht, geen katholiek, die me letterlijk mijn handen kuste om me te bedanken dat ik mede door mijn artikeltjes hem uit de gevangenis had geholpen. Of die andere keer, maar dat is een contrarelief, toen ik een niet officieel schrijfverbod kreeg voor een paar maanden, omdat ik wat gemijmerd had over dat liedje van Harry Belafonte die het leven vergeleek met een carousel, en ik de vraag stelde of dat inderdaad het geval was, en of er misschien geen mensen waren die die carousel tot stilstand probeerden te brengen. Maar ja, dat waren toen natuurlijk critieke dagen, velen hadden last van de malariakoorts ...

Ten slotte ben ik ook voorzitter van de Stichting ‘Karta Pustaka’, de Indonesisch-Nederlandse Kunstkring in Yogya. Hierdoor kan ik o.a. jonge Indonesiche kunstenaars de kans geven om in het gebouw van Karta Pustaka te exposeren, hun gedichten voor te lezen en lezingen te houden. Ik kan ook (met een groot woord) bruggen van verstandhouding slaan tussen Indonesië en Nederland. Nederland, en het Westen in het algemeen, heeft een slecht imago in Indonesië. Men denkt dan onmiddellijk aan drugs en hippies, aan de ‘permissive society’ en dergelijke. En ja, als je soms ziet wat er voor blondharige wezens rondlopen in Yogya, kan je dat negatieve imago wel begrijpen. Maar omdat ik het Westen beter ken als vele andere Indonesiërs, kan ik ze uitleggen, dat dat maar één aspect is van het Westen, kan ik ze vertellen over wat het Westen heeft voortgebracht aan kunst en cultuur, en dat echte cultuur nooit subversief is. En door de paar boeken die ik uit het Nederlands in het Indonesisch vertaald heb (bijvoorbeeld De Tienduizend Dingen van Maria Dermout en de Strategie van de Cultuur van Van Peursen) kan ik het andere gezicht van het Westen laten zien.

Volgend jaar komt Meulenhoff uit met een bundel gedichten van moderne Indonesische dichters. Tirade heeft een apart Indonesia-nummer in voorbereiding. En aan beide werk ik mee door uit het Indonesisch naar het Nederlands te vertalen.

Zo kan ik meehelpen die bruggen van wederzijdse kennisname en waardering te bouwen. En als zoon van twee cultuurwerelden beschouw ik dat ook als een deel van mijn roeping.

Tja, dat was het zo ongeveer wat mij heet van de pen kwam toen je me vroeg, waarom ik graag terug ging naar Indonesië. Ik heb mijzelf misschien wel erg op de voorgrond geschoven. Maar je had mij gevraagd waarom ik graag terug ging. En dat lokt natuurlijk een heel persoonlijk antwoord uit, wat er zoal in mij omgaat, wat ik ervaar en zoals ik het zie.

Ja, ik ga graag terug naar Indonesië, want daar kan ik zin en inhoud geven aan mijn leven, daar voel ik mij innerlijk rijk, daar ben ik geen nummer op een ponskaart of een schroefje in de machine van de welvaartstaat. Ik tel de dagen al af. En als ik straks op 15 december onder mij de sloten en polders kleiner zie worden, zal ik misschien denken:‘Tabee, lage landen bij de zee. Bedankt voor alles wat ik in de afgelopen vijf maanden heb opgedaan en meegemaakt. Maar nu ga ik terug, naar huis, naar Indonesia, tanah airku, mijn vader en moederland.’

Den Haag, 7 november 1976

Dick Hartoko

P.S. Je zult misschien weten dat dit mijn schrijversnaam is. In mijn Indonesisch paspoort staat nog altijd Theodoor Willem Geldorp. Maar onder die schrijversnaam kent iedereen mij in Indonesië, aan die naam heb ik zelf zin en inhoud gegeven, die heb ik niet te danken aan een inschrijving bij de Burgerlijke Stand.

Dick Hartoko (Th.W. Geldorp S.J.) geb. 9 mei 1922 te Djatiroto (Oost Java). Sinds 1957 redacteurvan het Indonesische Cultureel Maandblad Basis. Verschillende artikelen van zijn hand kwamen eind vorig jaar uit onder de titel Saksi Budaya (Getuigenissen, van Cultuur). Vertaalde o.a. gedichten van G.J. Resink, Een draad in het donker van Hella S. Haasse, artikelen van de Ned. socioloog Niels Mulder, Kleine Konzilsgeschichte van H. Jedin, De Tienduizend Dingen van Maria Dermout, Een Javaanse levenshouding van S. de Jong en Stroomversnelling der Cultuur van C.A. van Peursen. Werkt momenteel aan een bewerking en vertaling van de Oost Indische Spiegel van R. Niewenhuys, waarvoor hij op uitnodiging van CRM enige maanden in Nederland verbleef.