Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 29]

C. van Heekeren: Het verleden lijkt beter. (Waar ligt de klemtoon?)

Heimwee?
C. van Heekeren

Het is mij vaak opgevallen, hoe sterk mensen terugverlangen naar voorbijgane fasen van hun leven, die zij dus mooier of beter achten dan de huidige. Vandaar de verheerlijking van de ‘goede, oude tijd’,vandaar ook de nostalgie. Men meent dat men toen gelukkiger was en dat de wereld er beter uitzag dan nu.

Waarop berust dat?

Wij kunnen het leven ruwweg indelen in vier perioden: de jeugd, de tijd van het volwassen worden en - zijn, het ouder worden en het oud zijn. Ofschoon de grenzen daarvan individueel verschillen, liggen zij ongeveer bij 25, 45 en 65 jaar. Al deze perioden hebben hun goede en slechte kanten, maar gezien de menselijke eigenschap om het onaangename te verdringen en het goede in de herinnering te accentueren, lijken de voorafgaande perioden bijna altijd beter dan het heden.

De veelbezongen jeugd is een moeizame periode van verkennen, leren, aanpassen en verwerken, een periode die in strijd met de vele boeken vol zonnige jeugdherinneringen, in werkelijkheid erg moeilijk is. Angsten, onzekerheden, schaamte en schuldgevoelens overheersen in de periode de positieve. De peiode daarna, die van de jonge volwassene, kenmerkt zich door het moeten aanvaarden van de kille maatschappij met haar normen en eisen, het (voor velen) voor het eerst aanvaarden van verantwoordelijkheid en de wisselvalligheden van het liefdeleven. De man en vrouw zijn weliswaar in de kracht van hun leven, maar zij zijn druk bezig hun maatschappelijke positie te creeren, met de aanloop van de carrière en de dikwijls moeilijke opgave om een evenwicht te vinden tussen de eisen van het huwelijk en verlangens die hierin niet passen. Het is in vele gevallen tevens de tijd van het verzet tegen het bestaande bestel, dat hun meestal nog wel in die zelfde periode de baas wordt. Maar het is ook de periode van de grootste mogelijkheden op elk gebied met de sterkste persoonlijke contacten.

In deze periode wordt meestal erg veel geëist van de jonge mens, zeker als zijn vak, zijn werkkring hem interesseert. Het is de tijd van te veel vergaderingen, te veel zakenreizen, de te zware actetassen die meegenomen worden naar huis, de tijd van te veel sociale contacten met te veel sigaretten en alcohol. De eerste hartinfarcten schrikken de leeftijdsgenoten op. Dan komt het ouder worden. De mens is maatschappelijk meestal wel op zijn top, ook als creatief wezen, maar het lichaam begint de eerste tekenen van verval te vertonen. Men begint meer om te kijken dan vooruit; men wordt oud.

Het is bovendien de tijd van de carrièremakers: het is de tijd van de laatste kansen en voor velen de tijd van het voortdurend op de tenen lopen. Er rijst tegelijkertijd twijfel over het bereikte, het gevoel van ‘Was dat nu alles?’. De tijd van het oud zijn kan nog vruchtbaar zijn, maar is dat alleen voor de mens (ik wil ten behoeve van strijdbare vrouwen wel ‘het mens’ schrijven, maar dat klinkt zo niet prettig), die geleerd heeft ook buiten zijn vak of werkkring bezigheden en belangstellingen te vinden. In het meest negatieve geval wordt het een apathisch wachten op de dood.

In de tweede, derde en vierde periode worden de perioden daarvóór steeds belangrijker en lijken steeds mooier. Men herinnert zichzelf graag aan de zogenaamde onbezorgde kinderjaren of aan de jaren dat men nog jong was en op vrijersvoeten. En omdat zo'n herinnering een entourage nodig heeft, een decor, gaat men met verlangen terugkijken naar een bepaald land of een bepaalde plaats, waar zich die gebeurtenissen hebben afgespeeld. Men noemt dat dan ‘heimwee’.

Goede voorbeelden hiervan vindt men in de literatuur (‘Nog pas gisteren’ van Maria Dermoût) en in de film. Ik denk daarbij speciaal aan de film in mijn jeugd (toen de films uiteraard veel beter waren dan de huidige. Tot men ze op de t.v.

[p. 30]

terugziet) ‘Un carnet de bal’, waarin een weduwe terugdenkt aan haar eerste bal in een klein provincieplaatsje. Ze ziet de prachtig versierde zaal voor zich,de jonge meisjes in hun mooie witte jurken en de jongens in hun nette pak. Ze hoort de onvergetelijke wals van haar eerste bal en zweeft in gedachten over de vloer. Op het einde komt ze in die zaal terug en ziet een troosteloze: verveloze loods met armetierige en verkleurde papieren slingers, de meisjes in hun slecht zittende goedkope jurkjes en hoort de sfeerloze mechanische muziek. Ze is gedesillusioneerd. Maar naast haar staat een jong meisje met een stralende blik, die haar eerste bal beleeft!

Tempo Doeloe: Vader en moeder van Heekeren, Batavia 1899

Toen we als jonge mensen in Nederlands Indië kwamen (vergeef me, progressieve lezer, maar zo héétte het land toen), werden wij geconfronteerd met onze eerste werkkring, met de eisen die de Indische (lees:Nederlands-koloniale) maatschappij ons daar stelde. De afstand tussen het vrije studentenleven, dat wij jaren gewend waren geweest en het harnas waar we in werden geconfronteerd met een ander land en ook met de bekrompenheid, de bemoeizucht, de geborneerdheid van die maatschappij, maar zagen het positieve van die samenleving nl. de gastvrijheid, de onderlinge hulpvaardigheid, het materieel zo makkelijke leven nauwelijks. Zelfs de heel andere natuur moesten we nog leren zien. Met weemoed keken wij terug naar onze jeugd in Den Haag, onze studiejaren in Leiden. Het heimwee was geboren en met Conny Stuart konden we zingen (als het lied al geboren was): ‘Wat voor weer zou het zijn in Den Haag?’. En in elk gezelschap was het voornaamste onderwerp van gesprek het verlof naar Nederland: ‘Wanneer bent u het laatst geweest, wanneer gaat u weer?’. Toen kwam de oorlog en de gevangenschap en het is begrijpelijk dat de tijd daarvóór een ideaal werd, waarnaar werd terugverlangd. Het beeld van vrouw en kinderen in Batavia of Artapoepoo werd met het beeld van die plaats het object van een enorm heimwee. Maar onlogisch als het klinkt; ook deze tijd van ellende zou het object van heimwee worden. In mijn boek ‘Het pannetje van Oliemans’ komt een passage voor van een brief, geschreven door een man die toen (1963) in het hartje van Afrika werkte:’., het klinkt wellicht gek in je oren, maar als ik zo die dingen aan mijn vrouw zit te vertellen, vooral over die tijd daar in de Blang(1),dan krijg ik een gevoel van heimwee. Wat was het daar toch mooi en zonnig en wat kon je daar lekker zwemmen in de rivieren en je had altijd leuke vrienden om je heen en de nare dingen vergeet je’.

In deze passage zit eigenlijk alles wat ik hierboven heb getracht uit te leggen. De schrijver die het objectief gezien nu veel beter heeft dan toen, kijkt, weldoorvoed en gezeten in een luie stoel terug op een tijd vol ontbering, ziekte en ellende en wat ziet hij? Hij ziet zijn jonge jaren terug, hij ziet een leven zonder verantwoordelijkheid in een zonnig landschap, terwijl hij is omgeven door goede vrienden. Hij is ongeveer vijftig jaar oud, hij begint slijtage te voelen in de strijd om het bestaan, hij draagt een grote verantwoordelijkheid, want hij is een geslaagd man. Dat is het wat hem drukt en daarom kijkt hij op die vorige periode van zijn leven

[p. 31]

zo terug.

Tempo Doeloe: Japans bezettingsgeld

Indië was, wat de Nederlandse bevolking betreft, een land van jonge mensen. Men werd óf jong gepensioneerd of men ging door de politieke gebeurtenissen van de jaren 1950 tot '57 gedwongen, voortijdig terug naar het land dat in ons heimwee zo'n grote rol had gespeeld: Nederland. Maar in Nederland gingen wij de Indische periode hoe langer hoe meer idealiseren en het beeld van het grandioze tropische land werd het beeld van een volmaakt leven (dat nimmer was geweest). Het land was mooi, het landschap ook, maar hoe velen van de mensen die hun heimwee naar Indië koesteren, hebben het land niet vervloekt, toen zij er woonden en werkten? De bedienden, die, toen zij er nog waren, dikwijls als ‘lui’, ‘diefachtig’ en ‘onbetrouwbaar’ werden afgeschilderd, werden in de heimwee-gedachtengang de ‘trouwe’, ‘aanhankelijke’ en ‘beleefde’ mensen die zij in Holland intens misten. De streng hiërarchische verhoudingen van hun werkkring, waartegen zij zo dikwijls in opstand waren gekomen, waren vergeten en nu verlangden zij vurig naar de mooie standplaats, de uitgestrekte ondernemingen (die u misschien plantages zou noemen), waar zij onder bijzondere moeilijke omstandigheden hadden gewerkt.

Het zelfde heimwee kan zich naar elke plaats voordoen. Misschien is er op dit moment iemand in Parijs intens verlangt naar het Berkel van zijn jeugd, terwijl er op dat zelfde ogenblik iemand in Berkel zich doodongelukkig voelt en groot heimwee naar het Parijs van zijn jeugd heeft.

Een wijs mens als Annie Romein-Verschoor kijkt ‘in verwondering’ terug op haar leven, maar de meesten onzer, kijken zonder werkelijke gronden terug met verlangen. Heimwee berust op een misverstand, op geheugenvervalsing. Men doet er daarom goed aan, nooit terug te gaan naar het object van het heimwee, tenzij men er zich van bewust is dat men een ander beeld terug vindt dan dat wat men in het hoofd heeft.

(1) bedoeld: Belang Kedjerèn in zuid Atjeh, waar hij gevangen zat.

C. van Heekeren, geb. 1912, oud ambtenaar culturele zaken bij de Provincie Zuid-Holland, was voor de oorlog als B.B.-ambtenaar werkzaam in het toenmalige Ned.-Indië. Publiceerde een reeks boeken met documentatie over de Japanse bezetting van Ned.-Indië, o.a. ‘Het pannetje van Oliemans’, ‘Batavia seint Berlijn’ en ‘Helden, hazen en honden’.

[p. 32]

Viermaal drie keer dezelfde regent van Blora, telkens in een ander kostuum (Tempo Doeloe, Breton de Nijs)