Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 27]

Max Nord/foto: Shrinivasi

Oedipus in Indonesiē Max Nord

De Ramayana, het nationale epos van Indonesië dat tot op vandaag in zo hoge mate het dagelijks leven en zelfs de politieke verhoudingen bepaalt, vertelt van de vorst Rama, die in zelfgekozen ballingschap leeft. De listige roof van zijn vrouw Sita door de geest van het kwaad Rawana leidt tot omzwervingen en oorlog, bloedbaden en bevrijding van de vrouw evenzeer als tot de vergelijking met het westerse epos De Odyssee. Zo is dat andere epos, ook afkomstig uit India en Mahabharata getiteld, de Ilias van het verre Oosten genoemd omdat het de volksverhalen en tradities van een historische oorlog beschrijft in het noorden van India.

Eenzelfde betekenis zou men aan Voltaire's satire Candide mogen toekennen en later misschien aan het hoofdwerk van Louis-Ferdinand Céline Voyage au bout de la nuit. In Engeland kunnen Swift's verhalen van Gulliver in dit opzicht genoemd worden. Later misschien ook de omzwervingen der personages van Joseph Conrad? In Amerika hebben we Mark Twain en Jack Kerouac. In de Nederlanden hoeven we maar aan Elckerlyc te herinneren. De films van Fellini, Bergman en Bubuel, waarin de volksverhalen van deze tijd te vinden zijn, doen in gruwelijke fantasie en bloedig realisme trouwens niet onder voor Homerus, de Ramayana of de Mahabharata.

Maar wie, rondzwervend over Java, dat zo rijke land met een zo arme bevolking, verwacht hier de Indonesische Oedipus aan te treffen? Plaats: even ten noorden van Bandung op West Java. Vorm: die van een omgekeerde boot. Naam, dan ook, omgekeerde boot is de letterlijke vertaling: Tankuban Prahu. Ja, het is de vulkaan, 2000 meter hoog, met tien kraters. Laatste uitbarsting 1969. Aan deze vulkaan is de legende verbonden, die gestalte geeft aan de Indonesische Oedipus.

De legende verhaalt van een vrouw, Dayang Sumbi genaamd en natuurlijk prinses, die een varken tot vader had. Het lijkt of de volksverhalen van Oost en West bij uitsluiting bevolkt zijn door vorsten en hun gemalinnen, prinsen en prinsessen, goden, helden, monsters en dieren. Gewone mensen ontwaart men nauwelijks. Zij vormen hoogstens de achtergrond waartegen de gebeurtenissen zich afspelen. Krijgers en slaven waren zij, mannelijk en vrouwelijk, figuranten van de historie. Terug naar Dayang Sumbi, de prinses wier weefgestoelte op een dag door het opengewaaide raam in de rivier viel, wat haar de onvoorzichtige uitroep ontlokte dat zij zou huwen met degeen die het zou terugbezorgen. Kort daarop -nee, men bedenkt het niet; het moet gebeurd zijn- trad een hond binnen met het verloren gegane weefapparaat. Hetzelfde, het kan geen toeval zijn, waarmee Odysseus' echtgenote Penelope de begerige vrijers zo schromelijk misleidde.

De hond kwam binnen en het huwelijk werd gesloten. Zo ging dat toen. Er werd een zoon geboren, Sangkuriang, en hij was prins. Groot geworden ging hij graag op jacht. Met zijn hond, ja, dat was onvermijdelijk, even onvermijdelijk en tragisch als het feit dat hij in onwetendheid verkeerde dat het zijn vader was die aan zijn zijde joeg. Eens nu kreeg hij een varken onder schot, en, alweer, hij wist niet dat het zijn grootvader van moeders kant was. Maar zijn hond wist het wel en weigerde dan ook het dier op te jagen. In woede over zijn ongehoorzaamheid doodde Sangkuriang toen zijn hond-vader. En dat niet alleen. Van

[p. 28]

diens lever bereidde de prins een maaltijd die zijn moeder de vraag ontlokte naar de herkomst van deze uitgelezen lekkernij. Maar toen zij te horen kreeg dat zij de lever van haar echtgenoot had gegeten, ontstak zij in heftige toorn. Zij twistte met haar zoon en bracht hem een verwonding aan het hoofd toe. Sangkuriang op zijn beurt verliet het ouderlijk huis en keerde niet terug.

Een van de kraters van de Tangkuban Prahu

Nu had Dayang Sumbi niet slechts haar echtgenoot maar ook haar zoon verloren. En zij zon op een list om de laatste terug te winnen. Welbewust maar onvoorzichtigerwijs veranderde zij zichzelf daartoe in een knap jong meisje. Zij begaf zich naar het bos, dwaalde daar rond en ontmoette haar zoon, die op slag in liefde voor haar ontstak en een huwelijk wilde aangaan. Merkwaardig detail: Dayang Sumbi herkende haar zoon aan het lidteken op zijn hoofd. (Wij herinneren ons dat Odysseus bij zijn terugkeer alleen en onmiddellijk werd herkend door...zijn hond! Maar dit tussen haakjes.)

Nu was Dayang Sumbi in last. Om aan het huwelijk met haar zoon te ontkomen stelde zij hem als voorwaarde dan Sangkuriang vóór het aanbreken van de dag een meer moest maken en een boot bouwen in dat meer, groot genoeg om de bruilofsgasten waardig te ontvangen. Sangkuriang aan het werk. Het zou hem gelukt zijn aan de voorwaarden van zijn moeder-geliefde te voldoen, had zij, dit ziende aankomen, de goden niet gesmeekt de dageraad te vervroegen om haar van een bloedschennig huwelijk te redden. En de goden redden haar. Zij waren toen al even ondoorgrondelijk als nu.

Er bestaat trouwens nog een tweede versie van het slot van deze legende. Als het meer blinkt onder de sterren en de boot tijdig gereed dreigt te komen, gelast Dayang Sumbi de vrouwen (daar zijn ze) de rijst te gaan stampen. Dit geluid brengt de hanen in de verkeerde mening dat de ochtend is aangebroken, zij vangen hun gekraai aan. Hierdoor wordt Sangkuriang op zijn beurt misleid. Boos schopt hij de boot om, tankuban prahu. Hij is te laat, hij heeft gefaald, hij verdwijnt.

Persoonlijk geef ik de voorkeur aan de verraderlijke list (gelijkluidend trouwens aan het slot van een heel ander volksverhaal Loro Jonggrang, van Midden Java)als ik niet het gevoel had dat ingrijpen van de goden passender is in het verhaal van de Javaan die een hond als vader heeft, een varken als grootvader, verliefd wordt op zijn moeder, en als Oedipus, op tragische wijze, want onschuldig, de echtgenoot van zijn moeder, zijn verwekker, doodt. Op het laatste moment verhinderd wordt zijn moeder te huwen. Ach, onschuldig zijn de mensen, de stervelingen, en schuldig de goden, de onsterfelijken. Het wordt ons weer ingescherpt. Schuldig is het noodlot.

Verjaagd, bedrogen door de goden, door zijn moeder, neemt hij zijn onschuld, zijn zuiverheid, in zijn verbanning mee. Hij wordt niet uit het paradijs verjaagd, misschien wordt hij wel, zij het op een wrede manier, het paradijs ingejaagd! Gestraft en gespaard tegelijkertijd. Het onheil afgewend, het kwaad overwonnen, moet de Indonesische Oedipus de wereld in. Een banneling die zijn onschuld als een last met zich meetorst.

Max Nord, essayist, journalist en vertaler. Is directeur van Sticusa en als zodanig destijds ook betrokken bij Indonesië. Auteur van o.m. ‘Vietnam is our world’.