Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 61]

Terecht en ten onrechte vergeten schrijvers van voor de tweede wereldoorlog
H.J. Smeding

Wanneer iemand een bundel gedichten, verhalen of een roman heeft gepubliceerd meent hij dat hij dat het aanzien der wereld nu wel moet veranderen: wat hèm werd geopenbaard heeft hij, als een profeet, doorgegeven aan die wereld. Maar deze kan daarmee doen wat zij wil, ook de profeet niet eren.

Soms ziet zo'n romancier of dichter zijn eigen waarde evenwel heel reëel:

Adieu verzen van mij! Uw bloei gedijde
Niet tot een vrucht, die door den tijd beklijft;
Ik ben de dichter, die niet overblijft
Wanneer de jaren leeren onderscheiden.

schreef Muus Jacobse zo'n 30 â 40 jaar geleden: zichzelf daarmee makend tot de woordvoerder van degenen waarover dit artikel zal gaan.

Een dichter was in de eerste decennnia van onze eeuw een totaal andere figuur in de wereld dan tegenwoordig. Er was geen televisie en zelfs geen radio, die hem deed zien of alleen maar horen. Hij bleef verscholen achter zijn gedichten en leidde een dubbel leven: dat van een leraar, advocaat, zakenman of journalist, die, min of meer in het verborgene, ook ‘schreef’. Nu kan ik mijzelf nauwelijks meer het verrukte gevoel indenken toen ik als jong student in Utrecht de dichter Frans Bastiaanse leerde kennen en zelfs voor hem Nocturnes of Etudes van Chopin mocht spelen: Frans Bastiaanse, een der vergetenen. Niettemin wordt hij in de Schets van de Nederlandse Letterkunde van de Vooys en Stuiveling van 1966 nog besproken: ‘Het impressionisme bleef in gave vorm bestaan in de persoonlijke natuurlyriek van Frans Bastiaanse’ (1868-1947):

De gouden-regen als uit goud gedreven
Praalt in de pracht der blauwe voorjaarslucht,
De lila trossen der seringen beven
Bewogen door een lauwe lentezucht.
De paars-en-goudgewiekte vlinders zweven
Als bonte bloemen aan de steel ontvlucht,

[p. 62]

 

Ik, die 't aanschouw, gevoel, dat zóó te leven

 

Is loon van God, is wonderbaar genucht.

 

In 't gras gestrekt, de handen saâmgevouwen

 

Ver achter 't hoofd, waarin mijn oogen branden

 

Van staren naar die schoon-gedroomde landen,

 

Die achter 't Wereldsche, ondoorgrondelijk blauwen,

 

Doorleeft mijn ziel, door zonden onontwijd

 

Des Levens Lust en hoogste heerlijkheid.

Het is niet doenlijk van alle vergetenen voorbeelden te geven, maar èn om de romantische herinneringen èn om de grote gaafheid, de klankschoonheid (de vele, niet-gezochte alliteraties) wil ik dit ene vers hier in zijn geheel citeren. Ik kan mij voorstellen dat iemand die kort voor of in of kort na de laatste oorlog is geboren hier vreemd tegenover staat, dat deze de wereld ervan al te eenvoudig en te ‘äesthetisch’ vindt, maar is het ook dan niet mogelijk dat het in elk geval -zoals dit eens werd gezegd- een ‘gebenedijde eenvoud’ is? Niettemin: ik zou toch niet weten of Bastiaanse bij de terecht of de ten onrechte vergeten dichters moet worden ingedeeld; ik geloof dat de oplossing van dit probleem hier ligt: voor de literatuurhistorici blijft hij belangrijk als een uiterst gave vertegenwoordiger van de impressionistische natuurlyriek.

Een totaal ander en vooral achteraf zelfs heel vreemd geval is Adama van Scheltema, die als mens ook een zeer vreemde figuur is geweest: hypochonder, melancholisch en zeer egocentrisch, maar tegelijk vurig socialist en (geforceerd, min of meer uit wanhoop) gelovend in een nieuwe, betere mensheid. Wat zijn pessimistische, mensen-hatende deel dan eigenlijk weer ontkende.

Hij is de populairste dichter van Nederland geweest en thans vrijwel vergeten. Natuurlijk is hij nog een kluif voor literatuurhistorici, maar men kan zich niet voorstellen dat iemand 's avonds bij het vuur voor zijn genoegen een bundel van Adama van Scheltema leest en dan meetrilt met verzen als:

Vrienden! geprezen en geloofd
Zij onze aarde als nooit tevoren:
Ons wordt de nieuwe mensch geboren!

In het eerste kwart van onze eeuw, toen het socialisme in vele kringen als iets ‘ergs’ werd beschouwd ( ‘die gevaarlijke rooien’ ) is hij er wèl in geslaagd dit zo fleurig te verpakken dat het zelfs in ‘nette’ milieus aanvaardbaar werd geacht ( al begreep men daar niet dat het aardige epistel eigenlijk een bombrief was). Waarschijnlijk is al het schijnbaar tegenstrijdige te verklaren vanuit zijn eigen gespletenheid: de sombere man klampte zich meer vast aan het socialisme dan dat hij er met zijn hele wezen achter stond. Zijn valse beelden, zijn soms holle retoriek èn z'n overdreven jeugdigheid, z'n neiging om zichzelf te overschreeuwen komen uit die innerlijke verdeeldheid voort.

Niettemin waren er bij zijn dood in 1924 -en in het eerste kwart van onze eeuw was men in ons land nog lang niet zo poëzie-minded- 65.000 exemplaren van zijn bundels verkocht!

Er was een tijd dat cok mensen die anders weinig verzen lazen de bundels ‘Tochten’ (eerste druk van 1911) en ‘Getijden’ (1917) van Jan Prins (pseudonym van de zee-officier C.L. Schepp (1876-1948)) op hun boekenplank hadden staan. Men kan ook zijn werk ‘natuurlyriek’ noemen, maar deze is toch te helder, te gespierd en te ‘wijd’ (zij omvat heel Nederland met al wat daar karakteristiek in is) om hiermee te worden afgedaan. Bovendien uit zich ook daarin wel iets van wat hem er later toe dreef zijn studie van de oude talen voort te zetten en Plato's Timaios te vertalen, nl. een verder wijkende en meer tijdeloze achtergrond. Maar wie leest er nog Jan Prins? Roem is zeer vergankelijk!

In leeszalen heeft men mij verzekerd dat Jacqueline van der Waals nog wèl wordt gelezen, maar ik neem aan dat de generatie van na de oorlog zelfs haar naam niet meer kent. Deze op 54-jarige leeftijd gestorven (1922) dichteres zal haar voortleven voor een deel te danken hebben aan buiten-litteraire elementen: zij was zeer religieus en heeft haar eigen dood lang van te voren met een rustig vertrouwen aanvaard.

In die zelfde leeszalen kenden de jonge assistentes zelfs de naam van Herman Robbers (1868-1937) niet meer: Robbers, van wie toch eens de volgende delen van zijn cyclus ‘De roman van een gezin’ door een leesgraag publiek met spanning tegemoet werden gezien. Robbers, die zich een min of meer de vader der literatuur voelde: èn door zijn leiding-gevende positie als redacteur van Elseviers Maandschrift èn als ijkmeester, die de waarde van zijn tijdgenoten vaststelde in ‘De

[p. 63]

Nederlandsche litteratuur na 1880’. Weliswaar had hij een onmiskenbaar talent om ‘de mensen weer te geven zoals zij zijn’, maar het is allemaal oer-burgerlijk, zonder verder perspectief en men kan zijn werk niet hoger waarderen dan met het middenstandsdiploma, zij het ook met de hoogste cijfers.

Allerminst burgerlijk, maar eerder aristocratisch is het werk van R. van Genderen Stort (1886-1942). In de jaren twintig en dertig was zijn ‘Kleine Inez’ (1925) zo beroemd en geliefd in bepaalde kringen dat dochters naar de hoofdfiguur uit deze roman werden genoemd. W.L.M.E. van Leeuwen sprak van ‘een meesterwerk’ en van ‘een der belangrijkste romans van de Nederlandsche literatuur “(...)” door de klare taal, die, weken lang door de blind geworden auteur in zijn innerlijk gehoor meegedragen, in verpuurde vorm werd gedicteerd.’ Ik heb het zelf in die jaren ook gelezen en herlezen -en het laatste na 40 jaar opnieuw gedaan: het bleek eigenlijk ongenietbaar door het precieuze, het gewild-gedistingeerde:

‘Maar vreemd en vreemder voelde Peter zich worden aan deze wereld en als in het voorjaar onder den kristallijnen avondhemel het vreedzaam rumoer der stad allengs verstierf en de zware boomen voor het huis verdonkerden het laatste licht, dat in zijn kamer draalde, dan voelde hij zich meermalen verzadigd van een zwaarmoedigheid, die nochtans zonder tranen was, het eerste doemen van een vrede, dien geen menschelijke vreugden evenaardden?’ En daarmee eindigt de roman.

Bovendien zou men in dit na-oorlogse-reëlere tijdperk een zeer zinnelijke jongen als deze Peter, die de zoon was van een adellijke joffer en een liederlijke lakei, niet als student laten verdwijnen in de mist van een ‘vrede, dien geen menschelijke vreugden evenaardden.’

Van Leeuwen moge Kleine Inez dan ‘klassiek’ noemen en spreken van een ‘sublieme stijl’: dit boek heeft onze tijd weinig meer te zeggen.

- Nee, je hoeft niet te schrikken van dergelijke ervaringen: Nescio, Couperus, Emants, Bloem, Slauerhoff en Leopold -om slechts enkelen te noemen- blijven even mooi als vroeger.-

Zou iemand van beneden de veertig nog wel weten dat de uitgeverij Querido is opgericht door Emanuel Querido (1871-1943), die onder de naam Joost Mendes een lang niet onverdienstelijke tiendelige roman Het geslacht der Santeljano's heeft gepubliceerd? (Aan zijn figuren beschrijft hij tevens de ontwikkeling van Amsterdam in de jaren 1880-1910)

Landelijk beroemd was zijn broer Israel, vooral toen deze zijn vierdelige ‘epos’ De Jordaan had uitgegeven. Hiervoor was hij in de Jordaan gaan wonen en men kon hem daar destijds zien met een blokjespet op en een rode zakdoek om zijn hals. Maar de echte Jordaners vonden zichzelf niet terug in zijn Manus Peet of Mooie Karel: het was te veel vu à travers un tempérament oriental. Later wilde hij Couperus nadoen of overtreffen en schreef hij dikke Oosterse romans (De oude Waereld, met ae) of verhalen die zich afspeelden in het oude Palestina. Een zekere euforie valt hem niet te ontzeggen, maar dat overdadige woordgezwelg is thans onverteerbaar. Men vindt zijn werk nog wel in leeszalen en wie daarin naar de stempels kijkt zal ontdekken dat het hoogstens een maal per jaar wordt uitgeleend. Destijds moest men vele exemplaren aanschaffen om niet al te lange wachtlijsten te krijgen.

Ten onrechte geheel vergeten lijkt mij de schrijver van korte verhalen Frits Hopman (18771932). Hij is ook in zijn eigen tijd niet beroemd of zelfs heel bekend geweest; het zijn soms juist de bescheiden maar zeer fijnzinnige figuren, wie dat lot is beschoren.

De Vooys-Stuiveling noemt hem nog in zijn zestiende druk van 1939: ‘Van zijn vier boeken is De Proeftijd (1916) het beste, dochtegelijk is dit werk één der beste van het gehele Nederlandse realisme’. Niettemin ontbreekt hij al totaal in de druk van 1966: zelfs litterair-historisch is hij dan blijkbaar al te vergeten!

Hopman was engelse leraar en zelf had hij ook iets van de Britse humor, ironie en understatement. En hij bezat niveau: om een indruk te geven (al was hij verder heel anders) stellig het niveau van de nieuwste aanwinst in onze letteren: F.B. Hotz (van Dood weermiddel). Een herlezing, na 40 jaar, had nu eens niet die ontgoochelende uitwerking: Hoe heb ik dit ooit mooi kunnen vinden?

Het zelfde geldt voor P.H. van Moerkerken (18771951), ofschoon er misschien wel een verklaring is te vinden voor het feit dat hij, ondanks zijn onmiskenbare kwaliteiten, werd vergeten. Van Moerkerken was een erudiet -neerlandicus en historicus- maar hij had oorspronkelijk schilder willen worden. Hiervoor werkte hij enige tijd op het atelier van Derkinderen in Laren, toen hij tot het inzicht kwam dat hij toch niet voldoende talent had, ging hij studeren. Over die periode

[p. 64]

in Laren schreef hij overigens een kostelijke roman: De ondergang van het dorp (1913), waarin hij met veel ironie de verwording van dit schildersdorp en alle dilettantismen die er opkwamen, tekent.

Zijn eigenlijke betekenis ligt echter in de grote cyclus De gedachte der tijden, waarin hij telkens een bepaalde periode uit de geschiedenis in romanvorm evoceert. En dan een periode die hem persoonlijk aansprak: een revolutionair tijdvak, maar waarin men zocht naar een rechtvaardiger en meer bevredigende levens- en maatschappijvorm. Zo bijvoorbeeld in Het nieuwe Jeruzalem der Wederdopers in Munster of in Het demonise Eiland de Commune van 1871 in Parijs. Hoe verschillend zijn greep uit de historie ook is, in een humanistisch, soms wat geëxalteerd en tegelijk sceptisch gezien ideaal is de eenheid van deze zesdelige reeks toch gegeven.

In 1948 is de hele cyclus voor de tweede maal uitgegeven en wel in één band, maar ik betwijfel of dit een succes is geworden. Zijn hele benadering is zacht-ironisch, wijs-beschouwelijk, wel beeldend maar, ook waar de situatie dit zou vragen, nooit fel, rauw, adembenemend. En toch: het geheel is een rijk en boeiend panorama; zou er misschien een tijd komen dat hij weer meer wordt gewaardeerd, zoals dat plotseling het geval was met Anatole France en diens meesterwerk Les deux ont soif?

Ik eindig met een vraagteken, want roem is onbepaalbaar, grillig en absoluut niet te voorspellen.

Er zouden hier veel meer namen te noemen zijn: wie leest er nog van Collem, Jo Boer (die zelfs op een geheimzinnige wijze uit ons land verdween en never was heard of again-), Johan de Meester, Jo van Ammers-Küller (die in de oorlog ‘verkeerd’ was), François Pauwels, Henri Borel, C.J.A. van Bruggen, Joannes Reddingius, het in hun tijd vermaarde echtpaar Scharten-Antink, Hélène Swarth (het ‘zingende hart’ ), Alie Smeding (met wie ik gelukkig geen enkele familieband had), Augusta Peaux, J.C. Danser, Jan Zeldenthuis: namen die voor de oorlog even bekend waren als de schrijvers van thans, van wie een nieuwe roman of bundel verzen met een zekere verwachting tegemoet wordt gezien.

Het denken aan de vergankelijkheid hiervan stemt zowel weemoedig als nederig. En ik meen wel zo'n beetje te kunnen zien welke namen van nu ook vergeten zullen worden - maar het lijkt mij niet aardig om dit te zeggen.