Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 57]

James Brockway
Engelse Kroniek

Zoals nu algemeen bekend moet zijn, heeft de roman in de afgelopen kwart eeuw ettelijke keren op zijn sterfbed gelegen. Is the novel dead? vroegen sommige recensenten, niet al te erg bezorgd, leek me. Mogelijk hebben ze de roman zelfs ettelijke keren dood verklaard. Maar, om woorden uit een eens populair en vrij vulgair Engels liedje te hanteren: ‘He's dead but he won't lie down’.

Het probleem voor mij en ook anderen is juist het omgekeerde hiervan. De nieuwe romans stromen maar binnen en terwijl er wel nieuwe namen bij zijn, valt vooral de produktiviteit van de reeds gevestigde auteurs steeds weer op. Misschien wilde men met die lauwe bezorgdheid over de gezondheid van de roman alleen maar suggereren, dat de ‘grote’ roman dood is. Ik kom weliswaar weinig nieuwe Engelse romans tegen, waarbij het predikaat ‘groot’ direkt in het oog -the mind's eyespringt. Misschien in het geval van de Australiër, de Nobelprijswinnaar Patrick White, van wie een nieuwe roman A Fringe of Leaves onlangs is verschenen. Over groot, gewone maat en klein oordelen lijkt me trouwens een zaak die men beter aan het nageslacht kan overlaten. Ik geloof, dat niemand D.H. Lawrence tijdens zijn leven ‘groot’ genoemd heeft. Controversieel eerder, en men maakte het hem voortdurend moeilijk ook.

Wat wel opvalt onder die binnenstromende nieuwe romans is de vitaliteit van de ‘dode’ roman en de technische begaafdheid van de auteurs. Geen James Joyces (Once in a lifetime? Once a century?), maar wel hoge kwaliteit. En wat de Engelse roman betreft, geen roman die onze tijd vast in z'n greep neemt en flink door elkaar schudt, of een monumentaal beeld ervan zoekt op te richten. Wat dan wel?

Nu, zoals ik reeds in september jl. aantekende: verleden juni een uitstekende nieuwe roman van Muriel Spark, The Takeover- haar veertiende, naast ander werk, en een sprankelende, joyeuze satire pp geld bezitten en het luxeleven in het tegenwoordige Italië, met zijn kidnappings en inbraken en vol spot omtrent nieuwe trends in onze samenleving, in de kerk, in het geloof, het bijgeloof. En in de herfst werd dit heerlijke boek spoedig gevolgd door nieuwe romans van Elizabeth Taylor (haar laatste, zij is kort na het voltooien van deze roman gestorven): van Iris Murdoch (haar achttiende: Henry and Cato); van David Storey, die in de negen jaar tussen het verschijnen van zijn derde (Radcliffe) en zijn vierde roman (Pasmore, 1972 hier door Contact onder de titel De laatste trein uitgegeven) een wereldnaam als toneelschrijver heeft verworven; van John Braine, die alleen met zijn eersteling, de befaamde Room at the top (1957), de critici gelukkig maakte, maar die niettemin groot financieel sukses met zijn latere werk geniet:(Braine vindt dat, om als auteur te tellen, men tenminste een ton per jaar moet kunnen verdienen;) van de merkwaardige Beryl Bainbridge, die nu al aan de een-roman-per-jaar-toer is geraakt, nadat haar naam als vrijwel onbekende met haar tweede roman (The Dressmaker, 1973) en haar derde (The Bottle Factory Outing, 1974) tot tweemaal toe op de ‘short list’ voor de Booker Prize, de grootste in Groot Britannië, heeft gestaan. De prijs ontving ze niet, wel echter de Guardian Fiction Prize voor The Bottle Factory Outing. En vandaag komt de jongste roman binnenzeilen van Piers Paul Read, ‘Polonaise’, die daarmee thans zes romans, waaronder twee bekroonde, op zijn naam heeft staan, naast Alive, het verhaal van de cannibalisme plegende overlevenden van die vliegtuigramp in het Andes-gebergte van enkele jaren terug, een boek dat overal ter wereld is verkocht. En natuurlijk is er een nieuwe Kingsley Amis-roman, The Alteration.

Hoewel het niet meer het jaar van de vrouw is (is het dat eigenlijk niet altijd?) ben ik van plan hier twee romans door romanschrijfsters uit te kiezen en ze naast elkaar te leggen. Niet de Murdoch. En dat, niet omdat ik vind dat ze de laatste jaren te veel, te regelmatig en te lang schrijft, maar omdat dit oeuvre reeds zoveel aandacht genoten heeft en al te bekend staat. Ik kies liever twee romans die met elkaar contrasteren en die ook twee sterk tegen elkaar afstekende Engelse milieus laten zien én tot leven brengen. Die van Elizabeth Taylor en van Beryl Bainbridge.

Elizabeth Taylor (niet natuurlijk de ex-echtgenote van Richard Burton) zou, ten onrechte, kunnen worden gezien als een schrijfster van ‘damesromans’, wat onderwerp, enscenering, manier en stijl betreft. De wereld die ze beschrijft is namelijk een kleine wereld en ook de wereld van wat ik de ‘refined middle class’ zou willen, en zal moeten, noemen. (Dat Taylor een afstammeling van Jane Austen (1775-1817) was, staat vast, al schreef ze anderhalve eeuw later.) Maar deze kleine wereld wordt dan door de ogen van een gevoelige, intelligente en heel kritisch-analyserende vrouw gezien.

De grote gaven van Elizabeth Taylor zijn, de kleine morele tekortkomingen van ogenschijnlijk fatsoenlijke mensen te zien en te etaleren en dit in een proza doen, dat wij in 't Engels ‘spare’ of ‘pared down’ noemen. Hierdoor bereikte ze niet alleen koele en heldere effekten maar ze verleende daarbij een kracht (durf ik een mannelijke kracht zeggen?) aan verhalen en situatie's, die misschien anders als niets bijzonders zouden zijn beschouwd. Ze deed méér - haar techniek verhief ze door deze stijl tot kunst. De kunst van het miniatuur misschien, van de aquarel, maar kunst niettemin.

Bovendien, hoe koel en onbewogen haar schrijven ook mag lijken, hoe ‘ladylike’ soms, was ze alles behalve een ‘lady’ in de manier waarop ze dit fijngeslepen gereedschap als het ontleedmes van een chirurg hanteerde, om karaktereigenschap-

[p. 58]

pen bloot te leggen. Haar analyse en haar ironie kunnen wreed zijn. Zachte dokters enz. vormde zeker haar leidraad.

Beryl Bainbridge

In Blaming (Chatto & Windus), haar laatste roman en maar 130-140 gedempte bladzijden bij elkaar, schrijft Taylor over een vrouw, Amy Henderson, van middelbare leeftijd, echtgenote van een bekend kunstschilder (geen Picasso). Tijdens een cruise naar Istanboel, die Amy afschuwelijk vervelend vindt, maar haar wat kinderlijke en zieke man niet, sterft de laatste plotseling. In deze situatie achtergelaten, d.w.z. met een dode man in Turkije, vindt ze steun van de kant van een plakkerige Amerikaanse, schrijfster van larmoyante, woelige en waardeloze romans. Later, naar Engeland teruggekeerd, waar ze als weduwe moet leren leven, faalt Amy nog een keer, door onvoldoende aandacht en liefde voor de Amerikaanse te tonen, een slordige vrouw die Amy met haar sterk ònEngels doen, helemaal niet aanstaat. Een situatie die tot een tweede tragedie leidt. Amy wordt achtergelaten met twijfels en schuldgevoelens, al zoekt ze...wat?...in een tweede huwelijk.

Hier, in deze wel kleine roman, worden de onbenullige dingen van het deftige leven (smoked salmon sandwiches) naast de grote maar verborgen -verborgen uit fatsoen, uit zelfbeheersing- dingen (morele verantwoordelijkheid, angst en schuldgevoelens) koeltjes neergelegd. Het effekt is inderdaad als van een ontleedmes, dat men aan het werk ziet, vooral in woorden die telkens weer en onverwacht aan het eind van de zinnen worden toegevoegd. B.v. als Amy tegen de Amerikaanse zegt: ‘I read one of your books’, schrijft Taylor: ‘Amy looked as if she thought this a matter for congratulation; indeed she did think so.’

En nu Beryl Bainbridge! En een heel ander Engeland. Het Engeland van de onderste laag van de ‘upper-lower-middle-class’, meestal in de buurt van Liverpool.

Bainbridge, ex-actrice, heeft nu gewoonweg geschitterd door haar voorstelling, in vijf korte romans, van scènes voornamelijk uit het leven van dit volk, dat ze zo goed kent en wiens alledaagse, pittoreske taal en emotie's ze dermate accuraat weergeeft, dat je het als lezer bijna als miraculeus ervaart. Het idioom kent ze zo goed en dit is ook dermate eigenaardig en subtiel, dat ik niet begrijp hoe de bewonderingswaardig ondernemende Arbeiderspers, het in het Nederlandse durft te brengen. De verhaalproblemen zijn immens. Vooral omdat vrijwel alles van de hantering van dit idioom afhangt. Niettemin zijn de eerste twee Bainbridge-romans al in het Nederlands verkrijgbaar.

Elizabeth Taylor
foto: Jeremy Bauer

In Nederland kent men nog niet de beroemde Engelse t.v.-reeks: Till Death Do Us Part van Johnny Speight, met Alf Garnet als de vader in de hoofdrol. Sinds jaren is Garnet hierdoor een nationaal begrip geworden. Maar hier kent men wel de t.v.-reeks All in the family, met Archie Bunker als de vader - d.w.z. de Amerikaanse imitatie van de Engelse show. Als men zich nu All in the family in een Engelse enscenering voorstelt, met Engelse types uit het volk als de figuren, en dit alles tot het niveau van kunst verheven, dan heeft men tenminste enig idee van het werk van Beryl Bainbridge.

In A Quiet Life (Duckworth) tekent ze scènes uit het leven van Alan, een stille, saaie jongen, een schooljongen nog, wiens ouders (ieder op z'n eigen manier totaal crazy) in een staat van nooit aflatende oorlog met elkaar leven. Bijna alles neemt plaats binnen de muren van hun huis, dat veel te klein is om al de hevige maar futiele emotie's te herbergen. (Het huis vormt een mooi symbool voor het sociale milieu.)

Het leven van de geduldige Alan, die eigenlijk een sul is, die niets liever dan een ‘quiet life’ wil leiden, wordt nog lastiger gemaakt door een hysterische jonge zuster, die ook eigenlijk balfgek is. Deze heeft clandestine ontmoetingen in de duinen met een duitse krijgsgevangene (de tijd is omstreeks 1946) en wil graag verkracht worden. Wat haar toch niet lukt, want niets lukt de figuren van Bainbridge.

Je zou deze roman ‘dolkomisch’ kunnen noemen, ware het niet dat het boek tegelijkertijd een ijzingwekkend portret is van een eigenlijk triest bestaan, zowel sociaal als geestelijk gezien -(in Nederland denk aan recent werk van Heere Heeresraa). Hier is alles frustratie, wat op een grandioze manier door de figuur van Alan's vader wordt uitgebeeld.

Een kleine roman die, zoals die van Elizabeth Taylor, dat eigenlijk niet is. Hier zijn twee Engelse milieus accuraat en met expertise getekend - twee levende, onderhoudende stukken sociologie. Bij Taylor: glimlachen, nu en dan een tikje zuur. Bij Bainbridge: hardop lachen, en direkt daarna: huiveren.

En dus, daar men nauwelijks in de tegenwoordigheid van lijken glimlacht (zuurtjes of anders) of hardop lacht, kan eenvoudig de Engelse roman niet dood zijn. Q.E.D.