Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 48]

Andre Matthijsse
Duitse kroniek

Het is misschien best zo dat ik, natuurlijk binnen de grenzen van weldenkende genuanceerdheid, in de afgelopen kronieken wat eenzijdig ben geweest. Twee kronieken geleden zette ik me af tegen de ‘rücksichtslose’ anti-Duitse stemming die hier en daar in Nederland is waar te nemen, in de vorige kroniek gebruikte ik de Brecht-biografie om nog een hakje te zetten. Niet dat ik nu plotseling niet meer achter mijn uitlatingen zou staan (al zou dat in principe heel goed mogelijk zijn: ik ben geen ‘Principienreiter’; met Brecht ben ik van mening dat je je mening moet kunnen veranderen wanneer de situatie verandert), wel is het zo dat terwijl je het een benadrukt het ander vergeet. En dat blijft eenzijdig.

Zo heb ik tot op heden nog steeds geen melding gemaakt van een aantal interessante uitgaven die betrekking hebben op de Bondsrepublikijnse actualiteit. Zoals ...schon bist du ein Verfassungsfeind. Das unerwartete Anschwellen der Personalakte des Lehrers Kleff van Peter Schneider (een uitgave van de Rotbuch Verlag, Berlijn), een deels fictieve, deels documentaire roman over het zgn. Berufsverbot.

De lezers die al enkele jaargangen meegaan, zijn Schneider al eerder tegengekomen: zijn Lenz (zie BZZLLETIN 26), over de intellectuele impasse in de Berlijnse studentenbeweging, was eveneens deels fictief, deels documentair. Met dien verstaande echter dat het documentaire karakter ditmaal een andere inhoud heeft.

Peter Schneider ging voor Lenz wb. de romanstructuur te leen bij Büchner. Een soortgelijke constructie is ook in het nieuwe boek van Schneider terug te vinden: de briefroman-vorm en enkele meer detaillistische structurele elementen in ...schon bist du ein Verfassungsfeind verwijzen onmiskenbaar naar Goethe. Ditmaal is er echter een actuele structurele laag die in deze roman méér op de voorgrond treedt. Sommige passages in het boek zijn namelijk cursief gezet: passages die Schneider letterlijk ontleende aan recent historische gevallen van toepassing van het Berufsverbot in de Bondsrepubliek. Hij construeerde maw. een verhaal over dit onderwerp aan de hand van levensecht materiaal.

Eerst maar dat verhaal. De in geen enkele opzicht opvallende leraar Kleff zet zijn handtekening onder een petitie tégen wetten die in strijd worden geacht met de grondwet. Zoals bekend kan zoiets op het moment in de Bondsrepubliek een onderzoek opleveren, en dit overkomt Kleff; het gevolg is dat hij wordt ontslagen. Kleff mag dan weinig opvallend van houding en optreden zijn, hiertegen protesteert hij toch. Zijn zaak komt voor de rechtbank die het onslag onjuist acht. Niettemin blijft Kleff ontslagen: door tegen zijn meerderen een protest-houding aan te nemen, heeft hij niet de van hem verwachte loyaliteit in acht genomen. Om Kleff te citeren:

‘Een ambtenaar, die zoals de klager de voort-

[p. 49]

zetting van zijn dienstverband nastreeft, moet zich ook tijdens de duur van een hangend rechtsconflict aan de hem voorgeschreven loyaliteitsen trouwplicht houden.

omslag: Hannes Jöhn Köln

‘Dus: ik word ontslagen, omdat ik het verzet tegen ondemocratische wetten heb goedgekeurd. De ontslagreden wordt door de rechtbank niet erkend. Maar ik blijf ontslagen, omdat ik me tegen het onrechtmatig ontslag heb verzet.’

In de roman staat de eerste alinea van dit citaat cursief...

In een geval als dit, een politieke roman, staat de inhoud al gauw voorop, wordt aan de romanstructuur minder snel aandacht besteed. Dat was met Lenz zo, met ...schon bist du ein Verfassungsfeind is dat nog sterker. Toch is deze roman méér dan een politiek pamflet alleen. Nav. Lenz heb ik gepoogd aan tegeven waarom Schneider bij Büchner te leen ging. En ook nu kun je je afvragen waarom Schneider niet voor een theoretisch artikel over het Berufsverbot koos, maar voor een romanstructuur met een literair-historisch perspectief. Het is naar mijn gevoel een veelbetekenende vraagstelling. Vanwege die structurele verwijzing naar Goethe; misschien had Gerrit Bussink met zijn nawoord bij Lenz toch gelijk.

Günter Wallraff is inmiddels niet zomaar een auteur van maatschappelijke reportages. Sinds hij zo koelbloedig in de mogelijke geschiedenis van Portugal heeft ingegrepen (hij verijdelde dit jaar een door rechts Europa voorbereide Putsch door de contacten en plannen van Spinola en conservatieve Duitse kringen te onderscheppen én te publiceren), is hij iemand van historische grootte geworden; ook al kon men er hier, en in de Bondsrepubliek nog minder, weinig in de kranten over terug vinden. We kennen Wallraff inmiddels: zijn reportages vonden ook in Nederlandse vertaling - 't Gewone kapitalisme - een brede lezerskring. Het was aan Heinrich Böll te danken dat de uitgeverij Kiepenheuer & Witsch (Keulen) Wallraff begin van dit jaar binnen kon halen. Het eerste resultaat: een verzamelbundel onder de titel Die Reportagen. Alles van Wallraff, behalve het recente Portugese geval; gezien de verspreidheid van Wallraffs teksten door de geïnteresseerde een onontkoombaar boek.

Het nadeel van actualiteit is dat hij soms al te snel is achterhaald. Een boekje als Heinrich Böll: Freies Geleit für Ulrike Meinhof. Ein Artikel und seine Folgen (eveneens Kiepenheuer & Witsch) is na wat zo langzamerhand wel ondubbelzinnig als de moord op Ulrike Meinhof kan worden bestempeld niet meer zo interessant als bij verschijnen. Niettemin blijft dit boekje als historische documentatie van belang. In januari 1972 schreef Böll in het weekblad Der Spiegel een artikel over de hetzerige jacht op de Baader-Meinhof-groep. Dat had hij al eerder gedaan, het werd één van de redenen waarom sommige lieden in de Bondsrepubliek de toekenning van de Nobelprijs aan Böll aanvochten, het werd één van de motieven die Böll Die verlorene Ehre der Katharina Blum deed schrijven. Hoe dan ook, dat artikel in Der Spiegel leidde tot een reeks van reacties, het geheel werd sociologisch gezien een politieke gebeurtenis. Dit boekje is een bloemlezing ervan. Het doet de moord beter begrijpen.

Nogmaals Böll, én de graficus Klaus Staeck, én die vermaledijde Duitse pers. Het dagblad Die Welt voerde een tijdje een wervingsadvertentie onder de kop: ‘De wind is gedraaid’ en daaronder heette het dan onder meer: ‘Veel mensen in ons land zijn de ideologische uitdaging moe’, waaronder dan weer kreten volgden als: ‘Ze vragen om orde in vrijheid’; in de trant kortom als de inmiddels bekende CDU-advertenties.

Klaus Staeck gebruikte deze slogans voor de hem typerende collages: foto's uit het nazi-verleden vormen een schrille tegenstelling met deze teksten. Ze werden - door de Labbé & Muta Verlag, Keulen - gebundeld, samen met gedichten van Heinrich Böll.

Op het laatste gedicht na al eerder gepubliceerde gedichten, maar wel de meest indrukwekkende uitgave ervan. Toch maar aanschaffen derhalve. Al was het alleen maar om die collages, of dat laatste, nieuwe gedicht dat zo eindigt:

lebe von BILD
zu BILD
von WELT zu WELT
denke nicht nach
und vergiss
dass du ein Mensch warst

P.S. Hoewel de kroniek er niet de plaats voor is nog even een opmerking over de Nederlandse vertaling van Schneiders boek: Een staatsvijand als jij en ik, vertaald door Ton Graftdijk, gepubliceerd door de Socialistische Uitgeverij Amsterdam. Ik vermeld deze vertaling omdat ik het initiatief belangrijk vind. Bovendien is het nog altijd zo dat de Duitse taal problemen kan opleveren. Maar wie de Duitse taal ook maar een beetje machtig is, wil ik met klem vragen wat meer moeite te nemen en de Duitse editie te kiezen: die kleine linkse uitgeverijen als de Rotbuch Verlag of de Wagenbach Verlag hebben dat juist nodig!