Bzzlletin. Jaargang 5

B. Traven: Leesvoer, pardon: Literatuur voor Stem- en Rechtelozen anno vóór '33
André Matthijsse

Er zijn van die schrijvers om wie je, althans op het eerste gezicht, niet heen kunt. B. Traven is zo'n schrijver. J.F. Vogelaar, een schrijver met een, ook politiek, zeer eigen signatuur wijdde eerder dit jaar in De Groene Amsterdammer bijna twee pagina's aan het werk van Traven; en De Groene is een weekblad dat bijzonder serieus met zijn ruimte omspringt. Traven is derhalve een schrijver om wie je ook in (links)politiek opzicht niet heen kunt. Maar nogmaals: dit alles op het eerste gezicht.

Allereerst is er een biografisch probleem. De biografische werkelijkheid achter het pseudoniem Bruno Traven is lange tijd een raadsel van de eerste orde geweest. Men zocht achter deze schuilnaam evenzogoed een (onbekende) Duitse zeeman als een buitenechtelijke zoon van keizer

[p. 42]

Wilhelm II. Werd die naam gebruikt door de Deense schrijver Bendrich Torsvan of inderdaad, zoals nu algemeen wordt aangenomen, door de Duitse publicist Ret Maruth? En wie was die Ret Maruth dan wel?

Ook Ret Maruth is met alle waarschijnlijkheid een pseudoniem. De werkelijke naam van de burger achter het schrijvers-pseudoniem B. Traven, achter het acteurs-pseudoniem Ret Maruth lijkt nooit te achterhalen. En toch is die biografische werkelijkheid, gezien het werk, interessant.

B. Traven, mysterieus als hij is, staat immers te boek als dé schrijver van het Mexicaanse proletariaat en zijn revolutie, als een fel antikapitalistisch auteur; kortom als een held van revolutionaire bewegingen.

De schaarse biografische gegevens maken weinig duidelijk. Die Ret Maruth moet van 1917 tot 1920 in München een als aggressief getypeerd tijdschrift - Der Ziegelbrenner - hebben uitgegeven, hij zou tijdens de zgn. Räterrepublik ter dood zijn veroordeeld (waarom?); zijn geslaagde vlucht voerde hem dan naar Mexico. De ene bron dicht hem een Sloweense herkomst toe (ca. 1883), de ander een Amerikaanse (ca. 1900); en dat is toch merkwaardig voor een auteur wiens boeken aanvankelijk in de Duitse taal verschenen, in miljoenenoplagen, en vervolgens in zo'n vijftien talen werden vertaald.

Er zijn, binnen het gebied van de literatuurbeschouwing, mensen voor wie dit alles geen boodschap is. Zij beschouwen een tekst als zodanig, als tekst, los van de auteur en zijn persoonlijke inbreng en achtergrond. Een dergelijke tekstbeschouwing voert tot dingen als computer-linguïstiek; tot taai-filosofieën die met literatuur weinig meer van doen hebben. Die mensen hebben met Traven dan ook geen enkel probleem. Ik wel. En omdat ik te weinig omtrent Traven kan achterhalen, blijft mijn kijk op zijn werk speculatief: ik weet niet of het beeld dat ik van Traven wil schetsen juist is, zodat ik mijn eigen conclusies op losse schroeven zet.

In zo'n geval kan ik mij het beste aansluiten bij wat ‘men’ omtrent Traven heeft achterhaald. Dus neem ik aan dat achter het pseudoniem B. Traven het pseudoniem Ret Maruth schuilt, een Duits acteur en publicist die omstreeks 1920 Duitsland ontvluchtte, óf om zijn lijf te redden, óf gedesillusioneerd, óf beide, die naar Mexico vertrok, en zich daar ontpopte als een boeiend verteller in een reeks van zeer lezenswaardige romans.

Romans die ‘sociaal bewogen’ worden genoemd. Jacques den Haan typeerde Traven als ‘de spreekbuis van de stem- en rechtelozen die ook in onze eeuw de machteloze slachtoffers zijn van uitzuigers zonder geweten.’

Maar vooral ook, zoals blijkt nu ik met de grootst mogelijke geboeidheid drie van zijn opnieuw in het Nederlands vertaalde romans heb gelezen, vooral ook, al heb ik dat nog nergens gelezen, romans van een machteloos auteur. Van een cynische fatalist van het soort zoals Karl Kraus en Kurt Tucholsky dat waren. Geen verbeteraar, geen held, geen revolutionair. Alleen (tussen aanhalingstekens) een schrijver van de smerigheden van de menselijke samenleving.

Uit literair oogpunt lijkt Traven bovendien geen groot stilist. Hij is een verteller die zijn verhaal soms onderbreekt met de meest onverwachte, buiten het kader van het verhaal liggende simplificeringen die ahw. die aandacht van de lezer vast moeten houden; aldus het tegenge- stelde, namelijk een zekere irritatie, bereiken. Om een voorbeeld te geven: De mars naar het oerwoud wordt beschreven hoe op vunzige wijze geworven Mexicaanse arbeiders (meestal kleine boeren) door het oerwoud trekken naar de kampen waar de mahoniebomen worden geveld. Alsof Travens beschrijving niet suggesstief genoeg is, zegt de schrijver op gegeven moment dat zo'n tocht niet te vergelijken is ‘met de feestelijke optocht van een schuttersvereniging. Wie het zich zo voorstelde’, vervolgt hij, ‘maakte van het werkelijke leven een droombeeld.’

Omslag: joost v.d. woestijne

Zit je maw. midden in de verschrikkingen van die Mexicaanse boeren, en dan krijg je een schuttersvereniging op je dak: veg is de inleving, de (mee-)beleving. Weg is de gemoedelijke horror. Er zitten in het werk van Traven voortdurend dergelijke verwijzingen naar ‘droombeelden’. Dat kan niet anders dan een tetekenis hebben. De lezer wordt telkens weer van zijn stof vervreemd. Is Traven misschien toch een stilist?

Bruno Traven is mi. onmiskenbaar en Duits auteur. Dat blijkt uit vele van die tussenvoegingen. En wat voor een auteur?: in een literair naslagwerk (Klaus Günther Just: ‘Von der Gründerzeit bis zur Gegenwart. Die deutsche Literatur der letzten hundert Jahre’) vond ik het gegeven dat Travens eerste boeken in het Büchergilde Gutenberg werden gepubliceerd, een reeks die zich in de jaren twintig op een ‘nieuw’ lezerspubliek in de arbeiderskringen richtte.

Over welke tijd gaat het hier? De eerste romans van B. Traven - Das Totenschiff en Die Baumwollpflücker - verschenen in 1926. Hitler was de nederlaag van zijn Putsch al weer te boven, de sociale en politieke crisis in Duitsland had immense afmetingen aangenomen. Wie mbt. die tijd over Duitse arbeiders spreekt, heeft het over werklozen, over paupers. En op een deel van dat publiek richtte Traven zich; vanuit Mexico.

Zijn zijdelingse vergelijkingen met Hannibal

[p. 43]

die over de Alpen trok, met de rumoerige feestelijkheid van Parijs en Broadway, dergelijke vergelijkingen zijn aangepast aan de clichématige, encyclopedische kennis van het deel van dat publiek dat regelmatig de leesbibliotheek bezocht. De schrijver ‘verlucht’ zijn verhaal met voor zijn lezers uit de bibliotheek ‘herkenbare’ beelden, met een vleugje trivialiteit, dat de ellende even, glimlachend, doet vergeten. Die mars door het oerwoud, zegt de schrijver in zijn in 1933 (!) in Duitsland gepubliceerde gelijknamige roman, die mars was voor die indianen zó moeilijk, dat zij niet eens de tijd hadden voor problemen als de vraag of nu de communisten of de fascisten ge Lijk hebben...

Het is de tendens die uit opmerkingen als deze spreekt, die een revolutionaire monumentaliteit van Traven ondergraaft. J.F. Vogelaar zegt in zijn artikel in De Groene: ‘Meer als konstatering dan als verwijt zal Traven in verschillende boeken opmerken: ‘Proletariërs overal ter wereld vinden er een bijzonder genoegen in elkaar de kop in te slaan. Daarom blijven de koppen van hun bazen heel’ (De Karren). Vogelaar gebruikt dit citaat als argument (‘Omdat niemand meer toekomst heeft dan de dag van morgen is solidariteit onmogelijk’) zonder op de betekenis ervan in te gaan.

Want wat is uiteindelijk de betekenis van de romans van B. Traven? Die romans zouden als motto kunnen hebben de opmerking uit een recente film van de Duitse schrijver en cineast Herbert Achternbusch: ‘Je hebt geen enkele kans, maar gebruik haar.’...

Het dodenschip (De Arbeiderspers bracht de eerste Nederlandse vertaling in 1931 uit) is voor deze mentaliteit representatief. Het is het verhaal van de zeeman Gale, die in Antwerpen zijn schip mist en vervolgens, zonder geld en papieren uit moet zien te komen. Na allerlei avonturen belandt hij aan boord van de ‘Empress of Madagascar’: een dodenschip. Een dodenschip is een schip dat door de eigenaren hoog is verzekerd en dat ten onder moet gaan om de handelaren van hun winst te verzekeren. De roman eindigt met Gale als laatste overlevende, dobberend op een vlot.

En wat is de boodschap van deze roman?: Gale becommentarieert zijn verhaal zelf, hij heeft kritiek op de centralistische staatsmacht, uitbuiting van de werkende klasse, op nationalisme etc. Toch stelt hij zich niet in dienst van de proletarische klasse. Als tegenpool van de bestaande orde ziet Gale geen sociaal systeem, maar het idee van de persoonlijke vrijheid. B. Traven is een desillusionerend schrijver: elke hoop die de lezer middels de hoofdfiguren beleeft, wordt teniet gedaan. Met het dobberen op de golven van de oceaan als besluit; hoop? ‘Je hebt geen enkele kans, maar gebruik haar.’!

Travens misschien meest bekende roman, De schat van de Sierra Madre (misschien het meest bekend door de verfilming door John Huston met Humphrey Bogart in één van de hoofdrollen), is niet minder cynisch. Drie goudzoekers vinden na maanden zwoegen wat ze zochten. Tijdens hun terugreis begint de onderlinge rivaliteit, het wantrouwen, de hebzucht. Een van de goudzoekers wint het pleit, krijgt het goud voor zich alleen. Maar juist voordat hij zijn bestemming kan bereiken, wordt hij door bandieten gedood. De bandieten nemen de pakezels mee, zien het zakje goud voor een zakje zand aan en gooien het weg. Wanneer één van de achtergebleven goudzoekers dit hoort kan hij alleen nog in lachen uitbarsten.

[p. 44]

Traven schrijft: ‘Het is niet het goud dat de mensen zo verandert, het is de macht die het iemand geeft, die macht verandert de mensen. Als de andere mensen die macht niet erkennen, dan bestaat die niet.’ Dat klinkt prima, alleen komen die andere mensen in de romans van Traven nooit voor.

Ook in De mars naar het oerwoud wordt de lezer geen voldoening na doorstane beproevingen geschonken. De escalerende ellende eindigt met de aankomst in het kamp, met de blik op een soort kerkhof. ‘Wie hier naar toe komt, moet kunnen bijten en bijten, anders wordt-ie als een verlamde vlieg door een dikke kikker opgeslokt. Gelul.’ Dat laatste is terecht, want een terug is daar in het oerwoud niet en het blijven leven een regelrechte hel. Ook hier is dat mogelijke motto te plaatsen.

De mars naar het oerwoud maakt deel uit van de zgn. caoba-cyclus, de roman is het derde deel in een reeks van zes. Eerder al verscheen een Nederlandse vertaling van het vijfde deel: De opstand der gehangenen.

Dan toch revolutie? Toch een weg terug uit die hel? Ja, maar hoe revolutionairder het thema wordt, hoe cynischer Traven. In deze roman vindt in het kamp in het oerwoud inderdaad een opstand plaats, wordt afgerekend met de beulen, maken de slaven gezamenlijk de weg terug; als een klein legertje dat het niet bij de eigen bevrijding zal laten. Ook hier typeert Traven weer raak: ‘Een revolutie die uitlegt en misschien zelfs gemotiveerd moet worden, is geen revolutie, maar alleen een strijd om bezit en baantjes. De echte revolutie, die in staat is om systemen te veranderen, zit de ware revolutionair in het bloed.’ Dit staat op de viernalaatste bladzijde van de roman, op de drienalaatste pagina zegt El profesor tegen El general (onnodig om te zeggen dat dit de twee leidende figuren van deze oerwoudrevolutie zijn): ‘Uitstekend bedacht generaal, dat zou je best leuk en netjes kunnen overschrijven om het niet verloren te laten gaan’, en in de laatste alinea van de roman ligt El profesor met zijn armen tot aan zijn ellebogen en met zijn gezicht tot aan zijn oren in het slijk, zodat de benoeming tot chef van de generale staf van de werkelijke hoofdpersoon van de roman niet onmiddelijk kan worden bekrachtigd. De discrepantie tussen theorie en werkelijkheid suggereert ook hier dat de koppen van de bazen uiteindelijk wel weer heel zullen blijven. B. Traven is in wezen een aartspessimist.

Vandaar dat die biografische achtergrond mij toch wel erg intrigeert. Want wat voor een beeld ontstaat hier?: die van een gedesillusioneerde, waarschijnlijk revolutionaire, Duitse schrijver, een pessimist die vanuit Mexico voor het Duitse proletariaat ‘sociaal bewogen’ romans schreef over Zuidamerikaanse xnuxanen, dolende zeelieden en Noordamerikaanse goudzoekers die hun geluk niet vinden. Een vergelijking met Karl May dringt zich op!

Bruno Traven beschreef een werkelijkheid die voor zijn lezers een droomwereld was. En terwijl hij zo hun eigen actualiteit versluierde, wees hij hen erop dat zij zich die droomwereld als werkelijkheid moesten voorstellen, dat die eigen actualiteit in vergelijking met deze werkelijkheid een droomwereld was. Een zo grandioos smerige werkelijkheid dat het er niet toe doet of fescisten of communisten gelijk hebben.

De gebeurtenissen vanaf 1933 hebben van de romans van Bruno Traven curiosa gemaakt. Curiosa temeer nu de laatste jaren zoveel uitstekende recente Zuidamerikaanse literatuur in Nederlandse vertaling verschijnt. Met name in vergelijking met meer zakelijk politieke literatuur is Bruno Traven een expressionistisch auteur wiens politieke betekenis verwaarloosd kan worden.

B. Traven:

‘De mars naar het oerwoud’ vertaling: Dolf Koning Meulenhoff Nederland 276 blz. 24,50

‘De opstand der gehangenen’ vertaling: Wouter Donath Tieges Meulenhoff Nederland 335 blz. 24,50

‘De schat van de Sierra Madre’ vertaling: Hidde Heringa Meulenhoff Nederland 309 blz. 26,50