Bzzlletin. Jaargang 5

Likeurrose Roddel:
Gedichten van Manuel
Kneepkens/wiel kusters

In zijn zojuist bij De Bezige Bij verschenen bundel Tuin van eetlust vergast Manuel Kneepkens de lezer op een aantal smakelijke karikaturen in dichtvorm: een zeldzaam genre in onze literatuur op zeldzame wijze toegepast. Al laten niet alle gedichten zich onder dit hoedje vangen, toch lijkt ‘overdrijving’ het belangrijkste vormprincipe van Kneepkens beeldrijke poëzie als geheel.

Op koele zomeravonden als de familie smakkend tot zich nam
groene haring, gevolgd door slierasperges in botersaus
biefstuk, salade, pommes frites, en toe
aardbeien, slagroom, mocca en vanille

dan deinden zij, de tantes, als pioenrozen, als zwaargassige
balonnen op hun steel, op de golfslag van hun lacherigheid
in alle malse borsten koerde hoorbaar Wagner

zo dronken ze wijn na wijn
tot elk hoofd paus pius twaalf leek in het Heilig Jaar
zo bleek!.

tenslotte nam dan oom na oom, stomdronken, afscheid
en van elke tante wiegde het romig achterwerk weg
alleen de nacht bleef over, die hele oude dame
die pauwblauwe waaier voor de eenzame glimlach
van het heelal
god van de vlinders, dan sliep je!
de ramen open, kostbare dromen ten prooi

Over de ‘overdrijving’ in dit voor mij na een paar keer lezen al bijna klassieke gedicht, zou men verschillend kunnen oordelen: het gaat hier om de vergroting van zekere ‘dekadente’ trekken in de biografische achtergrond van de auteur, zonder aat de mentaliteit waaruit deze overdrijving voortspruit onmiddellijk in zicht komt. Het kan echter niet toevallig zijn dat dit gedicht in de bundel direkt gevolgd wordt door het in zijn eerste drie strofen ‘sociaal-realistische’:

Zwart ghetto tegen de hekken van de mijn
waar rauwe jongens je tegenhielden, je knikkers stalen
In de huiskamers zouden portretten van Stalin hangen
aldus de kapelaan! Maar voor de kale ramen
bladderde enkel een gipsen Heilig Hart beeld...

[p. 41]

 

of waggelde mevrouw Verpoort, eeuwig op pantoffels

 

giganties als een zigeunerkoningin

 

vlak voor de worp van haar twaalfde kind

 

 

 

sloeg houwer Wuaedflieg zijn lief uit Herzogenrath

 

 

 

zodat ze luider jammerde dan de eeuwige

 

nachtelijke sirenes van de Wilhelmina

 

 

 

Ach, Winse1erstraat, je konijnenhokken

 

afgebroken

 

Overwoekerd je eens zo demoniese trottoirs!

Ontwerp: Ellise de vries

Manuel Kneepkens (1942), zoon van een mijningenieur, heeft een deel van zijn jeugd doorgebracht in het Zuidlimburgse dorp Terwinselen, in de schaduw van de Staatsmijn Wilhelmina. Dat het beeld dat hij in de zojuist geciteerde regels oproept nauwelijks karikaturale trekken vertoont, kan ik met een beroep op mijn eigen jeugd in de Mijnstreek vrij gemakkelijk bepalen, al heeft het feit dat ‘mevrouw Verpoort’ en‘houwer Quaedflieg’ in het gedicht als typische representanten van de mijnwerkersbevolking worden gepresenteerd, natuurlijk wel iets te maken met het klassebewustzijn van de zeer jonge Kneepkens, in wie de latere dichter zich verplaatst. Ook de demonie uit de laatste regel verwijst via regel 2 naar zijn kinderlijke belevingswereld.

De in hun karikaturaliteit kritische aspekten van het eerder aangehaalde ‘Tuin van eetlust’ worden door vergelijking met ‘Winselerstraat’ wellicht duidelijker gereveleerd. Al in het familiegedicht maken we, zo bezien, kennis met Kneepkens dichterlijke taktiek van de ‘lichtrose roddel’ (vgl. p. 12), een uiterst dubbelzinnige bezigheid. Wie roddelt geniet (anders dan de lasteraar) niet alleen van het eraan verbonden samenzwerinkje met - zolang als het duurt - gelijkdenkenden, maar schept tevens genoegen in de inhoud van zijn roddelverhalen, die hierdoor vaak als surrogaat gaan fungeren voor heimelijk gewenste maar volgens de morele gevoelens van de roddelaar laakbare persoonlijke ervaringen. Zulke verhalen hebben hun hatelijkheid verloren en bedwelmen: een likeurrose genoegen.

Manuel Kneepkens' karikaturen - veelvuldig zijn de verwijzingen naar lachfilm en slapstick via bijv. de ‘burgerlijk-dekadente’ slagroomtaart, populair projektiel in de filmklucht - drijven op deze dubbelzinnigheid: enerzijds de spottende overdrijving, een milde vorm van kritiek, anderzijds een haast wellustig genieten van het tot mythische proporteis uitgedijde:

Mijn tantes de Godinnen, reusachtige pompoenen
zo daalden ze, frisgeboend, van de Olympus
in Troje's mahoniehouten salons
Onder lachfilmhoeden verorberden zij
slagroomtaart na slagroomtaart

Zomers resideerden zij onafgebroken op picknicklakens
rood & wit geblokt
De moorkoppen van zwartbebroekte achterwerken
kneusden boterbloem & madelief. Het clavecimbel
van de leeuweriken viel spoedig uit. Elk droeg
een stem van bronsgroen eikenhout of smakte!

(enz.)

De tweeslachtigheid van nostalgie en kritisch bewustzijn vormt inhoudelijk de meest authentieke en waardevolle karaktertrek van Kneepkens poëzie: men vindt ze ook in de gedichten die betrekking hebben op zijn Leidse studententijd en in bijv. de van veel zelfinzicht getuigende regels uit het voorlaatste vers:

dan, zowaar, overweegt hij voor het linkeroog een monocle
dan voor het rechter. Maar verwerpt het voor beide!
te subtiel voor een tijdsgewricht vol fellowtravellers
van Benito Mussolini!

MANUEL KNEEPKENS: ‘Tuin van eetlust’ De Bezige Bij 72 blz. 9,50