Bzzlletin. Jaargang 5

Dick Hillenius
Aad Nuis

D. Hillenius is een bioloog. Sinds jaar en dag zetelt hij in Artis, in het vervaarlijke negentiende-eeuwse bouwsel in welks kelders de grote en kleine vissen rondzwemmen achter glas, en dat Zoölogisch Museum heet. Hij richt daar leerzame tentoonstellingen in. Als wetenschappelijk onderzoeker is hij gespecialiseerd in padden en aanverwant gedierte, maar vooral in kameleons. Kameleonkenners vormen een exclusief gezelschap, er zijn er heel wat minder van in de wereld dan schrijvers in Nederland. Hij heeft aan de kameleons niet alleen zijn doctorstitel te danken, maar ook zijn onsterfelijkheid: er is een soort naar hem genoemd. Er zit iets sluws in, de onvergankelijkheid van je naam te vestigen over de rug van het synbool van de veranderlijkheid zelf, het is ook wel typerend voor Hillenius, maar het heeft in elk geval het voordeel dat hij het voor de erkenning door het nageslacht niet hoeft te hebben van de literatuur. Zijn levenstekens op literair gebied hebben niets met monumenten te maken.

Hillenius als schrijver is een bioloog met vacantie. Iemand (een theoretisch natuurkundige, een onverdachte leek dus) heeft eens ongeveer gezegd dat zijn boeken buitengewoon interessant en ook betrouwbaar waren, behalve als ze over biologie gingen. Overdreven, maar er zit iets in. Het ligt alleen niet zozeer aan Hillenius zelf als aan de verwachting die je als lezer hebt van een schrijver wiens nevenberoep zo sterk deel uitmaakt van zijn bekendheid dat mensen eerder zullen zeggen ‘is dat niet die bioloog’ dan ‘is dat niet die dichter’ (bij Vroman is dat omgekeerd). De verwachting is, dat hij zich zal houden aan alle gedisciplineerde voorzichtigheden die in de wetenschap noodzakelijk zijn. Daaraan voldoet hij niet, want hij is met iets anders bezig.

Als schrijver streeft Hillenius ernaar een absolute leek te zijn. Zo onbevangen mogelijk waar-

[p. 32]

nemen en zo getrouw mogelijk verslag uitbrengen van wat de zintuigen melden is zijn uitgangspunt, dat hij nog met de wetenschappelijke onderzoeker in zichzelf gemeen heeft. Maar er zijn daarbij voor de laatste beperkingen die de eerste niet erkent. De vakman houdt zich aan zijn vakgebied, de schrijver is juist gespitst op grensoverschrijdingen en bemoeit zich met de meest uiteenlopende zaken. De vakman erkent een vaste methode van bewijsvoering, voor de schrijver is een bewijs maar één van de mogelijke sleutels tot de overtuiging. De vakman is systematisch en houdt rekening met alles wat anderen al over zijn onderwerp te berde hebben gebracht, de schrijver zoekt zijn gading en laat liggen wat hij niet gebruiken kan. In de jachtvelden van literatuuren muziekkritiek is de schrijver Hillenius met deze combinatie van eigenschappen een zorgvuldige en betrouwbare gids; op de akkers van de gedragswetenschappen daarentegen sticht hij verwarring en verstoort de rechtlijnig voortploegende boeren. Er is daarin een eigenaardig contrast met collega 't Hart, die ook over van alles schrijft, maar daarbij het gebruikelijke patroon volgt: heel zorgvuldig in de buurt van zijn vakgebied, joliger en onverantwoordelijker naarmate hij verder van huis gaat.

Een fantasierogel uit het boek van Leguateveneens uit Een ....eilandbewoner

De veelzijdigheid en de springerigheid van Hillenius als schrijver betekent overigens bepaald niet dat zijn werk als los zand uit elkaar valt. Hij mag dan het en der gesprokkeld hebben, hij deed het langs de lijnen van zijn eigen voorkeur, en die zijn in opvallend sterke mate gelijk gebleven sinds hij in de vijftiger jaren in Propria Cures begon te schrijven, soms onder eigenaardige pseudoniemen als Jacob W. Paardelazer. De impuls die hem telkens weer tot schrijven

[p. 33]

brengt is de sympathie voor het onverwisselbaar individuele in mensen en hun uitingen, en de afkeer van het uniforme en het in de pas lopen; de tegenstelling daartussen is voor hem bijna letterlijk een kwestie van leven of dood. ‘Een idee mag goed zijn of slecht; zodra drie mensen in naam ervan bijeen zijn, wordt het een gevaar, waard uit te trappen’. Dat staat in zijn eerste bundel, Tegen het vegetarisme, en het had al veel eerder in PC gestaan (in de variant ‘eruit’ in plaats van ‘uit’, wat een suggestie van gewelddadigheid wekt die ontypisch is voor Hillenius, en daarom ook wel zal zijn gecorrigeerd). De strijd tegen het vegetarisme was van het begin af meer overdrachtelijk dan letterlijk bedoeld: tegen het al of niet idealistische kuddeverband waarbinnen mensen afstand doen van verboden wensen en gedachten, van hun onafhankelijkheid. Evenmin als die andere literaire lofprijzer van het jagerschap, H.A. Gomperts, kun je je Hillenius in werkelijkheid voorstellen met een vuurroer achter de konijnen aan. Het gaat bij beiden om de houding van onafhankelijkheid, van geestelijke zwerflust en oplettendheid en van leven voor eigen rekening waarvan zij de jager (waarschijnlijk ook historisch gezien geheel ten onrechte) tot symbool maken.

omslag: j.j. grandville

Door heel het werk van Hillenius heen is de verdediging te vinden van het tegendraadse, in de kunst, de wetenschap, de samenleving. Zo gauw iets zonderling of zelfs maar ongewoon lijkt, staan zijn oren en ogen open; desnoods verzint hij het zelf. De provo en de buitenbeen kunnen bij hem rekenen op een mate van aandacht en begrip die hij geen regent ooit gunnen zal. Verkondigt iemand een buitenissige theorie die in het

[p. 34]

oog van de wetenschap geen genade kan vinden, dan zal hij eerder geneigd zijnder toch nog iets aardigs in te zien dan de voltrekker te wezen van het rechtvaardig vonnis der weldenkendheid.

Een vreemde eilandbewoner Aek. J. Hillenius // Rallen

Hij is daardoor een verkenner en een ontdekker, maar - al klinkt dat vreemd bij iemand die door zijn eigengereide nieuwsgierigheid in meer openbare discussies verzeild is geraakt dan wie ook - geen echte polemist. De argumentenstrijd, het zich meten met een ander, met de gunst van een publiek als inzet gaat hij niet uit de weg, maar hij mist er de ware hartstocht voor. Hij heeft eens gezegd dat hij meer op een kat leek dan op een hond: honden zijn tamelijk gemakkelijk tot onderlinge wedijver te bewegen, katten gaan liever elders op zoek naar een eigen stek als er hier teveel kapers op de kust zijn.

Aan hiërarchie heeft Hillenius een dodelijke hekel, niet alleen in de samenleving, maar ook bij het beoordelen van kunst. ‘Ik zie mezelf ook niet in een hiërarchie; een beetje beter dan die, wat slechter dan een ander. Waarschijnlijk is een van de sterkste drijfveren om van tijd tot tijd iets te maken juist de wens om te ontsnappen aan 'de hiërarchie. Een desnoods onhandig gedicht of een hortend geformuleerd idee, dat niet verdwijnt voor het grootste licht.’ (Het romantisch mechaniek, p. 77). Het streven naar een eigen, niet met die van enig ander te verwisselen manier van uitdrukken is in heel het werk merkbaar. In het begin soms nog wat opzichtig en oppervlakkig, met grappige eigen woordvormingen en wendingen, op den duur steeds onopvallender. In het latere werk is de stijl zo persoonlijk als een handschrift: elke zin of versregel is herkenbaar Hillenius, zonder dat daar speciale kunstgrepen bij te pas komen.

De schrijfsels van Hillenius zijn, zoals gezegd, verre van monumentaal en zelden van lange adem. Ze onttrekken zich gewiekst aan afbakening naar genre of onderwerp, eigenlijk zijn al zijn boeken afleveringen van een éénmenstijdschrift. Van Tegen het vegetarisme via Oefeningen voor een derde oog en Het romantisch mechaniek naar Sprekend een dier loopt in de eerste plaats de lijn van de aantekeningen, losse invallen, reisindrukken, herinneringen, snel uitgewerkte ideetjes, vaak bijeengebracht onder de titel + Chronologisch. Die gedeelten zijn, met de gedichten, het meest kenmerkende, de kern zelf van Hillenius' dagboekachtig schrijverschap. Daarnaast bevatten al die boeken echte artikelen en besprekingen, eerst nog veelal ordentelijke essays, later steeds meer vervallend in de losse, ontspannen toon van de eigenlijke notities. Tot deze categorie behoren ook de twee boekjes die bij Rap verschenen zijn, Plaatselijke godjes met besprekingen van boeken en beeldende kunst, en De beestachtige bronnen van het geweld met boze essays over de samenleving.

Het derde element, sterk met de twee vorige verwant, wordt gevormd door de gedichten. Soms staan ze met de rest in één boek, als in Tegen het vegetarisme en Het romantisch mechaniek,soms komen ze in afzonderlijke afleveringen, met veelzeggende titels:Uit groeiende onwil om ooit nog ergens in veiligheid aan te komen, Een klein apparaat tegen rechtlijnigheid. Als dichter wordt hij nog steeds onderschat, waarschijnlijk vooral door die gewoonte, zijn gedichten zo nu en dan tussen zijn proza te verstoppen: dat komt niet te pas, het brengt de indeling van de boekenplanken in de war en is dus strafbaar. Mij zijn de gedichten het liefst: waar de andere notities inzichten bevatten, oplossinkjes, duizenden op of naast de kopgeslagen spijkers, daar zijn de gedichten zorgvuldige omschrijvingen van opengebleven vragen, onopgeloste spanningen, raadsels. En een goed gestelde vraag is honderd antwoorden waard.

Tweemaal heeft Hillenius zich aan een echt boek bezondigd, allebei over zaken die dichter bij zijn vakgebied liggen dan gewoonlijk. De vreemde eilandbewoner,over de eigenaardige biologische verschijnselen op eilanden, is pas herdrukt. Het tweede boek is af, maar nog niet uit. Het gaat over dierentuinen. Ik ben erg benieuwd.