Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 28]

Het verzet tegen het vegetarisme en de onopgeloste tegenstelling
maarten 't hart

Als mijn vader een gekookt ei voorgezet kreeg, nam hij, waar hij ook was, het ei met de rechterhand op en sloeg het, de puntige zijde naar zijn gezicht toegewend, op zijn voorhoofd kapot. Dit was zijn manier om een begin te maken met het pellen van een ei en wellicht ontstaan als een grap of uit het verlangen om anders te doen dan anderen, een verlangen dat zijn gehele gedrag beinvloedde. Maar in de loop der jaren was het een volkomen stereotype reaktie geworden op de prikkel gekookt ei, een ingeslepen vast motorpatroon. Hij kon niet anders meer. Het opvallende is dat mensen, naarmate zij ouder worden, steeds meer van deze vaste motorpatronen gaan vertonen. Blijkbaar is er in het menselijk organisme min of meer vastgelegd dat handelingen die vaak herhaald worden steeds uniformer gaan verlopen, steeds meer als onvermijdelijke reaktie optreden op een prikkel. Niet alleen dichten is afleren, zoals Bloem zegt, maar leven zelf. Vooral als je zelf nog kind bent, valt je op hoe'verstard' de wereld der volwassenen is, in daad maar ook in woord. Hoe vaak hoor je niet geijkte uitdrukkingen als reaktie op krantenberichten. ‘Ze moesten ze allemaal ophangen’. Ook dit soort formules zijn geworden tot vaste reaktie-patronen op bepaalde prikkels (het verslag van een kaping, een moord etc.) In de romans van Dickens zijn honderden van deze vaste motorpatronen van mensen beschreven, één van de redenen waarom je, als je de romans van Dickens leest, voor enige tijd de wereld kan zien met de onbevangenheid van een kind, iets dat niet hoog genoeg geschat kan worden.

Maar niet alleen een verouderend menselijk organisme vertoont hoe langer hoe meer stereotype gedragingen, ook de evoluerende diersoort waarvan het milieu gelijk blijft, gaat hoe langer hoe meer vaste, gefixeerde gedragspatronen vertonen. Ook op het gebied van gedrag is de ontogenie vaak een recapitulatie van de fylogenie. Hoe constanter het uitwendig milieu, des te meer reflexmatige verstarring. Een zeer constant milieu is de zee maar het meest constante milieu in het dierenrijk is het milieu van de parasiet, het dier dat in bloed, darmen, longen of spieren van een ander dier leeft. Als je in een spier zit, hoef je je geen zorgen te maken over verandering van temperatuur of vochtigheidsgraad, geen angst te hebben voor roofvijanden. Bij parasieten is inderdaad vaak een mate van verstarring te vinden die bij bijna geen enkele andere diersoort voorkomt. Waarom die verstarring? Economie van het organisme? Een simpel gevolg van de tweede hoofdwet van de thermo-dynamica? Het is niet zo eenvoudig om hier antwoord op te geven maar iedereen kan wel begrijpen dat reflexmatig kunnen handelen toch ook grote voordelen met zich meebrengt. Stel je voor dat je, elke keer als je wilt gaan fietsen, eerst weer zou moeten bedenken hoe je moet opstappen: eerst de voet aan de trapper of eerst de hand aan het stuur, eerst de buik na voren of het hoofd omhoog.

Het grappige van al dit soort handelingen waarbij je niet meer hoeft na te denken, schaatsen, fietsen, zwemmen, is dat je ze nooit meer verleert of afleert - ze zijn, zoals dat heet, irreversibel aanwezig. Ze zijn, eenmaal aangeleerd, net zo sterk in het organisme verankerd als een starre, instinctmatige handeling in een insect.

Het paradoxale is nu dat het werk van Dick Hillenius, door zovelen aangevallen omdat hij zo gemakkelijk van dier naar mens zou redeneren, juist op het gebied van instinctief gedrag, het meest krachtige verzet levert tegen instinct, sleur, reflexmatig handelen dat mij bekend is. Alles wat hij jeeft geschreven is een doorlopend protest tegen verstarring, vastraken, vastzitten, tegen geconditioneerd reageren op prikkels. Men kan het soms al uit de titels van zijn werken aflezen. Tegen het Vegetarisme is niet een schotschrift tegen planteneters maar een verzameling gedichten, aforismen en essays tegen een geworteld, plantaardig bestaan. En wanneer ontstaat dat verstarde bestaan? Als men in veiligheid wil komen, rechtlijnig wil gaan leven. Vandaar die Groeiende onwil om ooit nog in veiligheid te komen,vandaar Een klein apperaat tegen rechtlijnigheid . Het is zeer vruchtbaar om het werk van Hillenius vanuit dit gezichtspunt te bestuderen: men kan dan het verzet tegen het vegetarisme, dat is tegen het instinct, de reflex, de sleur, overla ontdekken, soms tot in zeer wonderlijke vertakkingen. Eén van de vreemdste vertakkingen is wel de opmerking op pag. 125 van Tegen het Vegetarisme dat het in een rijdende trein niet mogelijk is de blik gelijk mee te laten gaan met de snelheid van de trein. Ieder mens die dat leest, roept verbaasd uit: maar waarom zou dat moeten? De blik laten rusten is echter al een eerste begin van vastzitten, van vegetarisme, een eerste aanzet tot worteling. Ook de lof van het slechte geheugen, tweemaal gezongen in Tegen het Vegetarisme, moet begrepen worden tegen deze achtergrond. Immers: een goed geheugen is de basis voor een plantaardig bestaan. Wie onthoudt hoe hij vroeger op bepaalde prikkels heeft gereageerd, verliest zijn onbevangenheid, raakt geconditioneerd. Bij Hillenius wordt het verzet tegen het vegetarisme ook in verband gebracht met creativiteit. Creativiteit zou volgens Hillenius meestal het product zijn van een slecht geheugen. Maar Mozart was in staat om na eenmaal luisteren een heel werk van Allegri op papier te zetten, een fenomenale prestatie van het geheugen, en toch is Mozart ongetwijfeld het meest creatieve genie dat ooit geleefd heeft.

Hetzelfde verzet tegen het instinct proef ik in de opmerking in Het Romantisch Mechaniek (32) dat er per individu geen ‘joy for ever’ bestaat. Zou dat wel bestaan, zou één individu een leven lang van één bepaalde vrouw, één bepaalde dichter, één bepaalde componist houden dan zou dat ook al weer duiden op plantaardigheid, vastzitten. Ook

[p. 29]

hier geloof ik dat Hillenius' instinctieve verzet tegen het instinct zijn oordeel wat kleut. Sinds ik op mijn vierde jaar voor het eerst een stukje Bach hoorde, houd ik mateloos veel van zijn muziek en ik kan mij niet voorstellen dat het ooit anders zal worden: het is, gek genoeg, de enige werkelijk constante factor in mijn leven. Maar volgens Hillenius kan zoiets eigenlijk niet en is een huwelijk wel goed mits de rest van het leven uit overspel bestaat. Het verzet tegen het instinct gaat bij Hillenius zelfs zover dat hij op pagina 114 van Tegen het Vegetarisme vertelt dat hij trachtte om elke vorm van sleur uit zijn leven te verbannen. Maar hij moet hierin toch toegeven dat sleur een groot redmiddel kan zijn. Het is de eerste concessie aan het vegetarisme die in zijn werk te vinden is: later zullen er nog vele volgen. Want dat is zo boeiend in het werk van Hillenius: er zijn steeds momenten waarop hij juist het zitten blijven verheerlijkt en vaak heb ik mij daarbij afgevraagd of hij zelf niet bemerkte dat hij op die plaatsen een pleidooi hield vóór het vegetarisme. ‘De nieuwe klassenstrijd is die tussen bewegenden en zitters’ zegt Hillenius in Het Romantische Mechaniek. Maar die strijd wordt nu juist in zijn werk zelf uitgevochten, al doet Hillenius het voorkomen alsof hij zelf volledig aan de kant van de bewegenden staat. Die schaarse pleidooien voor vegetarisme geven een eigenaardige spanning aan zijn werk, het zijn dissonanten die niet tot consonanten willen oplossen. Op pag. 250 van Het Romantische Mechaniek schrijft Hillenius dat het de onopgeloste tegenstellingen zijn die de kunstenaars prikkelen tot synthese. Ik meen dat de onopgeloste tegenstelling die het werk van Hillenius bevat en in feite veroorzaakt, de tegenstelling is tussen bewegen en zitten blijven, in al zijn vormen. Op het eerste gezicht lijkt Hillenius wel voorgoed en eenzijdig voor het bewegen partij te hebben gekozen maar dat is maar schijn. In allerlei vormen keert de tegenstelling tussen bewegen en zitten blijven terug. Hillenius' nadruk in al zijn werk op het instinctmatige van ons handelen (vooral in De Beestachtige Bronnen van het Geweld) valt onder de noemer van het zitten blijven. Ook Hillenius' bespiegelingen over territoriaal gedrag vallen daaronder: wat is nu plantaardiger dan een eigen ruimte te claimen waarbinnen men veilig kan wonen, leven, paren en werken? En wat is schrijven anders dan plantaardig leven? Men moet, om te kunnen schrijven, heel letterlijk erbij gaan zitten. Maar ook hier is duidelijk dat zelfs het proces van het schrijven de onopgeloste tegenstelling in het werk van Hillenius weerspiegelt want hij gaat er wel voor zitten maar liefst zo kort mogelijk, getuige het feit dat zijn werk grotendeels bestaat uit korte stukjes, aforismen, gedichten, kortom schrijfsel waarvoor men maar heel kort behoeft te gaan zitten.

Maar het mooiste pleidooi in het werk van Hillenius voor instinct is te vinden direkt onder de opmerking over de klassenstrijd tussen de bewegenden en de zitters. Hij vertelt in dat fragment over het 840 keer spelen van een stukje Satie, namelijk Vexations. Als het stukje 117 keer gespeeld is, maakt de kroeghouder er een eind aan. Wat schrijft Hillenius nu? Hoera, de langdurige zit was afgelopen? Nee. ‘Een ellendig gevoel van frustratie. Ik was nog lang niet aan het eind, nog steeds nieuwsgierig. Ik had graag iemand de hersens ingeslagen’. Van ieder ander zou zo'n opmerking mij al verbazen want ik weet absoluut zeker dat ik zelf niet in staat zou zijn om meer dan twintig keer naar Vexations van Satie te luisteren (117 keer achter elkaar luisteren naar hetzelfde stuk: het lijkt me dat zelfs werken als de Chaconne of Passacaglia van Bach mij dan zouden gaan vervelen!)Maar dat juist Hillenius die zich zo welsprekend en zo intensief verzet tegen alles wat maar ruikt naar niet bewegen, gefrustreerd is als hij nog maar 117 keer van de voorgeschreven 840 keer heeft stilgezeten, vind ik ongelofelijk merkwaardig. Hoe meoten we dat nu verklaren? Het heeft natuurlijk te maken met het feit dat Hillenius zoveel van Satie houdt en dat levert op zich al weer een tweede paradox op. Want als hij klaagt over uitgevaste mystici die alleen maar Bach of Brahms willen horen of over mensen die altijd weer terugkeren tot Beethoven, dan is daarmee toch in tegenspraak dat hij zelf zo vaak over Satie schrijft.

omslag: kees kelfkens

Wat is nu de beste manier om reflexmatig handelen tegen te gaan? Variatie in uitwendige omstandigheden. Hoe bereik je dat? Door te reizen, vooral door te reizen. En toch zegt Hillenius op pag. 258 van Het Romantisch Mechaniek:‘Reizen is aan alle kanten fout’. Maar fout of niet: hij doet het voortdurend zoals duidelijk uit al zijn werk valt op te maken. En dat is ook begrijpelijk want niets geeft je zo je onbevangenheid tegenover, het openstaan voor alle prikkels terug als reizen. Maar het gevolg van reizen is wel dat je, als je terug bent, je alles nog levendig herinnert van je reis. Ik herinner mij van de verstreken jaren vooral de reizen die ik erin gemaakt heb: ze liggen als zwaar begroeide eilanden in de oceaan der vergetelheid. Maar dat betekent dus ook - en hiermee stuiten we niet alleen op een paradox in Hillenius denken die nog niet opgelost is maar op een paradox in het algemeen - dat die prikkels waarop je het meest onbevangen reageert, je ook het langst bijblijven. En daardoor beinvloedden ze de toe-

[p. 30]

komstige onbevangenheid in ongunstige mate. Hoe sterker het effect van een prikkel, des te groter de kans dat vergelijkbare prikkels in de toekomst niet meer zullen worden geregistreerd omdat de vorige prikkel reeds het reaktie-vermogen heeft doodgemaakt. Het duidelijkst valt dat waar te nemen bij het zogenaamde verschijnsel inprenting. Jonge ganzen die uit het ei komen volgen het eerste bewegende voorwerp dat zij zien. Meestal is dat de moeder maar het kan ook een mens zijn of een bewegend voorwerp. In dat geval zijn de ganzen ‘fout’ ingeprent.. Die fout kan niet meer ongedaan gemaakt worden. Een prikkel, bewegend voorwerp of mens, heeft voor altijd een stukje reaktie-vermogen doodgemaakt. We kunnen in het midden laten of zich er bij mensen soortgelijke verschijnselen kunnen voordoen maar het is mij uit eigen ervaring wel bekend dat hoe sterker ik op iets reageer, hoe groter het effect van de prikkel, des te geringer later hetzelfde effect van die prikkel. De ontroering of wat dan ook bij een dergelijke, latere prikkel is hoogstens nog een zwakke echo van vroeger, een je jezelf weemoedig herinneren hoe groot de indruk was die eenzelfde verschijnsel vroeger op je maakte. Niets maakt zo treurig als de ontdekking dat je gelijdelijk aan het vermogen verliest om met dezelfde intensiteit te genieten en ontroerd te zijn door prikkels -muziek, landschappen, poëzie - als vroeger. Zoals je als kind leest, lees je nooit meer. Wat je als kind beleefde bij het zelf spelen van een inventie van Bach, dat kun je je later zelfs nauwelijks meer voorstellen. Er is eenvoudigweg afstomping, gewenning, habituatie - er valt weinig tegen te doen. Eén mogelijke vorm van verzet is creativiteit, de poging om het reaktie-vermogen op de prikkels te herstellen door ze te ontdoen van aangroeisels, door ze je weer te herinnneren in hun ‘eigen, oorspronkelijke’ staat. Daar is in de eerste plaats een goed geheugen voor nodig. Creativiteit is het gevolg van een goed geheugen. Maar dat is niet de wijze waarop Hillenius de afstomping te lijf gaat. Zijn werk is stellig ook een verslag van de pogingen om aan die gewenning te ontkomen en het is duidelijk dat het hem heel goed lukt. Zijn gedichten hebben een spontaniteit, een frisheid van de eerste indruk die onbedorven is door reflectie maar daardoor ook een zekere structuurloosheid. En wat men verder ook van hem leest: het is niet verstard, niet verdroogd tot manier, er gaat voor alles een eigenaardig stimulerende werking van uit, het activeert je zoals gluthathion een zoetwaterpoliep activeert. Je zou er over willen discussieren, commentaar willen leveren, je wil tegenspreken, je wil zeggen: dat heb ik nu ook altijd al gedacht, alleen heb ik nooit kans gezien om het zo te formuleren en je wil ook zeggen: daarmee ben ik het nu helemaal niet eens. Ik verbaas me er bijvoorbeeld over dat Hillenius goede woorden over heeft voor het verschijnsel detective. Dat is pas echt zitten blijven: altijd weer dezelfde vervelende intriges, dezelfde kleurloze personen, dezelfde formule.

maarten 'A hart / foto: h.v.d muyzenberg

Schrijven is voor mij, anders dan voor Hillenius, een poging om te herbeleven, om de indruk van eens weer terug te vinden, om de verloren onbevangenheid opnieuw te herstellen. In essentie is dat hetzelfde als Hillenius' jacht op prikkels die zo nieuw moeten zijn dat je er niet anders dan onbevangen op kunt reageren. Maar hoe groter de onbevangenheid, des te meer kans dat er weer een stukje reaktievermogen is doodgemaakt omdat er voorgoed een sleutel in een slot is gestoken. En daarom is het voor mij niet het belangrijkste om steeds nieuwe sleutels te ontdekken maar om te proberen oude sleutels uit het slot te halen. Nieuwe sleutels zoeken wordt steeds moeilijker, moet wel resulteren in een soort van geforceerde jacht op prikkels.

Het is opvallend dat Hillenius juist voor die vormen van kunst, waarbij het jezelf herinneren hoe het vroeger was, weinig begrip toont. In de poëzie van oude mensen vindt men dat herinneren vaak terug. Volgens Hillenius verarmt poëzie bij het ouder worden (Tegen het Vegetarisme, pag.107) maar dat is niet in het algemeen juist. Vestdijk heeft er al op gewezen dat bij veel dichters na een jeugdperiode waarin goede poëzie ontstond een periode van zwijgen volgde die weer gevolgd werd door een periode van uitbundige creativiteit. Hij geeft als voorbeeld Boutens en een heel ander voorbeeld is Hardy. Bij Hardy is juist de ouderdomspoëzie bijzonder mooi (en hij was toen al voorbij de zeventig!) omdat in die poëzie ook weer gepoogd wordt om de verloren tijd terug te vinden. Dit A la recherche du Temps perdu schijnt Hillenius weinig aan te spreken. Over Proust heeft hij bij mijn weten nooit geschreven. De plotselinge terugkeer in het geheugen van lang vergeten gebeurtenissen als gevolg van de geur van de in thee gedoopte madeleine beheerst het begin van A la Recherche du Temps perdu en het gekke van het daarbij door Proust zo fenomenaal beschreven geluksgevoel is, dat het ook opkomt als je je, via een geur onprettige dingen herinnert. Hetzelfde geldt trouwens voor opkomende herinneringen via een lang geleden gehoord geluid. Roel Starmans ‘herinnering aan Jantine Schurink (in Zo de ouden zongen van Vestdijk) is niet één van de meest gelukkige maar het onverwacht horen van haar stem schenkt hem een groot geluksgevoel. Door het hele werk van Vestdijk heen zijn die passage's gestrooid waarin het herbeleven van lang geleden

[p. 31]

ontroeringen wordt beschreven. Dat staat vrij ver af van de wereld van Hillenius waarin er naar gestreefd wordt om te oefenen voor een derde oog. Een nieuw zintuig om de wereld weer onbevangen te kunnen waarnemen. Hillenius heeft in ieder geval weinig begrip voor het werk van Vestdijk, getuige zijn geestige opmerking op pag. 131 van Tegen het Vegetarisme. Vestdijk zou alleen maar over liefde schrijven in de vorm van ‘Je huid pakt lekkerder dan van Greet maar je moet iets aan je tanden doen’. In het gedicht De Uiterste Seconde heeft Vestdijk het herbeleven op het moment van doodgaan op angstwekkend grootse wijze beschreven. Alleen al om dat gedicht is Vestdijk voor mij een heel groot dichter maar volgens Hillenius is Vestdijk helemaal geen goed dichter. En als ik een componist noet noemen waarbij het herbeleven, het terugzoeken van de onbevangenheid een grotere rol speelt dan al het andere, dan denk ik onmiddellijk aan Richard Strauss. Zodra in een opera-tekst of een gedicht sprake is van verliefdheid komen bij Strauss steeds de mooiste invallen omhoog (Trio uit de Rosenkavalier, de hele Arabella, Cappricio, en al die prachtige, prachtige liederen, Ständschen en Traum durch die Dämmerung voorop). Ook bij Strauss is dit typisch zoeken naar de verloren tijd want hij heeft nooit enige affaire gehad met andere vrouwen nadat hij, op jeugdige leeftijd al, getrouwd was. Maar wat zegt Hillenius over Strauss' ‘muziek met veel minder ruggegraat’. Dat hoeft natuurlijk nog niet te betekenen dat het daarom minder goed is: de wereld van de ongewervelden is veel rijker, uitbundiger, vertakter, veelzijdiger dan de wereld van de gewervelden. Voor mij is Richard Strauss in ieder geval één van de grootste componisten.

In allerlei vormen keert bij Hillenius die tegenstelling tussen bewegen en zitten blijven terug. Als hij over Darwin schrijft, komt telkens het beeld terug van de zeepok met een stadium van vrij rondzwemmen en een sessiel stadium waarbij de zeepok op één plaats vastzit. Zo ook het leven van Darwin: één grote reis, de rest van zijn leven niet meer in beweging te krijgen. Juist het feit dat Hillenius daar zo de nadruk op legt heeft diepere betekenis. Het hangt samen met de essentie van zijn werk.

De essentie van de onopgeloste tegenstelling in het werk van Hillenius is het meest onvergetelijk vastgelegd in een aantekening die ik beschouw als het ontroerendste dat Hillenius heeft geschreven: ‘Ik hoorde indertijd Gilels, Russisch pianist, een sonate van Schubert spelen. Ongelooflijk mooi. Maar ik kon niet vergeten dat hij er waarschijnlijk langer op gestudeerd had dan de hele Schubert leefde’. Wat staat er niet in zo'n opmerking! Onderhuids wordt grote bewondering voor Schubert uitgesproken. Ongetwijfeld is er ook een element in van jalouzie omdat Gilels dat zo mooi kan spelen en Hillenius nog niet maar die jalouzie wordt gerelativeerd door de opmerking dat Gilels er zo lang op heeft moeten studeren. En met die opmerking wordt tegelijkertijd in de vorm van een prachtig understatement verdriet uitgesproken over het feit dat Schubert maar zo kort heeft geleefd. Maar los van dit alles is ook deze opmerking een formulering van de tegenstelling tussen bewegen en zitten blijven. Want wat moet men doen als men een sonate van Schubert zo mooi wil kunnen spelen? Heel lang oefenen, dat wil zeggen, heel lang blijven zitten. Langer dan Schubert leefde. En toch is dat de enige manier om het zo te krijgen dat het ‘ongelooflijk mooi’ klinkt, dat wil zeggen de enige manier om het zo te leren spelen dat men een ander ermee in beweging brengt, ontroert. Gilels heeft de prikkel tot vervelens toe moeten herhalen en was toch in staat om het ‘ongelooflijk mooi’ te spelen. Met andere woorden: eigenlijk moet men bewegen maar blijven zitten kan toch grootsere resultaten tot gevolg hebben.