Bzzlletin. Jaargang 5

van Schendels Wijsheid/Charles Vergeer

Een van de verhalen die ik vaker herlees is ‘De sloof en de vragen’.

‘Er was eens’, vertelt het, beginnend met de woorden waarmee alle vijftig verhalen van de bundel ‘Herinneringen van een dommen jongen’ aanvangen, een sloof, die met haar nieuwe bezem niet overweg kon en dan, denkend aan haar komend einde, wil weten waartoe alles dient voordat zij voortgaat met werken. Een kleine aanleiding en een grote vraag. Deze discrepantie komt bij Van Schendel vaker voor. Het is een vorm van ironie, de belangrijkste vragen op een quasi onschuldige wijze te laten binnensluipen. Door een achterdeurtje komt de wijsheid; de voordeur van het hol geklets plat getreden. Er gaan veel rimpels op het water over een kleine steen.

Zij trekt er gehaast op uit haar vragen raad te schaffen. ‘Waarom moet een mensch zijn leven lang altijd zwoegen?’, wordt aan de schoolmeester, immers iemand die met de vroedvrouw op alle vragen antwoord kent, voorgelegd. Het antwoord: ‘Als je dat niet weet mag je wel overnieuw gaan leeren’, gaat langs de vraag heen, terug naar het vanzelfsprekende.

De professor vervolgens verklaart haar hoe vanzelfsprekend het is dat zaaien, maaien, malen en bakken betaling behoeven; en daar moet voor gewerkt worden. Wat de koster aanvult met ‘het zweet uws aanschijns’ uit het Boek.

De sloof echter is opstandig, en geërgerd over het vanzelfsprekende. ‘Dank je, zei de sloof, maar dat heb ik je niet gevraagd.’ En inderdaad, zij heeft vijftig jaar gewerkt, gesloofd

[p. 42]

met haar bezem, zonder te vragen, het was alles vanzelfsprekend voor haar. De antwoorden van schoolmeester, professor en koster zijn geen antwoorden - die zijn er ook niet - maar ontkenningen van haar vraag, bevestigingen van haar werken. Maar vrouwtje, wat vraag je toch, werk.

Het vrouwtje is inderdaad geërgerd, haar vragen worden niet verstaan, ontgaan de anderen die in hun vanzelfsprekendheid staan. Maar zij is daar uit gevallen. De anderen horen haar niet meer. Het hoort ook niet zo.

Haar laatste houvast is de pastoor die ze bij de mouw vastgrijpt. Zijn antwoord is de conclusie, de samenvatting der voorgaande gezagvolle uitspraken. ‘Beste vrouw’, zegt hij, ‘het heeft geen nut jezelf te kwellen met zulke vragen. Bid en beter kan je niet doen.’ De vragen hebben dus geen nut. Het is slechts kwellen. IJdelheid. Bid en werk. Beter is er niet. En de pastoor strijkt zijn mouw, en daarmee de zaak, glad.

Maar van de realiteit naar het sprookjesachtige. Is daar antwoord? Een jongen, met schitterende ogen, brengt haar met de toverspreuk ‘Hilaria, dulcia, filana’, dat is ‘zij is opgeruimd, bevallig en gelukkig’, in het donkere bij een blauw gelaat, de ogen gesloten en met lange wimpers. ‘Je kan daar alles vragen.’

Ze vertelt dat ze vijf-en-zestig is en reeds van haar tiende moest werken, op haar twaalfde een werkmeid werd. Altijd werkte ze met plezier, maar laatst, bij ziekte en ongemak, kwam de vraag op waartoe al dat zwoegen had gediend. ‘Mijn hele leven is er mee weggegaan dat huis schoon te houden, te koken voor de behoefte van eiken dag en zoo meer. Nu is dit lichaam versleten. Zeg mij nu, waarom heb ik moeten zwoegen?’ ‘De wimpers van het gelaat bewogen even, uit den mond kwam een diep geluid in de duisternis: Omdat je in den ouderdom versleten moet zijn. Je hebt gezwoegd om met leege handen te staan.’ Het eerste antwoord: ‘Het werk was ook mijn plezier, ik deed eigenlijk meer dan noodig was en als ik 's avonds moe was voelde ik mij op mijn best’ verraadt Van Schendels eigen levenshouding. Hoe vaak legde hij niet de nadruk er op dat enkel geregeld werk van angst en wanhopen kon vrijmaken. Zonder mijn werk zou het leven mij zinloos zijn, zei hij zijn vrouw. En na het verlies van zijn eerste vrouw stond enkel werken borg voor een ongeknakt voortgaan. De wanhoop bij het sterven van zijn kind, zijn vrouw, binnen enkele weken vindt weerklank in wat hij iets later schreef over Shakespeare. ‘Toen stierf Hamlet, het knaapje. En waarom zou hij naar aanzien streven? Welk geluk? Wie komt de zaligheid nader, hij die zoekt, werkt, streeft en moedeloos neerzit; die peinst en opstaat, de spieren spant en aarzelt; die weent, bidt, wacht; of hij die slaapt en eet en drinkt en vet wordt en overal lachen hoort, het lachen der mensen, en tenminste vrolijk is geweest? Het is maar kort tussen daareven en aanstonds. Is het niet een genade wanneer men niet weet wat beter is, te zoeken of te laten komen, in vlot evenwicht rustig te kunnen arbeiden?’

Het andere antwoord, het antwoord van het gehuimzinnig gelaat is niets anders dan het herhalen en bevestigen van de vraag. Het antwoord is de echo.

‘Dat is een kale troost’, is de echo wel een troost?

Maar zij gaat voort met haar vragen en vertelt van haar schamele omstandigheden, haar loon als werkmeid, dat niet overhield, terwijl zij ook zo graag eens iets - kralen met een slotje, balletjes - aanschaffen wilde. ‘Alleen maar het dagelijksch brood, is dat het loon voor je zwoegen? Wanneer krijg ik dan mijn loon? Haar stem sloeg over, zoo fel werd zij plotseling bewogen.’ Fel bewogen. Want Van Schendel was sociaal bewogen. Geen nemer, een groot gever. Bekend hoe hij in zijn eerste volwassenheid, in '95, zich wilde voegen bij de strijders voor de vrijheid op Cuba - ziekte wees hem reeds voor de inscheping terug. Onbekend bleef hoe hij samen met Henriëtte Roland-Holst sprak voor het socialistische bewind in Rusland. Dan was in '21. Zijn kritiek op het fascisme - moeilijk te uiten voor een in Italië verblijvende vreemdeling -. Zijn afkeer van het nationaal-socialisme; hij weigerde nog langer werk in Duitsland te laten publiceren. Zijn toenemende somberheid over de dreigingen van de jaren dertig en zijn verbondenheid met de bezetten. Het gaat zeker niet aan Van Schendel een burgerlijk schrijver, eventueel ‘een dansende burger’ te schelden; reeds Jan Greshoff wees op het anti-burgerlijke, het opstandige en non-conformistische in Van Schendels werk. Van zijn vroegste tot zijn laatste werken is dat een der allerbelangrijkste gegevenheden in het werk. Men denke, om er slechts één te noemen, maar het is schier mogelijk ze alle te noemen, aan Rossaard, de waterman. Of het fraaie verhaal over de machtsusurpator Gijmen - in wie Hitler herkenbaar is met zijn trawanten en systeem -uit 1938, ‘het mijn en dijn’. De aanvang:

‘Goed is het als ik een andermans vrouw en koe wegneem, slecht is het als een anderman de mijne wegneemt. Dit is in het kort de kern van goed en kwaad. De moderne en beschaafde mensch zou het niet in zijn hoofd krijgen te meenen dat iets goed is als hij het doet, slecht als een ander het doet. Voor den modernen en beschaafden staat, zegt men, geldt deze opvattingen weer wel.’ Het is duidelijk genoeg. Van Schendel meende zijn politieke en sociale opvattingen beter in zijn werken dan anderszins uiting te kunnen geven. Zijn bekwaamheid immers, was die van schrijver; zijn dienstbaarheid alzo ook. Het andere antwoord, van het gelaat, bevestigt slechts de vraag. ‘Het oogenblik geeft loon voor de verdienste. Verwacht geen ander.’ Het antwoord is de echo.

‘Dus moet ik met leege handen gaan zooals ik gekomen ben.’ Ja, zo moet het, en klagen helpt niet. Op haar volgende klacht, de vraag waarom zij nooit de vriendschap en genegenheid heeft mogen ondervinden, luidt het antwoord van het raadselachtige gezicht: ‘Je bent voor de vriendschap nog niet geboren.’ Het antwoord lijkt hard. ‘Ja ja, zei de sloof, ja ja. Zij streek de warrige haren van haar aangezicht, zij sloeg de oogen op en sprak: Een raadsel blijft een raadsel, niet?’

Een raadsel? Geeft het gelaat antwoorden of slechts raadsels? Beide, want het antwoord is de echo.

Hoezeer haakte ook Van Schendel zelve niet naar de vriendschap. Die met hem verkeerden spreken in genegenheid daarover. In een zijner laatste boeken ‘Voorbijgaande schaduwen’ staat ‘Dat is het mooiste wat we doen kunnen, in vriendschap verbonden met zingen de wereld door gaan.’

Maar wat verder in datzelfde boek staat de zin,

[p. 43]

die zijn dochter zich herinnert reeds lang voordien uit zijn mond gehoord te hebben: ‘De mensen leven met en van en voor elkaar en gaan langs elkaar heen als schimmen uit een ander bestaan.’

Over de vriendschap, de trouw, de laatste vraag. Eerst wordt vastgesteld dat de sloof en de oude bezem verbonden waren in de trouw. Maar waarom dan moesten ze scheiden? ‘Waarom was de bezem dan eerder dan ik versleten? (...) Waarom moest ik hem in den hoek zetten en hij niet mij? Maar dat zijn vragen die je misschien toch niet weet.’ Maar de stem klonk ten antwoord, raadselachtiger dan ooit: ‘De bezem was niet eerder dan jij versleten. Je bent niet van hem gescheiden. Er is geen hoek.’

Een wijsheid? Een trivialiteit? Voor een antwoord - een antwoord? - lezen we iets verder. ‘Ik heb nog duizend vragen en nog eens duizend, en ik krijg altijd antwoord, maar het is het antwoord niet. Wat heeft een mensch te doen als het vragen toch niet helpt?

Grimmig klonk de stem: Doen wat je moet doen. De sloof stond op, knikkend van ja ja, zij trad buiten in het licht.’

‘Doen wat je moet doen’, het is gelijk de ultimo ratio der oude Grieken ‘genoi hoios essi’ ‘wordt die je bent’, of, nog korter, de enkele inscriptie ‘ei’ boven de tempel van Apollo te Delphi: ‘wees’ - en wel, die die je bent. Het is het antwoord op de voor hen zo centraal staande vraag van het ‘gnoothi seautoon’ ‘ken je zelf, weet wie je bent’.

Een kale troost? Helemaal geen troost! Wijsheid biedt geen troost.

Voor de meesten is het telkens weer verrassend en verwarrend hoe dicht wiisheid en trivialiteit bijeen liggen. Een weerklank slechts van het dagelijks gebeuren. Een weerklank als in de mythe van Echo, van Narkissos. Men kent de mooiste vorm van deze mythe over de weerklank, die over de sfinx van Thebe. Geen mens immers kon de stad in of uit zonder de sfinx langs te moeten die een raadsel stelde dat als het onbeantwoord bleef, met de dood bekocht moest worden. Oedipous echter gaf op zijn vraag ‘Welk wezen heeft één stem en loopt eerst op vier, dan op twee en tenslotte op drie voeten’ het antwoord, het enigst juiste antwoord op vragen van sfinxen, ‘dat ben ik zelf’ - als kleuter immers op handjes en voetjes, als volwassene op beide benen en in de ouderdom gestut met een stokje.

Het antwoord op ieder raadsel, de echo, ‘dat ben ik zelf.’

Maar is er wel een sfinx voor nodig zo'n eenvoudig kinderraadseltje te bedenken, -wel een schrijver van de grootte van Van Schendel zulk een verhaaltje te maken?

‘Ik ben een domme man en daarom heeft het lang geduurd voor ik het begreep. Gij die hier zit en eet en praat, beseft niet dat er een tijd was toen gij nog niet geboren waart. Maar weinig jaren zijt gij hier, dan niet meer, en als gij het zien kunt is dat een wonder.

Hoe groot de liefde is van mens tot mens kan geen van ons genoeg begrijpen. Ik ben in de lange jaren maar een zwerveling geweest tussen hier en ginder, het land waar ik gaarne een woning had en het land van mijn verlangen, ik heb de mensen maar in het voorbijgaan aangezien. Gij mannen, die vrolijk bij elkander woont, gij weet niet hoe lief het bestaan is door de goedheid wederzijds, een wonder dat gij niet beseft. En onder alle schepselen heb ik het zo gezien.

[p. 44]

Een pelgrim kent soms geen verschil tussen de hemel en de aarde.

Vraagt gij nog meer wonderen te horen?

Het allergrootste wonder, dat is zijn oorsprong en zijn toekomst. De rest is niets.’

(Uit het laatste verhaal van de domme jongen)

Is het geen waan, onze antwoorden? Ze verschillen van mens tot mens, en zo die al enig zijn, dan toch van volk tot volk. En mochten al Kaffers en Duitsers gelijke opvattingen hebben, dan verschijnen en verdwijnen die toch met het verlopen der tijd, evenals de werkelijkheid: de hoek, de bezem, jij ... en ik. ‘Alles gaat voorbij, zoals de schaduwen van de wolken over die velden gaan.’ (In ‘Voorbijgaande schaduwen’). En in het nog ongepubliceerde manuscript van de roman waar hij zijn laatste maanden aan werkte, lees ik: ‘Dit was de immer wederkerende gedachte, aan de kracht die bloei na bloei verwekt, steeds vergaande, de kracht die blijft.’

Het raadsel wijst ons terug naar ons eigen leven, de tijd van ons zijn. Er zijn geen antwoorden, er zijn geen vragen. Het blijft alles een raadsel.

Het slot van de vertelling is hoe de sloof teruggekeerd nogmaals van professor, meester, koster en pastoor de ‘antwoorden’ horen moet, thuis de bezem en de pannen weer neemt, aan alles went en voortgaat met sloven, met werken. ‘Doen wat je moet doen.’

Antwoord van een ander is niet te verwachten; alles is eender en daardoor raadselachtig anders. Spreek ik nu te moeilijk? Dan de woorden van de door Van Schendel zo vereerde Shakespeare: ‘Ripeness is all / the rest is silence.’

Zoals in bijna alle van Van Schendels romans is de tijdstructuur cyclisch. Het gebeuren keert op slot op het uitgangspunt terug. Niet om het absurde, maar om het rijpingsproces aan te geven. Want wat ligt er niet al tussen ‘oorsprong en toekomst’. Wat is er, staande op eender punt, geen diep verschil tussen de vanzelfsprekendheid van die notabelen, de raadselachtigheid van de sloof, de zwervende pelgrim. De een heeft antwoorden maar zonder te vragen, en de ander vragen zonder antwoorden, laat daarom ook het vragen na en schuilt in de berusting. Al in een jeugdige aantekening, van omstreeks 1896, lees ik: ‘Berusting (resultaat der Wisseling): de man die gestadig zijn plicht doet en niet uitmunt.’

‘Ik wou dat je iets leerde van mijn moeder. Zij verwende mij, wat ik ook wilde kreeg ik, maar soms zei ze: later. Van de meeste dingen die ik vroeg zei ze dat het prullen waren en als ik iets vroeg dat waarde had zei ze: dat krijg je later. Als de mensen appelbollen willen of banketletters, geef ze die, dat is redelijk, ook rozen en kussen. Als ze een andere staatsvorm willen of vluggere trams, geef ze die ook maar. Zals ze een echt huwelijk willen, rechtvaardig loon voor de verdienste, zekerheid over het hiernamaals, doe dan of je het niet hoort en het volgend ogenblik zijn ze het vergeten.’ (‘Een spel der natuur’)

Tot slot het verhaal van de wijze en zijn jongeren.

- ‘Onze vragen zijn dom, want zij storen, zeggen de jongeren. Wat? Het horen.’

- ‘Vraag toch’, antwoordt de wijze, ‘immers, gij zijt dom.’

- ‘Gij weet’, zegt hij, ‘dat ik het niet goed vind dat gij de wijsheid van mij leert, maar als ge het toch wilt doen, leert dan hieruit, dat ik niet tot u spreek.’

- Weet je wel wie je bent? ‘Ontdek de gaven die u onbekend zijn.’

En ken je wel de grenzen van je zelf?’

- ‘Denk eens na’, zei hij, ‘of gij misschien andere oren hebt?’ En als je iets ontdekt, iets gehoord hebt, bedenk dan: ‘Gij hebt gehoord en misschien hebt gij het begrepen.’

Maar wie misschien iets begrepen heeft, laat die het blijken:

‘Kunt ge ook doen en laten wat gij zelf kunt?’ Want:

‘Mijn wijsheid is uw waan, het is niet het uwe. Andere wijzen denken anders en weten het misschien beter. Maar ik ben even vreemd aan u als het stofje dat in de zonneschijn danst aan dat rotsgebergte is.

Verlaat mij als gij de wijsheid wenst.’

Zo sprak de wijze tot zijne jongeren. En de jongeren verlieten hem, geërgerd dat zijn geen antwoord kregen en dat het woord dat zij kregen even wijs als dwaas heette te zijn.

Maar de wijze zat stil in de koelte der jasmijnen.

Toespraakie bij de verschijning van het eerste deel van de
Verzamelde van Schendel
H.A. Gomperts
Letterkinding Museum 24 mei 1976

Aangekondigd is dat ik iets zou zeggen over de betekenis van Arthur van Schendel voor onze tijd. Maar daarin moet ik u teleurstellen. Ik ken die betekenis niet, ik heb ook geen opdracht van onze tijd om namens hem te spreken. Misschien is een aanknopingspunt te vinden in wat ik gisteren hoorde van een kennis die zei op weg te zijn naar een boekwinkel om het eerste deel van Van Schendels Verzameld Werk te halen. Hij had het cadeau gekregen van zijn vrouw als beloning voor zijn ophouden met roken. Zou dat de betekenis zijn van Van Schendel voor onze tijd? Spreekt hij misschien vooral tot ons als meester van de zelfbeheersing? Om concrete gegevens hierover te krijgen zou men een enquête moeten houden. Het werk van Van Schendel heeft een aantal eigenschappen waarvan men kan zeggen dat ze typisch romantisch zijn en het is mogelijk dat sommige boeken van hem daardoor weer in de mode zijn of kunnen komen. Los hiervan is er in het oeuvre het een en ander dat men klassiek zou kunnen noemen, het beste wat Van Schendel geschreven heeft en dat komt dan zeker in aanmerking om betekenis te hebben in onze tijd omdat het van alle tijden, althans van meer dan één tijd, zou kunnen zijn. Die twee soorten eigenschappen, de romantische die misschien opnieuw behagen en de klassieke die niet aan mode overhevig zijn, zou ik iets nader willen bekijken.

Als voorbeeld van het romantische, dat men bijna overal bij Van Schendel tegenkomt, noem ik Een zwerver verliefd. Men vindt er soortgelijke sentimenten in als bijvoorbeeld in het overigens wel heel verschillende boek On the road van Jack Kerouac, dingen die iets betekenen voor de

[p. 45]

jeugd van meer dan één generatie. Het zwerven, het nergens thuishoren, het buiten de maatschappij staan - dit sentiment spreekt op het ogenblik misschien wel meer lezers aan dan het geval was in 1904, toen dit boekje verscheen. Ook de dubbelzinnigheid erin, de combinatie van liefde en kuisheid, is, lijkt mij, opnieuw aan de orde. Het zwerven met een erg mooi, maar ook erg onpersoonlijk, meisje dat men niet mag aanraken omdat zij van iemand anders is. Het is een situatie die zowel verlangens als angsten idealiseert en rechtvaardigt. En hoewel Taraalone, de zwerver, genoeg man van de daad is om haar tekortschietende minnaar te doden, ook deze activiteit behoudt het karakter van een dagdroom. Het meisje blijft onbereikbaar omdat ze zelf ook doodgaat en Tamalone loopt tenslotte geen erotische risico's. Geen verantwoordelijkheid, geen gezin, geen maatschappij. Ook in het vervolg Een zwerver verdwaald ontsnapt hij eraan. De liefde blijft een droombeeld, een heimwee, waar men wel achter aan zit, maar dat toch ook zo genadig is om onbereikbaar te blijven.

Typerend voor deze romantische dubbelzinnigheid die begeert en terugdeinst tegelijkertijd is bijvoorbeeld deze beschrijving van Tamalone's gemoedtoestand ‘zijn hart bleef koel in de onwrikbare zekerheid, dat slechts het onverwachte schoon is en het ontvangen waard.’ De verheerlijking van de koelheid (Tamalone als koele beatnik) en het toeval is herkenbaar als idealen van recentere generaties en zeker ook deze formule: ‘hij had haar lief zo zéér, dat haar wederliefde hem niet gelukkig zou maken.’ Wat hij van de romantische verheerlijking van de zwerver, de outcast overhoudt, ook als de bedoelde dubbelzinnigheid voor meer realiteitszin moet wijken, is het contrast tussen de dichter en de burger dat als een rode draad door het werk loopt. Letterlijk als een rode draad, want de domme jongen, wiens verhalen hij zal vertellen, draagt het rode strikje dat het symbool is van de fantasie. Dit blijft het beeld. De domme jongen krijgt op school altijd een nul voor oplettendheid, maar ‘van sommige dingen wist hij meer dan een ander, vooral van koningen die vroeger geleefd hadden.’ Die kennis, die hem tot een wijze jongen maakt, krijgt hij van een stem die hij hoort fluisteren, soms in zijn borst, soms in zijn hoofd, soms in zijn hand. Het rode strikje dat hij van de Chinese heer had gekregen, gooide zijn moeder soms weg, maar dan kwam het vanzelf weer terug.

De domme jongen behoort tot het soort mensen dat buiten de maatschappij en haar nuttigheidsidealen staat, de zwervers, de dromers, de geïnspireerden. En bij deze romantische visie behoort ook het verlangen naar een onbereikbaar geluk, een heimwee, een rusteloosheid, een zoeken ook naar een geheim, een levensmysterie dat niet ontcijferd kan worden.

In overeenstemming met deze opvatting is Van Schendels stijl, die juist in zijn soberheid, in zijn weglatingen dat mysterie suggereert. Het is duidelijk dat deze schrijftrant is voortgekomen uit een afwijzing van de manier waarop de impressionisten en de naturalisten vóór hem schreven. De overdaad aan beschrijving die niets meer te raden liet, voortkomend uit de behoefte om een picturale totaliteit tot stand te brengen of van een positivistisch wereldbeeld te getuigen, was ongeschikt om het mysterie te suggereren, dat voor Van Schendel het wezen der dingen was. Men zou kunnen zeggen dat hij het symbolisme introduceerde in het Nederlandse proza: de muzikale suggestie na de picturale uitvoerigheid.

Wat zijn werk vaak, m.i. niet altijd, redde van de wazigheid die een suggererende, naar vage mysteries verwijzende kunst bedreigt, was een sterke behoefte aan helderheid en nuchterheid. Hij wilde wat de stem in zijn binnenste hem vóórzei zo nauwkeurig mogelijk noteren, erop vertrouwende dat de bezieling de suggestie van het mysterie in toon en ritme als het ware vanzelf zou overbrengen. Vandaar dat dit in wezen romantische procédé een stijl opleverde die in zijn soberheid ook geschikt werd voor romans en verhalen van een ten dele ander karakter. Het Fregatschip Johanna Maria, De Waterman, Een Hollandsch Drama, De Rijke Man en De Grauwe Vogels, met deze vijf Hollandse romans bereiken we, meen ik, het sterkste deel van het oeuvre van Van Schendel; men zou ze zijn klassieke romans kunnen noemen. Er is niet een werkelijke breuk met de romantische verhalen van daarvóór. Wat we daar hebben aangetroffen, heimwee naar een oorspronkelijke zuiverheid, de suggestie van een levensmysterie, is ook hier aanwezig. Maar er zijn een paar verschuivingen. De verheerlijking van het toeval, de estetische benadering van het onverwachte, het ongewilde, heeft plaats gemaakt voor een noodlotsbesef dat men eerder grimmig zou kunnen noemen of, als men wil, tragisch. In Een Hollandsch drama wordt het Hollands calvinisme zowel als subjectieve beleving als in zijn objectieve consequenties in het verlengde van de Griekse tragedie gelegd. De macht van het noodlot wordt gekoppeld aan opvattingen betreffende de praedestinatie, begeleid door onbarmhartig giechelende Haarlemse vrouwtjes als pendanten van de Griekse wraakgodinnen.

De dubbelzinnigheid van de liefde-beleving uit de romantische verhalen heeft in dit rijpere werk vaak geleid tot de vervanging van de erotiek door iets anders: de hartstocht voor een schip bijvoorbeeld of voor stoffelijk bezit. De kuisheid van het vroegere werk heeft soms in die mate gezegenvierd, dat de sexualiteit opvallend afwezig is en als het ware ondergedoken in een ander soort hartstocht.

[p. 46]

Voor iemand die wel eens van psycho-analytische opvattingen heeft gehoord, is het niet vreemd om zowel in de hartstocht van het sparen als in die van het geven een symbolisering, of in psychologische zin, een sublimering te zien van bepaalde vormen van sexualiteit. Ik wil daarmee helemaal niet zeggen dat we dáárin de betekenis van deze boeken moeten zien. Wel, dat de kunst van het beheersen en het stileren, waarin Van Schendel in dit werk een hoogtepunt bereikt, een veelheid van interpretatie-mogelijkheden geeft. Men krijgt de indruk dat de noodlottigheid van hartstochten in hun absoluutheid en niet in hun inhoud gegeven is. De pregnante stijl van Van Schendel is bovendien overrijk aan suggesties. Er is zóveel verzwegen, dat men daardoor alleen al gaat denken dat er heel veel is gezègd. Het is begrijpelijk als men twijfelt of men deze kunst van het pregnant verzwijgen de hoogste moet vinden of soms ook het niet noemen van man en paard juist moet betreuren. Humor is in Van Schendels rijpe romans niet opvallend aanwezig, maar in de verhalen, b.v. in Herinneringen van een domme jongen komt een heleboel humor tevoorschijn en dan nog van een merkwaardig laconiek soort.

Een enkel voorbeeld: De onvoorzichtige vrouw -zo heet een verhaal - is een deugdzaam personage, dat wel eens uit het venster kijkt als zij buiten de aangenaam klinkende stem van een venter hoort. En daarmee verliest zij al, zo wordt ons verteld, de voorzichtigheid uit het oog. De consequentie van haar houding is dat zij verleid wordt door een marskramer die de duivel in eigen persoon blijkt te zijn en die haar dan ook in de vurige afgrond van de hel werpt. De slotzin luidt: ‘Wie medelijden met haar heeft kan voor haar bidden.’

Wat de betekenis is van een schrijver voor deze en voor een volgende tijd, is pas uit te maken als zijn werk in zijn totaliteit verkrijgbaar is. Een levende schrijver moet niet door een bepaalde traditie worden geëxcerpeerd, maar zijn werk moet telkens door nieuwe generaties kunnen worden verkend en getoetst. Het is met het werk van deze auteur zo, dat enkele boeken vaak zijn herdrukt, maar dat andere slechts antikwarisch verkrijgbaar en dat sommige zelfs geheel onvindbaar zijn geworden. De grote betekenis van het Verzameld Werk dat nu gaat verschijnen is dat alles nu opnieuw toegankelijk wordt.

Tegen de cultuur-nivellering, die dagelijks aan de gang is en waarvan ik hier geen voorbeelden hoef te geven, een duidelijke tegenzet, waarvoor we, lijkt me, dankbaar mogen zijn.