Bzzlletin. Jaargang 5

Drie essays van Arthur van Schendel
Charles Vergeer

Op een klein tijdschriftartikeltje na, ‘Potgieter en de romantiek’, heeft Van Schendel nooit enig essay gepubliceerd. De drie hierna volgende stukken vormen alleen al om die reden een uitzondering binnen zijn totale werk. Maar ze zijn tevens m.i. ook van uitzonderlijk belang door hun inhoud. Daarvan wil ik in het kort vooraf enige verantwoording geven.

Eerst iets over de datum en omstandigheden van schrijven en verschijnen. Over dat laatste kunnen we kort zijn. Enkel het eerste opstel ‘Begrip en klaarheid, de beginselen van den schrijver. Wat de schrijver wil, en waarom hij bovenal duidelijk behoort te zijn’ is gepubliceerd. Maar niet in een uitgave voor de boekhandel bestemd. Bij het zevende lustrum van de vereniging van studenten Nederlands der Amsterdamse Universiteit (H.E.L.I.O.S.) gaf men het als geschenk uit, in de beperkte oplage van 175 genummerde exemplaren.

Het tweede essay wordt niet vermeld in het bekende boek, een dissertatie, van F.W. van Heerikhuizen - Het werk van Arthur van Schendel achtergronden, karakter, ontwikkeling, Amsterdam 1961 - maar wordt wel besproken in het boekje van G.H. 's-Gravezande - Arthur van Schendel, zijn leven en werk, Amsterdam 1949 - op bladzijde 25. Door uitgeverij Meulenhoff werd in 1973 dit korte essay, ‘Korte Aanteekeningen over stijl’, opgenomen op de laatste pagina van een heruitgave van ‘Nachtgedaanten’.

Het derde, de titelloze beschouwing over liefde en waarheid, was tot heden onbekend en werd door mij gevonden tussen de talloze papieren uit de, literaire, nalatenschap van Van Schendel. Over die ontdekkingstocht tussen deze dozen en koffers vol manuscripten, aantekeningen, briefjes etc. wordt verslag gegeven in het eerstvolgende nummer van ‘Maatstaf’.

De twee eerste beschouwingen horen, hoewel hun stijl zeer verschilt, min of meer bij elkaar. Tenminste zijn ze beide in 1911 geschreven, en van beide bestaan, naast de getypte vorm - van respectievelijk 6 en 1 blz. - een in schoonschrift geschreven afschrift in een cahier, - resp. 18 en 4 blz. -. Om een indruk te krijgen van dit schoonschrift zijn hierbij de 4 bladzijden betreffende ‘Korte Aanteekeningen over stijl’ facsimile afgedrukt.

twee, hoewel de brokkelige stijl van de ‘Korte aanteekeningen over stijl’ misschien anders deed vermoeden, afgeronde gehelen te doen hebben. Van Schendel schreef zijn kopy in die dagen met een heel ander, veel kleiner, en zijn brieven in een nog slordiger handschrift. Enkel de eerste hoofdstukken van ‘De mensch van Nazareth’ is mij een manuscript in hetzelfde schoonschrift bekend, hier zelfs nog aangevuld

[p. 24]

met eigenhandige hoofdstukversieringen en initialen. Nochtans is er geen enkele aanwijzing te vinden dat de schrijver ooit publicatie dezer twee essays overwogen heeft.

Van het derde manuscript - vijf in netschrift beschreven blaadjes - is een datering moeilijk te geven. Bij benadering schat ik, gelet op het handschrift, dat het zo rond 1914 ontstaan zou kunnen zijn. De wijze waarop Van Schendel zijn gedachten formuleert, het onvermogen kort en duidelijk weer te geven wat hij bedoelt, doet zeker niet besluiten tot een latere onstaansdatum. Inhoudelijk lijkt het enigszins op de ‘Aantekeningen over de zwerver’ - van omstreeks 1907? - die in het volgende nummer van ‘Maatstaf’ te lezen zullen zijn.

Omdat inhoudelijk geen enkel aanknopingspunt te vinden is, en op het papier en ook elders, in de briefwisseling bijv., nergens een aanwijzing te vinden is, lijkt een nauwkeuriger datering voorlopig uitgesloten.

Het eerste essay, ‘Begrip en Klaarheid’ is zonder twijfel het belangrijkste der drie. Het toont, evenals de andere twee en het genoemde ‘aantekeningen over de zwerver’, aan dat Van Schendel, hoewel hij zich daarover nooit in het openbaar heeft geuit, toch diepgaand heeft nagedacht over zijn vak, over het schrijven.

De opvattingen die Van Schendel had over andere kunstenaars en hun werken, de stijlen waarin die schreven; en over zijn eigen schrijverschap, kwamen slechts tot uiting, en dan nog sporadisch, in zijn briefwisseling. Maar van deze briefwisseling - met Kloos, Van Eeden, Verwey, Van Nijlen, 's-Gravezande en, vooral, met Aart van der Leeuw en Willem Witsen; om de voornaamste te noemen - is, behoudens zeer sporadische uitzonderingen, nog niets gepubliceerd. Wat jammer is.

De eerste opvatting die treft in het essay is Van Schendel's afkeer van ‘woordkunst’. Vandaar ook zijn afkeer van, b.v.L. van Deyssel, een afkeer waarvan hij al in een brief van 8 januari 1897 aan Willem Kloos, naar aanleiding van Kloos' en Van Deyssel's recensies op zijn eersteling ‘Drogon’, uiting had gegeven.

‘Teneinde verstaan te worden streeft de schrijver in de eerste plaats naar duidelijkheid. Hij kiest derhalve een woord omdat het juist is, niet omdat het schoon is.’ Zo schrijft hij in zijn essay.

Deze opvatting had hij al eerder verwoord in een brief van 16 december 1908 aan zijn vriend Aart van der Leeuw, naar aanleiding van diens ‘Sint-Veit’. Daarin merkt hij aan:

‘Alleen is het mij wel wat te realistisch, in dien zin dat ik niet veel meer zie dan wat er werkelijk staat, met een enkele uitzondering. In den optocht van den kluizenaar bijv. zijn woorden, of rhytmen misschien, die aan iets anders doen denken dan wat er woordelijk staat; ik meen zooals je, wanneer iemand uit zijn herinneringen vertelt, door iets wat je misschien niet met zintuigen waarneemt, meer dan door wat hij zegt, ontroerd wordt en tegelijkertijd iets van je eigen wezen voelt. Realistisch dus bedoeld als zinnelijk. Je rijkdom aan adjectieven is daar een bewijs van, zou ik zeggen. En dat is een fout, omdat zooveel van dat andere nauwelijks zichtbaar kan worden.

Ik vind het altijd een fout. Zoover mogelijk doorgevoerd leidt dat beschrijven van het uiterlijk der dingen - het de dingen zelf laten zien - tot een vaardigheid om de allerkleinste bijzonderheden te verbeelden. Daar ben je zelf afkeerig van. Wij willen niet alleen zien wat de schrijver gezien heeft, maar wij willen ook hooren wat hij voelt en denkt, en het liefst is ons die schrijver die onze eigen oorspronkelijke schoonheid uit de onbewustheid wekt. Je vindt dat immers ook zoo.’

Het is een opvatting die Van Schendel ook op latere leeftijd nog blijft huldigen. In een brief aan Jan van Nijlen van 6 juli 1943 zegt hij dat het werk van Boutens hem niets doet, ondanks zijn ‘literaire feilloosheid. Heel anders dan Gorter of Henriëtte Roland Holst, waar je in iederen regel de warmte voelt, en daarvoor ook met onvolmaakte verzen genoegen neemt.’ Gelijkelijk stelt hij Balzac en Dickens boven de artistiek meer ‘volmaakte’ Flaubert.

Diezelfde Jan van Nijlen verklaart in zijn ‘Herinneringen aan Arthur van Schendel’ - hij kende hem van 1923 tot zijn dood in 1946 en gedurende de oorlogsjaren onderhielden ze een levendige briefwisseling - over Van Schendel's kunstopvattingen: ‘Van Schendels opvatting(en) over de hoedanigheden die men van een literair geschrift diende te eisen waren heel eenvoudig. Zijn enig principe was: een boek moet een kunstwerk zijn. Hoe vaak heb ik hem dat niet horen verhalen! Zo had hij, op aanraden van Du Perron, ‘La condition humaine’ van Malraux gelezen. Hij verklaarde mij naar aanleiding daarvan: ‘Al die Chinezen die elkaar afmaken, dat is allemaal heel aardig en kan een interessante reportage zijn, maar dat is geen kunstwerk.’ Programmatisch is reeds de titel: Begrip en klaarheid. Iets zelf geheel doorgrond en begrepen hebben, en het daarna op een heldere, klare wijze aan de anderen weet over te brengen, dat is de opvatting van Van Schendel over schrijven, zijn definitie van wijsheid en goedheid. ‘Wijs die het begrip zoekt, en goed die uitspreekt wat hij er van kent.’

Die honger heeft, geeft ook geen beschouwing over de honger, maar vraagt naar brood. Zo heeft de schrijver - de vergelijking is van Van Schendel - ook in de eerste plaats te zorgen dat wat hij wil zeggen, begrepen wordt door zijn lezers, anders is zijn schrijven nutteloos, en ‘welk nut is niet schoon, en welke schoonheid niet nuttig?’

Terecht schreef Du Perron reeds - in zijn Verz. W. dl. VI, p. 262 -: ‘In de kunst een bladzij te schrijven met een maximum geserreerdheid zonder nuances verloren te laten gaan, slaat hij alle jongeren, collectief en individueel, en zij toch hebben zich zo toegespitst op de “nieuwe zakelijkheid”’.

Kenmerkend vervolgens is de opvatting dat vooraf het te schrijven boek reeds geheel geconcipieerd dient te zijn. ‘Voor hij begint weet de schrijver nauwkeurig wat hij te zeggen heeft, en dat hij duidelijk en kort behoort te zijn.’ Wie bekend is met Van Schendels werkmethode; het vele lezen en zich documenteren eerst - met als neerslag schriftjes en kladblokjes vol aantekeningen en excerpten - daarna de opzet, de structuur - het plot en het karakter der figuren, benevens de, in een regel, korte inhoud der hoofdstukken - op enkele blaadjes, en dan, met slechts enkele latere korrekties - in het netschrift voor kopy, en in de drukproeven - het boek ‘aus einem Guss’ geschreven, herkent in deze opmerking de practijk van Van Schendel's eigen werken. Aan Greshoff deelde hij eens mee.

[p. 25]

zo'n honderd of honderdvijftig verhalen geheel gereed in het hoofd te hebben; hij moest ze enkel nog schrijven. Van het ‘fregatschip’ is bekend dat die roman reeds tien jaren eerder in zijn hoofd voltooid was.

In de redactiecommissie van het Verzameld Werk is lang gesproken over spelling en omspelling van Van Schendels werken. Met name over het probleem der naamvals -n. Een hint over wat de schrijver zelf van de spelling vindt, leest men in het essay: ‘De taal is het eigendom der gemeenschap en wordt alleen als zodanig gebruikt. (Het klinkt als een bepaling uit een wetboek). Wie de wetten der gemeenschap niet gehoorzaamt plaatst zich zelf daarbuiten. Indien regelen voor de spelling door de meerderheid zijn vastgesteld, behooren die regelen geëerbiedigd te worden, met behoud nochtans van een ieders recht om tot verbetering mede te werken.’ Die referentie naar ‘de meerderheid’ laat men merken dat de intrinsieke zin der bepaalde spelling door Van Schendel niet zeer zwaarwichtig genomen werd. Dat blijkt ook uit een brief van hem aan H.A. Höweler van 5 oktober 1934, waarin hij zegt: ‘Eerlijk gezegd (...) vind ik de spelling niet zeer belangrijk. Ik zou evengoed een spelling van Vondel als een phonetische kunnen gebruiken.’ En in ‘Onze Taaltuin’ III van 1 juni 1934 schrijft hij: ‘... de spelling heet nu eenmaal moeilijk en aangezien de leerling immers ook de niet minder moeilijke spelling van Fransch, Engelsch, Duitsch heeft te leeren, zou men die van Nederlandsch wel wat kunnen veranderen.’

Het verdwijnen der naamvals -n echter betreurt hij. In dezelfde brief schrijft hij: ‘De voorgeschreven verandering in het gebruik van het geslacht, zoo sluw met de spelling binnengeslopen, alsof het niet meer dan een -n kostte, met de onschuldige verwijzing naar het spraakgebruik, kan ik, die bij Kollewijn zelf mijn best heb moeten doen om de regels te leeren, niet aanvaarden.’

Heel gedecideerd komt, tot tweemaal toe, zijn opvatting tot uiting: ‘Een korte zin is duidelijker dan een lange.’ En dan: ‘Een lange zin is onduidelijker dan een korte’, die zijn afsluiting vindt in: ‘Eenvoudig is de waarheid. En schoon is de eenvoudige uiting.’

Wat afwezig is in het essay zijn opvattingen die hij elders geventileerd heeft. B.v. dat hij het liefst zag hoe zijn boeken gedrukt zouden worden als eenvoudige, handzame zakboekjes, naar het hem toen reeds uit Engeland bekende voorbeeld der pocketbooks. Tevens had hij er een hekel aan, en liet zich er later pas met tegenzin toe overhalen, een portret van de schrijver op achterflap of elders aan te treffen.

Tenslotte wil ik even ingaan op het ontbreken in het essay van een opinie, heden ten dage zozeer op prijs gesteld, over enig engagement van de schrijver met maatschappelijke mistoestanden. In een herdenkingsartikel in ‘Vrij Nederland’ van 21 september 1946 heeft Fred Baaten de woorden van Van Schendel opgetekend: ‘Je moet schrijven om goed te zijn en toch niets om de mensen geven.’ Men herinnere zich ook zijn hierboven vermeldde afwijking van ‘La condition humaine’. In het manuscript van ‘een zwerver verliefd’ lees ik: ‘Zelden echter bleef hij lang in de steden, hij trok zich van de mensen en hun zorgen luttel aan.’ En in het handschrift dat een iets vroegere versie vertegenwoordigt is daar dan nog aan toegevoegd: ‘Ofschoon hij vaak een armen drommel hielp (als hij kon).

A.v. Schendel(r.); M. ter Braak(m.) & J. Greshoff

(In het voorbijgaan wijs ik nog op de moeilijkheid waarin de commissie van redactie van het Verzameld Werk zich bevindt, om te beslissen of al deze, gedrukte of, vooral, handschriftelijke varianten en versies, in haar uitgave, die beoogt geen wetenschappelijke te zijn, al of niet, en in welke vorm, te collationeren en uit te geven).

Het tweede essay ‘Korte aanteekeningen over stijl’ heeft meer het karakter van één uitgewerkte opmerking. Boeiend is wel zijn afkeer van het tegenwoordige journalistieke ‘proza’ (een voorafschaduwing van de latere ‘Schaduwen’ van Huizinga) en zijn verwachting over een toekomstig ‘poëtisch proza’. Bekend is hoe Van Schendel begonnen is niet met proza met met poëzie. Al die jeugdgedichten werden geweigerd door de redacties der toenmalige letterkundige tijdschriften, zodat een eerste publicatie pas in het achtste deel van het Verzameld Werk plaats zal vinden. Daarna schreef Van Schendel enkel proza, om echter in de laatste twee jaren van zijn leven plots weer gedichten, zgn. blanke verzen, te schrijven: de gedichten uit de bundel ‘Herdenkingen’ en het grotere gedicht ‘De Nederlanden’. In zijn brieven aan de dichter Jan van Nijlen uit '43, '44 spreekt hij dan over de rijmdrang, waar hij van af wil omdat ze slechts belemmerend werkt, en bovendien niet past, en dat blijkt reeds uit dit essay uit 1911, in zijn opvatting van wat poëzie is. Dat Van Schendels proza feitelijk een vorm van poëzie is, is al vaker opgemerkt. Zozeer zijn proza zich vaak in dichtregels laat schrijven,

[p. 26]

zo kan men ook zijn gedichten in ‘Herdenkingen’ en ‘De Nederlanden’ in proza-vorm opschrijven. Van enkele verhalen uit de bundel ‘Nachtgedaanten’ is bekend dat hij deze prozastukjes eerst in dichtvorm geschreven heeft. In een brief van 22 mei 1936 aan 's-Gravezande schrijft hij, dat voor hij aan een boek of verhaal begon, de eerste zinnen in verzen placht op te schrijven en hij vervolgt: ‘Veel van de kleine verhalen zijn eerst helemaal in verzen geschreven, daarna in proza. Eigenlijk is het een wijze die het werk veel moeilijker maakt. Zelfs zoo dat het mij in een paar stukken niet eens gelukt is de verzen heelemaal uit te wisschen. Bijv. in de ‘Domme jongen’ over den Schilder en nog wel andere. De drie korte stukjes die in de Gids hebben gestaan, Menuet, Nachtmuziek en Wachterslied, die door vier andere gevolgd moeten worden. Daarmede heb ik iets voor dat misschien veel te moeilijk wordt. Het beste proza dat ik ken, verschilt niet zoo heel veel van verzen. Natuurlijk niet het proza waarin betoog, kritiek of leering wordt geschreven. In het laatste deel van het Verzameld Werk zal men van het verhaal ‘De Zusters’ zowel de proza- als de poëzie versie kunnen lezen.

Over het laatste, titelloze, essay is moeilijk iets te zeggen. Opvallend is, gelijk aan de ‘aantekeningen over de zwerver’ het onvermogen duidelijk en klaar de gedachten te formuleren. Veel ervan is mij althans, bij een eerste lezing, onduidelijk. Niet zozeer omdat het een warrig betoog zou zijn - integendeel de gang der gedachten is wel duidelijk - maar de verwoording is erg moeizaam, ondoorzichtig en gewrongen. Het komt misschien door het hooggegrepen, vrij abstracte, onderwerp, dat de schrijver zich weinig ‘realistisch’ weet uit te drukken. Iets wat meermalen, vooral in de correspondentie, bij het behandelen van derzulke onderwerpen, bij hem het geval lijkt te zijn. De schrijver begint zich in een dualisme, van aarde en hemel, te begeven, waarvan hij dan merkt dat het de tegenspraak is te begeven, waarvan hij dan merkt dat het de tegenspraak is tussen de sfeer der Schepper en het geschapene. Een tegenspraak die eigenlijk niet mag zijn. Zodat in het verdere vertoog, maar niet op de duidelijkste wijze, beide begrippen ineen gaan vloeien. Aardse wijsheid is het achten van het hemelse en omgekeerd. Kiezen voor slechts een van beide zou eenzijdheid zijn en uiteindelijk onbegrip voor de volheid van juist dat gekoze verraden, omdat het niet zonder zijn tegendeel kan.

De gedachte blijkt identiek te zijn aan een belangrijke brief aan pater Alphons Ariëns uit de winter '18/19.