Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 20]

van Schendel's Ernst en Ontspanning het evangelie der levensvreugde
Simon Vestdijk

Niemand zal kunnen ontkennen, dat de romans van Arthur van Schendel door een diepen ernst worden gekenmerkt. De rustige, weloverwogen stijl moge dan allerminst van speelsche sierlijkheid gespeend zijn, de indruk, door dezen stijl achtergelaten, duidt toch op een mentaliteit, die het leven niet licht neemt; en wat in dezen stijl als realiteit is vervat: figuren, situaties, geschiedenissen, ondersteunt dien indruk.

Waaruit bestaat deze ernst bij Van Schendel's hoofdpersonen? Enkele uitzonderingen daargelaten, en ons voornamelijk beroepend op zijn romans uit de tweede periode (te beginnen met HET FREGATSCHIP JOHANNA MARIA), mogen wij zeggen, dat het de ernst is van lieden, die bij het najagen van hun doel steeds te hoog grijpen en door mislukking bedreigd worden krachtens de natuurlijke grenzen, aan het menschelijk pogen gesteld. Dit falen is zelden oneervol, en het voltrekt zich met de fataliteit van een natuurwet. Elders heb ik de romans van Arthur van Schendel eens de romans der verantwoordelijkheid genoemd; maar deze karakteristiek behoeft eenige aanvulling, in dier voege, dat het hier niet zoozeer gaat om de normale verantwoordelijkheid van een huisvader voor zijn gezin of voor zijn beroepswerkzaamheden als wel om een verantwoordelijkheid van hooger orde, die door een bovenmenschelijke (ethische of religieuze) Idee gedicteerd schijnt. Toch moet men zich ook weer niet voorstellen, dat de Van Schendeliaansche mensch een Don Quichote is, wiens uitzichtloos streven den buitenstaander het recht geeft de schouders op te halen. De kleinburgerlijke critiek van Sancho Panza heeft zelden vat op deze helden, eenerzijds omdat zij zelf burgers zijn en zonder eenigen ophef hun gang gaan, anderzijds omdat het doel, dat zij zich hebben gesteld, steeds binnen hun bereik schijnt te liggen en allerminst op één lijn mag worden geplaatst met het avontuurlijke bestrijden van windmolens. De windmolens, waarmee Van Schendel's geesteskinderen zich bezighouden, worden door hen opgevat en behandeld als gewone molens; eerst in den loop van het verhaal blijkt, dat de constructie van den molen van dien aard is, dat zij niet als die van een gewone molen kan worden gehanteerd: er ontbreekt niets aan, of er is iets te veel; de molenaar beult zich af om het gebrek te vinden of den technischen kneep te leeren; doch tevergeefs, - en het resultaat is ten slotte hetzelfde als wanneer hij, à la Don Quichote, een stuk of wat lansen op deze weerbarstige mechanismen had trachten te breken. De mislukking is steeds een mislukking op het nippertje, en daarom van te voren niet te voorspellen.

Twee voorbeelden

Ik wil hiervan twee voorbeelden geven, die door kenners van Van Schendel's oeuvre gemakkelijk met andere vermeerderd zouden kunnen worden. In ‘Het Fregatschip Johanna Maria’ streeft de zeilmaker aan boord van dit schip iets na, dat in het geheel niet hersenschimmig aandoet: hij wil het schip, waarop hij vaart, bezitten, als eigenaar en gezagvoerder. Hierin slaagt hij ook, na allerlei wederwaardigheden; maar hij slaagt er toch niet geheel in (en zelfs in het geheel niet); want zodra hij de ‘Johanna Maria’ in waarheid zijn bezit mag noemen, dat wil zeggen, zoodra het schip opgelegd is en alleen nog maar door hemzelf betreden wordt (fijnbedacht détail!), valt hij uit den mast en breekt zijn nek. De strekking is duidelijk: een schip is niet te bezitten door een eenling, het behoort in vaart en handel, van àllen te zijn. De vrome Christen Gerbrand Werendonk uit ‘Een Hollandsch Drama’ tracht zijn neef en pupil Floris tot een behoorlijk mensch op te voeden; iets wat in onze maatschappij dagelijks met welslagen bekroond wordt, zelfs bij sujetten, die erfelijk belast zijn op het stuk der burgerlijke moraal. Maar Werendonk, al gaat hij nog zoo conscientieus te werk, slaagt hier niet in; zelfs dringt de gedachte zich op (en stellig is dit ook de bedoeling van den auteur), dat het juist zijn hardnekkige bemoeiingen zijn die Floris doen mislukken, méér dan diens crimineele aanleg. Werendonk misrekent zich in de constructie van den molen, die hem is toevertrouwd: hij gaat alleen maar af op het raadje ‘zondigheid’, en verzuimt de andere raadjes der menschelijke reacties te hanteeren (of met rust te laten).

Sprookjessfeer

Soms evenwel, en vooral in de latere jaren, krijgt Van Schendel genoeg van dit sombere spel met het-niet- bereiken. Men kan deze lichtere boeken, ‘Mijnheer Oberon en Mevrouw’ en ‘Een spel der Natuur’, waarbij zich enkele novellenbundels gedeeltelijk aansluiten, als Van Schendel's ontspanningen beschouwen, met dien verstande dat het in de eerste plaats de door hem ten tooneele gevoerde menschheid is, welke hij ontspanning bezorgt. Wat er gebeurt is dit: het weerbarstige raadje verdwijnt, of er wordt een verlossend raadje bij ingezet, en de molen draait, ook voor den onhandigsten molenaar! Kortom, er is een wonder geschied; een onmiskenbare sprookjessfeer

[p. 21]

omringt de arme zwoegers; en in overeenstemming daarmee merken wij een uitgesproken voorkeur op voor tooverachtige middelaarsfiguren, die de kleine verschillen effenen met hun staf, die den zeilmaker in zijn mast laten klauteren zonder levensgevaar, en kruideniers de kans geven erfelijk belaste pupillen op te voeden zonder dat het met moord en doodslag subs. brandstichting eindigt. In ‘Mijnheer Oberon en Mevrouw’ stellen de middelaars (Oberon en Titania in modern gewaad) hun doel trouwens nog iets hooger, doordat zij de geheele menschheid willen vernieuwen, iets dat wel is waar tot mislukking gedoemd is, maar zonder dat tragische conflicten er het gevolg van zijn.

‘Een spel der natuur’

Ook ‘Een spel der Natuur’, Van Schendel's laatste publicatie (1942), brengt het ontragisch relaas van een middelaar, die de menschheid tot exempel wil dienen, daar niet geheel in slaagt, maar ten slotte toch vele hoofdpersonen, mitsgaders de lezers, opgeheven blijkt te hebben tot zijn niveau van bovennatuurlijk mousseerend leven. Er waait een kostelijke en onweerstaanbare speelschheid door dit verhaal van den jongeling Aristus, die als een moderne Dionysos huiselijke feestjes organiseert, studenten verleidt tot dwaze en in het ‘politiebureel’ eindigende betoogingen, en levenswijsheid uitdeelt aan wie maar naar hem luisteren wil. Niet te onderschatten is daarbij, dat een dergelijke opzet Van Schendel in de gelegenheid heeft gesteld een geheele samenleving de revue te laten passeeren (de roman hééft ook iets van een ‘revue’, met Aristus als jeugdig en onzwaarwichtig ‘compère) en in korte, afgeronde episoden een typisch burgerlijk menschendom te ontwerpen, dat tegenover Aristus' luchtgeestallures uiteraard te kort moest schieten, maar dat toch in onze herinnering blijft leven overgoten door zijn glans. Dat boeken als ‘Een Spel der Natuur’ in staat zijn de donkerder noodlotsromans, ‘Een Hollandsch Drama’, ‘De Waterman’, ‘De Rijke Man’, ‘De Grauwe Vogels’, te doen vergeten, zou ik niet durven volhouden, noch dat zij zich meten kunnen met ‘De Wereld een Dansfeest’, voor mij het ontroerendste wat Van Schendel schreef, en dat naar toon en opzet een tusschenvorm vertegenwoordigt. Maar, evenals in het tragische van Frans Kafka de ‘humoristische roman ‘Amerika’, nemen zij een onwegdenkbare plaats in zijn productie in, als tegenwicht tegen pessimisme en als de belofte van een hoogere vervulling. Krachtens het evangelie der levensvreugde wordt hier het bewijs geleverd, dat de mensch nog iets meer is dan een molenaar, wiens handen altijd verkeerd staan. En omgekeerd schenkt de zorgeloosheid dezer feeërieën dan weer grooteren diepgang aan de romans, waarin het fatum den mensch verplettert om nietige tekortkomingen.

overgenomen uit het Parool van 7 november 1945