Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 16]

Arthur van Schendel's shakespeare
Albert Verwey

uit: Albert Verwey: ‘Verzameld Proza’, deel VIII uitgegeven door Holkema & Warendorff en Em. Querido, te Amsterdam 1921-1923

Het is niet de minst hooge levenshouding, noch strijdbaar te zijn, noch zijn gemoed onmiddelijk uittestorten, maar in beelden, schijnbaar onpersoonlijk, wat in dat gemoed omgaat te toonen. Want datiemand die een spel of een verhaal dicht, al noemt hij niet zichzelf daarin en al komt het zelfs niet in hem op te zinspelen op zijn eigen lotgevallen of omstandigheden, nochtans zijn gemoedsleven zichtbaar maakt, dat kan alleen door onwetenden worden betwijfeld.

Arthur van Schendel, zelf een zeldzaam aanhanger van die schoone houding, wist dit laatste zóó goed, dat hij de drama's van Shakespeare niet lezen kon, zonder daarin het stijgen en dalen te beluisteren van een gevoelstroom, die de levende ziel van hun dichter was en waaruit hij zich de mensch Shakespeare in minige wisseling van zijn bestaan, verbeelden kon. Er zijn geleerden - zegt hij - die niet gelooven dat men Shakespeare uit zijn werken kennen kan. ‘Zij prijzen hem juist daarom zoo groot omdat hij, de meest verschillende figuren verdichtende, zijn eigen aard wist te verbergen; - het zou dwaas zijn te meenen dat de eigenschappen niet slechts van een Hamlet, doch ook van een Autolycus, een Iago, een Lear, en zooveel andere, de vrouwen nog daargelaten, ook de zijne waren.’ En schertsend gaat hij voort: ‘Natuurlijk zijn de kenners die zoo denken niet genóeg geleerd, want zij weten niet dat een boek een mensch beteekent, althans iets van een mensch, dat iedere figuur, ieder karakter niet alleen, maar iedere zin, ieder woord iets van een mensch beteekent. Zij zijn ook kinderlijk, want zij meenen dat iemand zich verbergen kan, iemand die zich uit nog wel.’

In de Aanteekeningen achter zijn werk drukt Van Schendel zelf het karakter uit dat hij Shakespeare toekent. Hij vereenzelvigt hem met Hamlet, ‘den man van verbeeldingen, van geloof en twijfel, die den man van daden bewondert.’

In het werk zelf luidt dan ook de eerste beschrijving van dat karakter aldus:

‘Een held verlangde hij te zijn, een krijgsman, een ridder, een koning, moedig, wijs, edel, een leider van menigten. Maar zoo had de Voorzienigheid hem niet gemaakt. Er was een beuzelaar met gedachten en ijdele verbeeldingen in hem, en een dwaas kinderlijk lacher, die het zoet der aarde vreugde genoeg acht. Hamlet schouwt uit de hoogte neder op Falstaff maar Falstaff met zijn breeden aardschen blik stoort zich daar niet aan.’

En verder:

‘In zulke tijden (van maatschappelijke en kerkelijke hervorming namelijk) zijn er immer ontelbaar velen, die slechts toeschouwen, niet wetend aan welken kant zij staan: de zwakkeren onder hen kwijnen en sterven zonder een woord, - wie bloedrijker zijn gaan uit in de wereld, op avontuur, en verbranden roekeloos hun harten, onvruchtbaar voor hun geslacht, - de sterksten - meer dan sterk, begenadigd - toonen hun medemenschen het beeld van den tijd. Zij strijden of zwoegen niet, zij hebben slechts een mond, een stem, en vertellen met de vroomste liefde hunner weemoedige, maar hoopvolle zielen. Hun bewondering ligt in het verleden, hun verwachting ver in de toekomst, hun heden is verdichtsel, wat tranen, een zucht of een lach aan het eind. Zoo was Shakespeare.’

Deze zachte jonge man, die te Stratford-on-Avon schoolgegaan, op zijn achtiende jaar Ann Hathaway getrouwd en als jeugdig vader nog met de wilde jongens van het stadje baldadigheden had uitgehaald, vertrok - volgens de overlevering uit vrees als strooper vervolgd te worden - naar Londen, en zocht er werk bij de tooneelspelers. Hij vond er Marlowe.

‘Marlowe, de jongste, was de knapste in het werk voor den schouwburg, de uitbundigste in de taveerne. En eerder dan de anderen bespeurde hij een gelijke in den jongen man, die daar in de Mermaid vaak alleen zat voor zijn kan en een geestigen uitval van een hunner terstond scherper, voller teruggaf in gemoedelijke plattelands-spraak.’ ‘Kit (Marlowe)met zijn hartstochtelijken aard vatte vriendschap op voor gentle Will, hij nam hem mee naar Burbage (eigenaar van den schouwburg), toonde hem hoe hij in zware vijfvoetige verzen de oude stukken van het tooneel vernieuwde, vertelde hem in krachtige geestdrift van de grootsche onderwerpen waar een jong dichter die veel ziet, grootsche treurspelen op kan bouwen.’

De schrijver zegt zelf, in zijn Aanteekeningen, dat er voor de vriendschap van Marlowe geen bewijzen zijn. Des te belangrijker is ons de trek voor het verstaan van Van Schendel. De invloed die Marlowe's drama ook op dat van Shakespeare geoefend heeft maakt hij zichtbaar in dit beeld van leerling- en vriendschap. Dit is zijn doel: algemeene waarheid maken tot bizondere zichtbaarheid.

De jonge Shakespeare, in de bedrijvige stad, op het tooneel, in de huizen van de aanzienlijken, toont het eerst zijn kunst en het begrip van be-

[p. 17]

schaving dat hij gewonnen heeft, in drie blijspelen: ‘Love's Labours Lost’, ‘The Two Gentlemen of Verona’ en ‘Comedy of Errors’.

Enkel een begrip van, nog wel oppervlakkige, beschaving? Neen - zegt Van Schendel - de Julia in het tweede stuk, die des nachts onder het raam van Silvia het verraad van haar minnaar gezien heeft, is nog jong, maar Imogen in het latere ‘Cymbeline’ kon niet dieper zijn.

‘De dagen van onnoozele scherts, van rimpelloos geluk waren voorbij.’ Het is een plotselinge bewering waartoe de aanleiding ligt in ‘Romeo und Juliet’. Shakespeare - Hamlet, nietwaar? bewonderaar van daden die hij niet doen kan - vol van hartstocht en ongeluk, een man van lage geboorte en een van die geminachte spelers, een die geen ander middel had om zijn hart te verlichten, dan het aangrijpend spel.

Niet als de leerling maar als de gelijke van Marlowe verscheen hij nu. ‘De overige schrijvers zagen de smetteloosheid, de moeitelooze stijging dier twee lichte geesten en onder de bewondering wriemelde de nijd.’

Het volgende stuk vertoonde Richard III, ‘den eersten sterken mensch van Shakespeare's schepping.’ Van Schendel zegt er alleen van, dat de geest van Marlowe er nog in dwaalt. ‘Maar van den vroegeren ongetemden Marlowe.’ Want op de jaren van het banden-looze kunstenaarsleven volgden die van godsdienst-leer en innerlijkheid. ‘In vragen en peinzen drongen de moeilijkheden veelvuldiger aan voor de genieters van beelden.’ Als de tooneelspelers wegens de pest het land intrekken, rijdt William naar zijn geboorteplaats, ziet vrouw en kinderen weer, overlegt met zijn vader omtrent geld dat hij zenden zal om in Stratford grond te koopen.

Terugrijdend ‘in het licht der benevelde maan, zag hij nog even om naar het zilverig torentje, rondom lagen de heuvelen in duistere glansen - waar ging hij heen? Londen, arbeid, rijkdom. Was daar gefluister in de bladeren waar een blauw lichtje sprankelde? Hij lachte en zeide een woord tot het goedig dravende paard. Lord, what fools these mortals be!’ Dit tafreel, en dit woord, droomt Van Schendel, waren aanleiding tot ‘Midsummernight's Dream’.

Tegelijkertijd zorgde hij voor zijn roem door het uitgeven van de gedichten ‘Venus and Adonis’ en ‘Lucrece’. Hij werd rijker; het behaagde de koningin hem op de wang te tikken; de schitterende Southampton, met armbanden en oorringen versierd, betoonde hem vriendschap.

Hij schreef ‘Richard II’ en ‘King John’, ‘de geschiedenis van menschen die eens geleefd hebben’; daarna ‘The Merchant’. ‘Er is hier iemand die met zijn lichaam het geluk van zijn vriend wil betalen, een ander die voor zijn vriend de gelofte aan een vrouw breekt; er is bespiegeling over recht en genade, en een donker voorgevoel.’

‘In dezen tijd ook schreef hij de eerste Sonnetten.’

Terwijl hij zijn vader berichten kon dat de beloofde dagen in zicht waren, stierf Hamnet, het zoontje, voor wie de rijkdom moest opgelegd en het geslachtswapen aangevraagd.

‘En waarom zou hij naar aanzien streven? Wie komt de zaligheid nader, hij die zoekt, werkt, streeft en moedeloos neerzit; die peinst, opstaat, de spieren spant en aarzelt; die weent, bid, wacht; of hij die slaapt en eet en drinkt en vet wordt en overal lachen hoort, en ten

[p. 18]

minste vroolijk is geweest?’

Zoo is de zin in het spel van Henry Monmouth en Falstaff. ‘Henry, voorwaar, was de edelste der twee, maar Falstaff, de grijze jongeling, won de genegenheid der menschen. Hij was immers een begaafde genieter en zoo ver ziend dat hij, toen aan het einde zijn koninklijke vriend hem verstootte, gansch niet teleurgesteld was, maar in kinderlijken eenvoud bleef vertrouwen.’

Hier heeft Van Schendel de tegenstelling ontplooid, waarmede hij begonnen is. Het tweede gedeelte van zijn werk besluit ermee.

In het derde deel verschijnt Shakespeare vooreerst als tooneeldichter, schrijver van blijspelen. ‘The Taming of the Shrew’, ‘The Merry Wives of Windsor’, ‘Much Ado about Nothing’, ‘Twelfth Night’, ‘As you like it’. Van Schendel doet niet meer dan onder de vroolijkheid de weemoedige toon laten hooren. ‘Bespiegeling, verzwegen tranen, dat was al wat gebleven was na het smachten om een vrouw, een vriend, een menschenziel.’

Aan ontzetting over het ter dood brengen van Essex en de gevangenisstraf van Southhampton schrijft hij het ontstaan van ‘Julius Cesar’ toe. En aan dat diopste gevoel van machteloosheid dat tegenover de gruwelijke maar door hem niet te wreken daad, Shakespeare vervulde, het treurspel van zijn ziel: ‘Hamlet’.

Dat ook een dichter zonder daden een held is, acht hij de moraal ervan.

‘Met Hamlet, het eerste der treurspelen waarvan men zegt dat zij met bloed zijn geschreven, was Shakespeare het diepst in zichzelven gedaald. Hij kende zijn zwakheid en verborg zich in de somberheid van wie zijn grenzen ziet.’

Twee jaren later schreef hij de laatste sonnetten voor zijn vriend, voor Southampton, die toen uit de gevangenis ontslagen was. Hij schreef ‘Troilus and Cressida,’ een spel vol wijze woorden, dat bij de kroningsfeesten van Jacobus werd opgevoerd, evenals ‘Measure for Measure’, over de verdorvenheid in de stad. Neerslachtigheid en teleurstelling in de woorden van de hertog (in dit laatste stuk) ‘van wien men zeide dat hij boven alles naar zelfkennis streefde.’

‘Zoo zwaar werd deze toon vóór Hamlet niet gehoord.

‘Toen kwam Othello, een geweldig mensch met zijn groote liefde, zijn groot vertrouwen, zijn grooten hartstocht, een goed man die in de deugd van zijn verleider evenzoo als in die van zijn kinderlijke vrouw geloofde’. ‘De pijn in het treurspel van den Moor schrijnt in een troosteloos hart. Het is de haat.’

‘En nogmaals zat hij met haat te schrijven, maar zijn oogen weenden, door niemand gezien, want hij geloofde nog dat er veel in de wereld bestond, waar hij om weenen kon. Hij schreef van een grijsaard, goed, onnoozel als een kind, een gebroken man aan het uiterst einde van zijn leven, die in den regen vluchtte, die de koude aarde en den nacht liever had dan de blikken en woorden van wie hem vroeger het dierbaarst waren. Voor hij zich tot den dood gereed maakte, gaf de oude koning al wat hij had en verwachtte toen liefde en rust. Maar hij was grijs geworden zonder geleerd te hebben de menschen te haten, te vloeken. Toen hij niet meer gebieden kon, was hij zelfs geen vader meer, niets dan een van de duizende onverschillige stervelingen, die hun hand ophouden en elkander voorbijgaan. Wie jong is en vraagt, kan mogelijk iets krijgen, omdat hij zijn jeugd te geven heeft. Lear bezat niets dan zijn vertrouwen. Wie jong is, verwacht nog zijn eerste liefde en zijn eerste teleurstelling. De grijsaard leefde in zijn laatste liefde. En met zijn laatste smart begon het spel. Toen hij zijn Cordelia, meer dan zijn dochter, had toegesproken als een lachend knaapje, en het geluk uit haar mond verwachtte, schrok hij en deinsde bevend terug, zij had niet verstaan dat er een onverbreeklijker band dan die van het bloed was en geantwoord zooals het een dochter betaamde.

‘Verlaten zwierf hij toen, gelijk het dorstend hert, dat de bron zoekt waar het sterven kan. Maar hij zag duivelen die hem volgden; monsters die de gedaanten zijner dochters hadden, dreigden, folterden, verdoemden hem en joegen hem voort, de genadelooze Hemel, zwart en gruwelijk als de menschen, kastijdde hem met hagel, storm en bliksem, een arm, koud man van meer dan tachtig jaren in de barre aardsche vlakten. Doch even

[p. 19]

groot als zijn vertrouwen was de trots van zijn grijsheid.

No, I'll not weep: -
I have full cause of weeping; but this heart
Shall break into a hundred thousand flaws
Ere e'er I'll weep.

‘Hij weende niet. De Hemel zelf kon hem niet vernederen die alles gegeven had en wachtte, met den naam van zijn Cordelia, zijn laatste in het hart. Een grauwe nacht was zijn ouderdom, somber van het zwijgen en mompelen van menschen, van één enkelen snik die de wereld verliet. En toen de vale zon eindelijk in zijn oogen scheen, lag hij reeds en zijn adem werd stil. Toen weende hij, zijn kind, zijn liefste lag bij hem. Dit was het afscheid van een vriend:

O, let him pass! he hates him
That would upon the rack of this rough world
Stretch him out longer.

‘De heiligste liefde die verging door de hardheid van menschen.’

Het is duidelijk te voelen, in dit overzicht, dat een dichter onpersoonlijk zijn kan en toch veel van zichzelf zeggen. Van Schendels voorstelling, hoe Shakespeare na de Lear rust verlangde, hoe hij voelde dat de raadselen even donker waren als toen hij met jeugdige drift de kern ervan zocht, hoe hij duidelijker dan ooit zijn machteloosheid besefte en tevens dat een noodlot, boven de God van genade, zijn zichtbare dienaren op aarde heeft, bereidt ons op ‘Macbeth’ voor.

‘De braafste man, door het noodlot vervolgd, kan wonderen van boosheid doen.’

Wij naderen hier ook diep en innig tot de Van Schendel die Drogon en Tamalone schreef.

Macbeth.

‘Een eerlijk goedmeenend man was (hij), die geen andere ondeugd had dan dat hij dingen verschrikkelijker dan alle angsten zag, hoewel met zijn oogen niet. Hem kozen de bloedgierige wijven omdat zijn verbeelding een begeerlijke prooi was; zijn verbeelding, gezengd door de verraderlijke vonk die zij er ontstaken, folterde hem met de felle schijnsels van valsche grootheid.’

Voordat Shakespeare Londen verliet, om het laatste deel van zijn leven doortebrengen in zijn geboorteplaats, schreef hij nog het spel van ‘Timon of Athens’, die alle levenden haatte en door de levenden na zijn dood gevloekt wou zijn.

In het laatste hoofdstuk van zijn boek beschrijft Van Schendel alleen nog ‘Cymbeline’, ‘Winter's Tale’ en ‘The Tempest’.

Op het land wonend in zijn gezin met zijn dochter Judith bij zich, dichtte Shakespeare Cymbeline, die zijn kinderen verloor, maar hen wedervond. ‘Het verhaal van vrouwentrouw, door mannen onbegrepen; van het landleven dat den knapen de waarachtige vroomheid geeft.’

‘Evenals de zonen van Cymbeline groeide Perdita (uit “Winter's Tale”) op, daar waar de dieren grazen en de zon schijnt.’

Prosperc (in ‘The Tempest’) had te veel van de menschen beleefd, maar zijn kunst schonk hem den vrede niet en hij verlangde naar hen die waren als hij, zwakke stervelingen.’ ‘Het allerschoonste, het allerzuiverste van de menschen is hun liefde tot elkaar.’

Daarmee kan dit dichterleven uitklinken.

Hoewel dit werk van Van Schendel er geen is, bij de lezing waarvan men zich afvraagt of niet ergens een drama onbesproken bleef, treft het toch dat ‘Anthony and Cleopatra’ en ‘Coriolanus’, beide (volgens een aanteekening) door hem geacht geschreven te zijn na ‘Timon of Athens’, niet vermeld werden. Het eerste toont hoe de genietende mensch wijken moet voor de daadkrachtiger, het tweede dat persoonlijke grootheid in de gemeenschap onbestaanbaar is. Konden de beide beelden, in Van Schendels voorstelling, na het haatwoord van Timon geen climax zijn? Maar waarom dan niet de schikking gevolgd van hen die aannemen dat die stukken vóór de ‘Timon’ gedicht werden?

Hoe het zij, - en afgezien van de vraag hoeveel hij van het door vorige Shakespeare-kenners aangewezene bij zijde liet of ook overnam, - Van Schendel heeft ons zijn Shakespeare, de gevoelige en wijze, voorgevoerd. Meer hoefde niet. Met de schaarsche gegevens omtrent de lotgevallen van de dichter en de meer talrijke omtrent toestanden en gebeurtenissen van zijn tijd, heeft hij het gemoedsleven dat door drama's en gedichten speelt, inééngeweven tot een vlietend tafreel, een reeds van gebeurlijkheden, die behalve door dat innerlijk leven, door tint en teekening aanlokken. Het zou niet onbillijk zijn bladzijden aantehalen als voorbeeld van uiterlijke beschrijving, en ook, hier en daar, van historische duiding. Studie was noodig om zoozeer het tijdsleven te vereenvoudigen tot begeleidend verschijnsel van het persoonlijke leven waarop het inwerkte. Maar het meeste dankt Van Schendel aan zijn verbeelding.

Mijn doel was enkel, in dit fraaie voorbeeld van inzicht in een dichter door een dichter, eenlevenshouding te prijzen, die Shakespeare tot belijder had.

1910.