Bunker Hill. Jaargang 7 (nrs. 23-28)

[p. 24]

Tonnus Oosterhoff
Herinneringen aan het ontstaan van een verhaal

Op verzoek van de redactie van Bunker Hill hield Tonnus Oosterhoff tijdens het schrijven van ‘Verhaal zonder voortgang’ - dat werd opgenomen in zijn jongste bundel Dans zonder vloer - aantekeningen bij. Voor lezing van dit essay is kennis van het genoemde verhaal een noodzaak. Mocht u Dans zonder vloer niet hebben gelezen, spoedt u dan naar de erkende boekhandel.

‘Verhaal zonder voortgang’ is begonnen zich te vormen toen twee ideeën elkaar ontmoetten. Het ene was een soort moreel of filosofisch probleem dat ik als anekdote voor me zag: als een mens een schuldig geheim heeft, heeft hij de drang dat toe te vertrouwen aan een medemens. Maar het moet wel een geheim blijven! De kapper van koning Midas mocht onder geen voorwaarde verklappen dat zijn werkgever, na een akkefietje met muziekgod Apollo, onder zijn tulband ezelsoren droeg. De arme jongen groef van pure verteldrang een gat in de grond en fluisterde het daarin. Later ging er riet groeien op die plek en dat fluisterde op de wind: ‘Koning Midas heeft ezelsoren. Koning Midas heeft ezelsoren!’

Het verhaaltje dat ík voor me zag ging ongeveer zo: de terdoodveroordeelde krijgt de strop om de hals. Daar treedt de vorst op hem toe - of de rijkaard, die bij de rechtbank een klein vermogen heeft betaald voor dit privilege ‘van laatste oor’ - hij gaat op een krukje bij het valluik zitten, en begint in de oorschelp van de veroordeelde te fluisteren wat hij voor verschrikkelijks hij gedaan heeft, een huiveringwekkend verhaal van incest, moord, verraad... Als hij uitverteld is vraagt hij: heb je alles goed begrepen? De veroordeelde knikt ijverig! Dwaas van doodsangst hoopt hij op gratie of uitstel. De vorst/rijkaard heft de hand, het teken voor de beul: het valluik klapt open. Krak, zegt de nek. Het geheim is veilig. Een perverse, technische oplossing voor een menselijk probleem. De anekdote zelf was voor een schrijver van mijn type onbruikbaar, te veel een parabel. Kafka

[p. 25]

of Kierkegaard zouden er een prachtige tekst van maken, ik zoek meer ‘realistische’ settings...

Het tweede verhaalidee betrof meer de structuur dan de inhoud. Ik wilde het gebruik van herhaling onderzoeken. Ik heb herhaling en bijnaherhaling als lezer vaak mooi zien werken: bij Homerus, bij Hafid Bouazza, in liedrefreinen. Het windt me op hetzelfde te zien gebeuren en steeds een beetje anders te zien werken... Dit idee, dat ook in de andere verhalen van Dans zonder vloer een rol speelt, is steeds belangrijker geworden gaande het schrijven.

Nu viel me in dat beide ideeën te combineren waren door een persoon op te voeren die lijdt aan het syndroom van Korsakov-Wernicke, een soort dementie die door drankzucht wordt veroorzaakt... Zo iemand is, als hij het van die kwaal goed te pakken heeft, na een paar minuten alles vergeten wat er tegen hem gezegd wordt, en vormt dus een uitstekende vervanging voor de terdoodveroordeelde van hierboven. Zo kreeg Theo Waals, de centrale figuur, de ziekte van Korsakov. Een kameraad, die ooit een moord had gepleegd in Noord-Ierland, kwam hem die bij elk bezoek in het verzorgingshuis bekennen.

Intussen was ik als schrijver in een existentiële crisis terechtgekomen. Voor de zoveelste keer! Ik ben geen ‘geboren verhalenverteller’, ik heb niet het idee dat de wereld op mijn ontboezemingen zit te wachten, ik heb een soort vechtverhouding met het idee van fictie. Waar dienen verzinsels voor? De enige rechtvaardiging voor leugens is voor mij een tekst die, eenmaal opgeschreven, zelf de waarheid in zich zuigt... Zulke teksten heb ik bij grote collega's overtuigend zien lukken, ook ikzelf ben er gelukkig dikwijls in geslaagd ze te maken. Maar zulke fictie steunt altijd op goede ideeën én een grote kennis van de beschreven wereld. Dikwijls bekruipt mij het gevoel dat ik alle binnen mijn bereik liggende interessante ideeën al gebruikt heb... en de wereld, die ken ik steeds slechter. Daarom wil ik zowat elke kwartaal ophouden met schrijven en proberen als thuiszorger, politieagent of bijrijder op een vrachtwagen de aow te halen.

In deze crisis was ik aan een aantal fragmenten begonnen die ‘Afscheid van de literatuur’ heetten, en waarin een aantal Grote Nederlandse Schrijvers bewonderd en bekritiseerd werden door een literatuurfreak. Die freak kreeg een identiteit in Theo Waals, een in drank teloorgaande figuur, altijd bezig met boeken en alleen al daarom een zonderling. De talloze katten in zijn huis, die daar pisten en vochten, maar de muizen-

[p. 26]

nesten in zijn bankstel ongemoeid lieten, heetten A.F.Th., Harry, Willem Frederik, enzovoort. Zelf zat hij altijd te lezen en kritische aantekeningen in boeken te maken. Er was een meisje in zijn leven gekomen, Elvira, dat hij min of meer redden wilde uit een hoerenloopbaan, en zij hem van de drank. Er heerste een beetje een Bukowski-sfeertje in deze aanzetten. De scènes waren wel leuk, er zaten aardige zinnen in, gave dialoogjes. Maar het wilde niet tot een verhaal worden, de sneeuw wilde niet plakken... Zo voelt het mislukken van verhalen of gedichten vaak: als sneeuwballen bij te koud weer maken en de sneeuw valt zodra je ophoudt met kneden weer uit je hand als poeder.

Theo Waals, de dikke, drankzuchtige literatuurliefhebber, was intussen wel gaan bestaan in mijn verbeelding; en natuurlijk was hij een ideale drager voor mijn Korsakovsyndroom. Zo praktisch is, veronderstel ik, elke schrijver wel, elke auteur rommelt in zijn kist met mislukkingen op zoek naar recyclebare restanten. Maar de teloorgangscènes waren onbruikbaar. Ze waren gaan vloeken met het herhalingsidee, dat steeds belangrijker werd: teloorgang is weliswaar geen vooruitgang, maar wel voortgang. De werktitel van mijn verhaal was al veranderd in ‘Verhaal zonder voortgang’. Daarom komt Theo de geschiedenis in als de teloorgang al heeft plaatsgevonden, als hij met geheugenverlies in een verzorgingshuis zit. Van zijn literatuur/antiliteratuurhouding is overgebleven de gewoonte fouten te ontdekken bij Willem Frederik Hermans. Omdat hij nu Korsakov heeft, vindt hij steeds dezelfde. En Elvira, het Filippijnse ex-hoertje bleef ook... ze was er nu eenmaal.

Naarmate het herhalingsidee zich als ‘geen voortgang’ begon te manifesteren werd het schaakcafé dat Theo frequenteerde steeds belangrijker. Ik ken een paar van zulke café's, waarin jongachtige mensen enthousiast schaken, drinken en van verkering wisselen. Hun leven maakt een energieke indruk, ze zien eruit als vogels die op de rand van hun nest zitten te fladderen... maar uitvliegen doen ze niet... het zijn levens zonder voortgang. Van verscheidene verhaalfiguren zou ik het vleselijk model kunnen aanwijzen: Masja, Gert, Henk Wubs... Maar toen ik onlangs een paar van hen weer ontmoette dacht ik: nee, jullie zijn toch veel interessanter dan mijn portret.

Bij Theo zag ik aanvankelijk twee schakers voor me, dikke, lelijke jongens, scheef in de wereld, maar betrekkelijk onverstoorbaar. Van de een leende ik het kolossale postuur, van de ander de vriendelijkste en zachtaardigste bruine ogen die ik ooit bij een mens heb aangetroffen. Die zijn

[p. 27]

in het verhaal onbeschreven gebleven, besef ik opeens. Liefde werkt in het verborgene.

Omdat Theo schaker geworden was sprong nóg een idee mee in het verhaal, eigenlijk een oude ambitie, om eens een geloofwaardig schaakverhaal te schrijven. Zelf ben ik een enthousiast, zij het weinig talentvol clubschaker, maar ik begrijp genoeg van het spel en wat er gebeurt bij het spelen om me te ergeren aan schaakromans als Schachnovelle en De verdediging. Bij Frisch en Nabokov neemt het spel het verhaal over, de schakers worden zelf stukken, het zijn geen mensen meer en hun lot blijft ons onverschillig (al denken slechtere lezers soms van niet). De gang van zaken binnen het schaakclubje oogt, naar mijn idee, echt. De neiging om het kunnen van de sterkste schaker, in dit geval Theo, te overschatten is typisch voor schakers. Het eeuwige gesnelschaak als er een bord en een klok in de buurt zijn, het refreinachtige commentaar...

Het herhaalmotief liet zich met het schaakthema mooi vervlechten. Theo speelt steeds dezelfde partij. Helemaal realistisch is dat niet. Ik denk dat een goede schaker, ook als hij wegens Korsakov zijn vorige partij vergeten is, niet steeds precies dezelfde zetten doet. Maar ‘Verhaal zonder voortgang’ is ook geen realistisch verhaal. Ik heb expres, een beetje, met herhalingen en tijd gespeeld op een manier die niet helemaal kán, om het ‘zonder voortgang’-idee ervaarbaar te maken. Iets wordt als geschied voorgesteld terwijl het nog moet gebeuren, een kreet klinkt tweemaal op dezelfde tijd, maar in een andere situatie. Verder heb ik geprobeerd de dialogen, vooral degene die de schaakclubleden 's nachts voeren, een beetje te vermodderen, zodat niet altijd duidelijk is wie wanneer aan het woord is, hoe laat het is en wat er al gezegd is.

In dit opzicht is het verhaal niet helemaal consequent verteld. In de eerste hoofdstukjes stroomt de tijd nog, om de geschiedenis op gang te helpen, daarna komt hij stil te staan, nee, niet stil te staan, begint 'ie een beetje te wielen... en dan muziek van Paul Weller op de autoreplay, loodzware niksigheid van een veertiger die maar geen dertig wil worden.

Het genot van proza maken ligt voor mij in het je stralend helder voorstellen van situaties, een logische mise-en-scène volgt dan haast als vanzelf. Het is als het uitschrijven van een lange vergelijking. Ditmaal wilde ik juist mínder helder schrijven, om het ‘geen voortgang’ - idee te versterken. Ik wil dat de lezer in de eindeloze nacht in het vakantiehuisje niet steeds precies weet wie aan het woord is. Dat het zelfs niet altijd geheel

[p. 28]

duidelijk is wie bij Theo op bezoek is, en of iets al eerder gebeurd is of niet. Kortom ik wil de lezer een klein beetje in de toestand van verwarring brengen, waarin geen voortgang meer is.

Maar daarmee ontnam ik mijzelf het instrumentarium waarop ik altijd bestek maak. Verschillende anekdotes en gesprekselementen op verschillende plekken geprobeerd, afgekeurd, terug laten keren, een keer te vaak terug laten keren... Alles eerst met de hand, daarna te vroeg op de tekstverwerker, weer overgeschreven met de hand, gecorrigeerd, de stapels raakten door elkaar. Klopte de schaakpartij, die ik van een schaakvriend, een zeer sterke speler, met zijn toestemming had ‘geleend’? Ik maakte er een nieuw slot aan - de echte partij eindigde in remise -, maar raakte de verandering kwijt, moest het slot opnieuw reconstrueren. Vervolgens vond ik het oude nieuwe slot terug. Ik raakte in de toestand waarin ik Theo had gebracht en mijn lezers wilde brengen. Wel eerlijk, in zekere zin. Waarom het katje van Elvira en Kessié min of meer hetzelfde droomt als later, of eerder, Elvira zelf? Geen idee, omdat de elementen samen een soort ritme vormen?

Ik stond voor het verhaal zoals een abstract schilder voor zijn doek. Waardoor laat die zich leiden? Door vage overwegingen omtrent evenwicht, dramatiek... Door afstand te nemen, weer dichterbij te komen, soms volgens plan een lijn te trekken, soms in een opwelling iets weg te poetsen, veranderde het ding voortdurend.

Maar anders dan in de fase waarin ik de teloorgang van Theo Waals beschreef in zijn schrijverkattenkamertje, bleef ditmaal, hoewel ik vaak wanhoopte in mijn zelfgeschapen en half gewenste chaos, een gevoel van vertrouwen in de goede afloop bestaan. Op grond waarvan? Als ik op deze vraag een zinnig antwoord had zou de literatuur zeer geholpen zijn.

Opeens kreeg ‘Verhaal zonder voortgang’ zijn... beslag? Hoe moet je het zeggen? Het is of je aan het wad staat bij eb. Het ene moment kijk je uit over een zilveren watervlakte. Je rookt een sigaartje en plotseling zijn er zandbankjes, golfjes die níet bewegen... ze sluiten zich aaneen tot grijze eilandjes, het water haast zich weg door brede geulen, dat worden beekjes, en de zee van een uur geleden is land.

Zoals eb het wad overkomt, zo overkwam af zijn deze tekst. Ik merkte dat ik geen verbeteringen meer kon bedenken, het verhaal werd stijf... Ik wilde nog een los fragmentje weghalen, het lukte niet meer, het was onderdeel van de compositie.

[p. 29]

Het verhaal was dus af. Ook goed? Dat kon ik niet meer beoordelen. Ik kan het nog steeds niet. Ik houd van de tekst om zijn vreemde, moeilijke ontstaan. Hij is in de bundel een mooie eenheid gaan vormen met de omringende geschiedenissen. Sommige lezers vinden ‘Verhaal zonder voortgang’ het mooiste verhaal uit de bundel Dans zonder vloer. Ik weet niet of ik dat met ze eens kan zijn, maar ben blij dat ze aanleiding voor dat oordeel zien.