Bunker Hill. Jaargang 7 (nrs. 23-28)

[p. 18]

Guus Luijters
Alice of: verliefdheid op het eigen personage

Voor zover ik weet, bestaat er geen term voor. De schrijver die verliefd is op zijn schepping. Bekende voorbeelden zijn Vladimir Nabokov en zijn Lolita, Raymond Queneau en zijn Zazie. Het fenomeen is in 1926 voor het eerst beschreven door de Franse psychiater Marie-Louise Bonaparte in een beroemd geworden artikel dat een uitloper was van haar door Freuds uitzinnige theorie van de psychoanalyse geïnspireerde biografie van Edgar Allen Poe, die, onvermijdelijk, veel aandacht heeft voor de manier waarop Poe zijn wanhopige liefde voor de elfjarige Virginia in zijn werk heeft verstopt. Het door Bonaparte merkwaardig genoeg over het hoofd geziene standaardvoorbeeld in dezen is uiteraard Alice's Adventures in Wonderland, waarin Lewis Carroll vrijwel onverholen zijn liefde voor de tienjarige Alice belijdt. Om de zaken te compliceren was Carroll niet alleen verliefd op de Alice uit zijn meesterwerk, maar ook op Alice Liddel die voor haar model heeft gestaan.

Als we Nabokov op zijn woord moeten geloven, was het model voor Lolita een aap in een dierentuin die een tekening van de tralies van zijn gevangenis had vervaardigd, maar dat de grote schrijver behalve op Lolita ook verliefd was op Zazie geeft te denken. In andere opzichten toonde hij zich overigens zeer naïef. Toen hij tijdens een promotieverblijf in Parijs te kennen had gegeven dat hij graag kennis zou maken met Queneau, bleek de vader - of moeten we zeggen het oompje van Zazie - afwezig, waarna Nabokov opteerde voor zijn tweede keus, te weten Alain Robbe-Grillet. Tijdens de ontmoeting van de Nabokovs en de Robbe-Grillets ging mevrouw Robbe-Grillet gekleed als een elfjarige en gedroeg ze zich ook als zodanig, wat door Nabokov als een goede grap werd beschouwd. Dat de schrijver van L'Image en de latere schrijfster van Céremonies de femmes verwikkeld waren in een sadomasochistische verhouding, die ze zelfs verbeeldden in een verfilming

[p. 19]

van L'Image, met Robbe-Grillet als regisseur en zijn vrouw in een van de hoofdrollen, schijnt Nabokov en zijn zo preutse Vera te zijn ontgaan.

Lewis Carrolls liefde voor kleine meisjes was volstrekt onschuldig, zo wordt ons altijd verzekerd. ‘Of late,’ schrijft Martin Gardner in het hoogst amusante voorwoord van zijn in 1960 verschenen The Annotated Alice, ‘Carroll has been compared with Humbert Humbert, the narrator of Vladimir Nabokov's novel Lolita. It is true that both had a passion for little girls, but their goals were exactly opposite. Humbert Humbert's “nymphets” were creatures to be used carnally. Carroll's little girls appealed to him precisely because he felt sexually safe with them.’

Carroll hield ervan zijn vriendinnetjes te kussen, maar deze kussen hadden uiteraard geen enkele seksuele betekenis. In zijn dagboek vertelt hij dat een keer een meisje kuste om vervolgens tot de ontdekking te komen dat ze al zeventien was. Prompt schreef hij een grappige excuusbrief aan haar moeder, die overigens niet geamuseerd was.

Hij maakte ook graag foto's van zijn jeugdige veroveringen. Alweer hoeven we hier niets achter te zoeken, zelfs niet als de kinderen naakt voor hem poseren. Carroll zegt het zelf: ‘If I had the loveliest child in the world, to draw or photograph and found she had a modest shrinking (however slight and however easily overcome) from being taken nude, I should feel it was a solemn duty owned to God to drop the request altogether.’ En de brave Gardner zegt het hem na: ‘There is no indication that Carroll was conscious of anything but the purests innocence in his relations with little girls, nor is there a hint of improperty in any of the fond recollections that dozens of them wrote about him.’

Op het eerste gezicht zijn de foto's die Carroll van zijn vriendinnetjes maakte inderdaad volstrekt onschuldig. Zo laat hij de kleine Agnes Florence Price heel kinderlijk en onbedorven poseren met een pop in haar armen. Maar dit beeld van kinderlijke onschuld krijgt een knauw als je weet dat in die dagen prostituees zich vaak als kinderen kleedden en als accessoire tijdens het tippelen een pop in hun armen hielden. Wat ook opvalt, als je zijn hoogst broeierige portret van Xie Kitchen als ‘Chinaman’ onder het vergrootglas legt bijvoorbeeld, is dat Carroll een duidelijke voorkeur heeft voor meisjes die door Humbert Humbert zeer zeker als nimfijnen zouden worden aangemerkt.

Waarmee we terug zijn bij Nabokov. In 1999 was het honderd jaar geleden dat de schrijver van Lolita in Sint Petersburg werd geboren. Om de

[p. 20]

een of andere reden zet dit soort toevalligheden altijd aan tot activiteiten als symposia waarop talrijke geleerden hun al even talrijke dwaallichten mogen laten schijnen; tot heruitgaven van obscure onderdelen van het oeuvre die beter obscuur hadden kunnen blijven zoals de Engelse vertaling van Anya v strane chudes, waarin we, en dit is dus mijn Nederlandse vertaling van de Engelse terugvertaling van Lola Wilson van Nabokovs vertaling naar het Russisch uit 1922, konden lezen dat:

De zon die op de steppe scheen,
Dat deed met volle kracht:
Hij deed zijn best om al het gras
Mooi te maken en ook zacht-
En dat was vreemd, want het was
In het midden van de nacht.

En vele, vele tentoonstellingen. In Montreux werden in het Museum voor Plaatselijke Folklore schrijvers bergschoenen, maatje 47, getoond alsmede enkele vlindernetten; in de lobby van het pompeuze Palace Hotel was een door mij in de herfst van 1978 gemaakte foto van de Moika te zien, met een bijschrift dat de foto zo'n zestig jaar ouder maakte, en in de Public Library van New York bekeek ik een groot aantal systeemkaarten met aantekeningen voor het nooit geschreven vervolg op Speak, Memory: Speak, Memory, the Sequel.

Verreweg de interessantste expositie was die bij Horowitz, een eerbiedwaardig antiquariaat gevestigd op East 77 Street nabij Central Park. Horowitz had beslag weten te leggen op de boeken die Nabokov in de loop van de jaren bij wijze van opdracht aan zijn echtgenote van fraaie fantasievlinders had voorzien. Ik heb me altijd afgevraagd waarom de zoon, die toch hemelrijk moet zijn, deze juweeltjes te gelde heeft gemaakt, maar daar gaat het nu niet om. Een speelschuld? Geld nodig om een schandaal in de doofpot te laten stoppen? Tenslotte hadden zijn voorliefde voor snelle auto's en vrouwelijk schoon hem al eerder in moeilijkheden gebracht, denk aan de casting sessies die hij, zonder medeweten van wie dan ook, in een decadent Romeins hotel belegde om de ideale Lolita voor een fantoom - film te vinden - maar zoals gezegd, daar gaat het nu niet om.

Toen ik in het vroege voorjaar van 1999 een bezoek aan Horowitz bracht om de wonderen in de aanbieding met eigen ogen te aanschouwen, werd ik

[p. 21]

ontvangen door een jonge vrouw die zakelijk inzicht paarde aan schoonheid en eruditie. Haar naam was Sarah Mandelstein. Ze had een enorme bos zwart krullend haar en droeg een montuurloze bril, waarachter opalen ogen fonkelden. Nadat ze me de boeken had laten zien - wat een genoegen was het om ze een voor een in mijn handen te mogen houden - verkocht ze me in een moment van onbedachtzaamheid waarvoor ik haar en mezelf nog altijd dankbaar ben een vlinderkast met twaalf rijen van zes blauwtjes door Nabokov in het begin van de jaren zeventig gevangen in de bergen boven Montreux en geprepareerd op zijn werkkamer in het Palace Hotel, die inmiddels weer tot een gewone hotelkamer is gedegradeerd en waar ik een maand eerder een tamelijk doorwaakte nacht had doorgebracht. Het heeft iets verontrustends in een te groot bed op de plek te liggen waar een meesterwerk is voltooid en een geschreven, maar erger nog vond ik dat de twee patrijspoorten die de kajuit als ruit dienden zo weinig zicht boden op het meer en de maan die door het rimpelende water werd versneden zelfs geheel aan het oog onttrokken.

Mijn verblijf in Montreux was een vrij zinloze exercitie. De kiosk in het station waar Nabokov iedere morgen zijn kranten kocht, was omgebouwd tot souvernirwinkel, het Russische diner dat het hotel ter gelegenheid van de feestelijkheden rond de postume verjaardag van zijn illustere ex-gast op de kaart had, werd bedorven door een sommelier die alle wijnen categorisch afraadde en de gepensioneerde ober die Nabokov van het moment van zijn komst naar het hotel tot zijn dood in het troosteloze Nestlé ziekenhuis in de buitenwijken van Genève achttien jaar later, dagelijks van drank had voorzien, wilde wel praten, maar niets zeggen. Zelfs mijn pelgrimage naar de laatste rustplaats van de schrijver viel in het water. Letterlijk, want precies op het moment dat ik na lang zoeken het kerkhof had gevonden waar de eenvoudige steen zich moet bevinden, barstte er een verschrikkelijk onweer los. De vervaarlijk zigzaggende bliksemstralen zette het meer in hels licht. Hoewel ik onverschrokken van aard ben, herinner ik mij maar al te goed wat er met een vriendje was gebeurd, toen wij, een halve eeuw eerder voor een onweer schuilden onder een in het midden van niets opgestelde kar van gemeentewerken, waar vervolgens de bliksem insloeg. Het geblakerde lijkje werd enkele hysterische uren later afgevoerd. Ik zocht dus dekking in het huisje van de beheerder van de begraafplaats, een al wat oudere vrouw die me drie petunia's wist te verkopen. Toen het onweer overging in een wolkbreuk van ongekende omvang

[p. 22]

en ik het gevoel kreeg dat we ieder moment met begraafplaats en al van de helling konden afschuiven, hup, het meer in, leek het mij verstandig ervandoor te gaan. Een welwillende automobilist pikte mij op en bracht mij tot de rand van Montreux, waar zijn motor in het wassende water afsloeg en ik me gedwongen zag afscheid van hem te nemen. Wadend bereikte ik het Palace Hotel, waar ik mij geheel doorweekt naar de bar spoedde. Garçon! Drei martini!

Het enige lichtpuntje kwam toen ik de voor de liefhebber zeer herkenbare vlakgommetjes ontdekte die verkocht werden door een grote kantoorboekhandel aan de promenade langs het meer. Toen ik informeerde of dit misschien de plek was waar Nabokov zijn potloden en gummetjes had gekocht, werd mij verzekerd dat de popgroep Korsakov inderdaad een Zilveren Roos had gewonnen.

Nadat ik mijn transactie met Sarah Mandelstein had bevestigd met het tekenen van een cheque, $69,50 per blauwtje, een schijntje, heb ik haar gevraagd of ze zin had die avond met me uit eten te gaan. Ze opteerde voor een bescheiden restaurant achter Washington Square waar we een voortreffelijke roodbaars aten en in een geanimeerd gesprek, Bartleby! Person! Mad Hatter!, de basis legden voor onze vriendschap, die er weer toe leidde dat ze mij op de laatste winterse dag van het jaar 2000, een vrijdag, om een uur of half drie 's nachts zenuwachtig uit bed belde.

Over de oceaan heen fluisterde ze me in het oor dat ze op het punt had gestaan om naar haar ruime en elegant ingerichte appartement in Brooklyn Heights te vertrekken toen de oude Horowitz was binnengekomen. Hij had haar een mahoniehouten kistje overhandigd en gevraagd het op te bergen in de kluis op zijn kantoor, die schuilging achter een vroege Pollock die hij, een jongeman nog, niet lang na de dood van Pollock had overgenomen van de kruidenier op Long Island waar de schilder, op de lat uiteraard, zijn drank kocht. Toen de rekening de grens van het aanvaardbare had overschreden, betaalde Pollock met een schilderij. Er bestaat een foto waarop we de schilder en de kruidenier tussen de rekken met Brillo en Campbell Soup zien staan en de stralende number 7 in het aangrenzende keukentje aan de muur zien hangen. Ongeveer een week na Pollocks noodlottige ongeval kwam het doek op de markt en sloeg Horowitz de slag, waarachter Sarah nu het manuscript had opgeborgen dat haar zo in vervoering had gebracht dat ze nauwelijks uit haar woorden kon komen.

‘Het is hier nog tot maandagmorgen,’ zei ze ademloos. ‘Stap dus nu,

[p. 23]

nu, op het vliegtuig.’ Toen ze had opgehangen schoot ik in mijn kleren. Na een half uur telefoneren, slaagde ik erin een ticket te bemachtigen, voor een astronomisch bedrag weliswaar, maar ik kende Sarah goed genoeg om te weten dat het dat waard zou zijn. Ze zou me echt niet voor een kattenbelletje van een second rater naar New York laten komen. Het was half tien in de morgen toen de Boeing 747 van vlucht 474 naar La Guardia zich losmaakte van de grond en aan de eindeloos lijkende transatlantische vlucht begon die volgens de klokken aan de andere kant van de oceaan maar anderhalf uur geduurd zou hebben. Een taxi bracht me naar Sarahs appartement. Ik omhelsde haar en mijn handen dwaalden al naar de plekken waar haar extases zich, zoals op de avond na ons eerste etentje gebleken was, vlak onder het oppervlak oppervlakkig verscholen hielden, maar ‘nee,’ zei ze, ‘niet nu, we moeten meteen gaan, dit is het moment’. Enigszins teleurgesteld bevrijdde ik haar uit mijn omhelzing.

Enkele ogenblikken later al reden we in de taxi die ik op me had laten wachten door de sneeuwstorm, die de voetgangers op de trottoirs vrijwel aan het zicht onttrok, richting Central Park. De brownstone waarin Horowitz is gevestigd, heeft geen portier. Het was Sarah zelf die de diverse deuren ontsloot en me aan haar hand naar binnen leidde.

‘Hou je vast,’ zei ze toen ze het platte en sierlijk ingelegde mahoniehouten kistje uit de kluis had gehaald en op haar werktafel had gezet. Ze lichtte het deksel op en daar - mijn hart sloeg drie keer over - lag het zo fameuze, verloren gewaande vierde manuscript van Alice! In een oogopslag was duidelijk waarom Carroll dit handschrift van Alice's Adventures Underground vrijwel meteen na zijn voltooiing ‘had vernietigd’ wilde ik schrijven, maar dat heeft hij dus niet gedaan. Hij heeft het laten onderduiken. En ik twijfel er niet aan of hij heeft het nog regelmatig uit zijn schuilplaats tevoorschijn gehaald om zich eraan te verlustigen.

De obscene details zal ik u besparen. Laat ik volstaan te zeggen dat het manuscript er geen twijfel over laat dat de overeenkomsten tussen de schrijver van de avontuurlijke Alice's en de fictieve Humbert Humbert veel groter zijn dan Gardner in zijn stoutste dromen kon vermoeden. Terwijl Lolita en Alice zelfs geen verre familie zijn. Voor zulke foto's zou Lolita zich nooit hebben geleend, en dat geldt zeker voor mijn eigen kleine Nouzha, mijn verrukkelijke Nouzha az-Zamaan.