Bunker Hill. Jaargang 7 (nrs. 23-28)

[p. 14]

Ramsey Nasr
Hoe dicht mag men helden naderen

‘Ik houd van uw man.’

Ik wilde het haar vertellen, 's avonds in het Grand Amphithéâtre aan de Sorbonne. De film zou bijna beginnen. Zij was kennelijk de zaal binnengekomen, want Theodore pakte me bij de arm en fluisterde opgewonden: ‘Daar is ze, daar is ze: Irina Antonovna!’ Ik draaide me om. Ze was het. Ze zag er nog opvallend jong uit, ros haar, grijzend aan de slapen. Theodore hield minstens evenveel van haar man als ik.

We zagen hoe ze wilde gaan zitten op één van de gereserveerde zetels. ‘Kom, ik stel je aan haar voor.’ Theodore meende het. Ik dacht dat ik ter plekke stierf. ‘Nee, niet doen niet doen, ze komt net binnen, het kan zo meteen ook nog, en bovendien daar heeft ze vast geen -’ maar hij trok me mee en nu stond ik voor haar. Ik voelde hoe het bloed uit mijn gezicht wegtrok. Daar stond ik, bij de weduwe zelf; zij met haar roodbruine haar, ik met mijn geelgroene hoofd. Ze had mij nog niet opgemerkt, was net in gesprek geraakt met een dame. Verdomme. Precies het foute moment. Een fout historisch moment, dat heb ik weer. Ik wilde alweer weglopen, met de staart tussen mijn benen. Theodore, die nooit last had van foute momenten, onderbrak het gesprek echter, en begon het zijne, of liever het mijne.

Ik ben vergeten wat hij allemaal zei om me te introduceren, maar ik gaf haar een hand - ‘enchanté madame’ - en lachte schaapachtig. Dat moet bij dit soort ontmoetingen: schaapachtig lachen. Ik nam me ter plekke voor, het als een groots moment in mijn geheugen op te slaan. Voor later, voor de kleinkinderen. Intussen hing haar hand slap in die van mij. Ik schudde een slappe hand. Hé, merkwaardig. Is ze verlegen? Nu keek ze weer weg. Ze vervolgde het gesprek met de andere dame en liet mij rustig verder schudden - ‘enchanté, enchanté!’ Misschien werd dit wel geen

[p. 15]

sterk verhaal voor de kleinkinderen. Het deed me meer aan een afgang denken. Was dit een afgang? Theodore porde vinnig in mijn rug. ‘Zeg dan wat!’ siste hij. ‘Houd het gesprek op gang! Zeg waarom je hier bent.’ Ja... Waarom was ik hier?

Ik liet haar achter - ‘enchanté’ - en ging zitten. In de tas aan mijn voeten wachtte een doos bonbons, met gouden strik: voor de weduwe. Daarom was ik hier. Theodore mompelde nog wat over kansen grijpen, maar verliet toen zenuwachtig de zaal, hij moest de laatste zaken in orde brengen voor aanvang van de film. Het was een film uit 1930. Haar man had de muziek geschreven, muziek die vanavond voor het eerst live door orkest zou worden uitgevoerd. Ik was aanwezig op een wereldpremière, georganiseerd door Theodore, bijgewoond door de Dame zelf, echtgenote van Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj, 1906-1975. Daarom was ik in Parijs. Om teruggekatapulteerd te worden in de tijd. Niet om haar te ontmoeten. Om hem te ontmoeten.

Ze zat inmiddels alleen op de vrijgehouden rij. Er waren geen gesprekken meer. Ze zat volmaakt alleen, keek naar het lege filmscherm. Voor mijn ogen veranderde ze in de jonge vrouw van Sjostakovitsj. Nu ze geen dame, geen eregast meer was, nu ze daar zat, wachtend, was ze stilaan veranderd in een levende liefdesbrief, zijn handschrift. Ik trachtte haar in mij op te nemen zoals ze door hem bekeken moet zijn. Zij was door hem aangeraakt. Zij heeft hem zelf in haar armen gehad, ze hebben samen gegeten en samen geslapen. Ze heeft zijn hoofd in haar handen gehad. Ze zat daar alleen, in gedachten, en zij wist alles. Ik moest de brief openvouwen.

De doos met bonbons haalde ik tevoorschijn uit mijn tas: plan B trad in werking. Ik stond op, negeerde de volle zaal, liep behoedzaam op haar af. Zo besluipt men prooien. Ik was de weduwe genaderd - ze zag me niet en het pakketje lag nu in mijn handen als een wapen (waarom hield niemand mij tegen?). Ik stond vlak naast haar, opende mijn mond. ‘Madame Shostakovich?’ Ze keek opzij. Ja, daar ben ik weer. Ik sprak in het Engels, maar ze leek me niet te begrijpen. Theodore had gezegd dat ze Engels sprak, verdomme. Dan maar in het Frans: ik ben een bewonderaar van uw man en ik heb deze bonbons uit België meegenomen, voor u (voor uw man, maar dat zei ik niet).

‘Oooh...’ stamelde ze, moeizaam glimlachend. Nu was ze duidelijk in verlegenheid gebracht - heeft ze diabetes? U houdt toch van bonbons, vroeg ik. ‘Yes, but...’ Nou dan. Ik gaf ze haar. En ging weer zitten, schaap-

[p. 16]

achtig lachend. Terwijl ik me vervolgens het hoofd brak over de mogelijke betekenissen van ‘Yes, but...’, zag ik hoe ze de doos doorgaf aan een blonde dame achter haar. Geeft ze die nu weg, of alleen in bewaring? Beheert die blonde vrouw misschien de dozen bonbons van lachende fans? Hoeveel dozen had ze daar al staan? ‘Yes, but I already have so many chocolate...’

Maar ik ben helemaal geen fan, mevrouw Sjostakovitsj.

Terwijl de laatste minuten voor aanvang van de film verstreken, hield ik haar vanaf mijn plek voortdurend in de gaten. Ik zat op luttele meters afstand, rechts achter haar. Plotseling keek ze om, alsof ze iets voelde. Ze leek iemand te zoeken, maar haar blik bleef steken toen deze de mijne kruiste. Het leek een eeuwigheid te duren. Daar, op dat moment, wist ik dat ze me begreep, dat ze in mijn blik kon lezen wat ik voelde voor haar man, dat ik hem en haar begreep, deelgenoot was van hun bestaan. En ik wist dat zij mij begreep.

Toen ze zich verstrooid weer afwendde, wist ik beter. Ze had begrepen dat ik een vervelende fan was - de hele zaal zat vol met fans en bewonderaars, maar ik was een vervelende. Maar ik ben geen fan van Sjostakovitsj: ik houd van hem. Kun je houden van iemand die je nooit hebt ontmoet?

Tien jaar geleden zat ik op de toneelschool in Antwerpen. Ik begon net naar klassieke muziek te luisteren - ik was een absolute leek, niet met klassieke muziek opgegroeid - toen ik Sjostakovitsj leerde kennen. Hij was mijn eerste componist. My first composer. Ik had toevallig iets over hem gelezen en was uit nieuwsgierigheid naar zijn muziek gaan luisteren. Elke week leende ik een ander werk uit de platendiscotheek; ik las zijn memoires, was verbijsterd; ik las ze opnieuw en begon zijn uitspraken als persoonlijke levenslessen op te vatten. Ik was achttien jaar en Sjostakovitsj was mijn leraar. Zijn muziek bracht mij totaal van mijn stuk, alsof ze zich direct tot mijn hart wendde. Soms hoorde ik werken van hem die ik ontzettend lelijk vond. Na tweede, derde beluistering vond ik dat nog altijd. Pas bij de tiende keer begon zich stilaan iets van schoonheid te openbaren. Daarna werd ik er hoe dan ook verliefd op. Zo leerde ik van Sjostakovitsj te houden. Ik vertrouwde hem. Hij was mijn vriend. Ik zou erom kunnen lachen terwijl ik dit schrijf, maar toen was het bittere ernst. Door alle biografieën die ik van hem gelezen had, had ik het gevoel gekregen hem door en door te kennen. Ik ken alle anekdotes van buiten. De herinneringen eraan verschillen niet wezenlijk van herinneringen aan mijn eigen leven. Ik ben er inmiddels zelf bij geweest. Ik heb zelf met hem

[p. 17]

in de kamer gezeten. Ik houd niet alleen van zijn muziek, maar ook van de man, van zijn gesloten karakter, zijn verlegenheid, zijn grapjes. Hij was overdreven beleefd, vond het leukste aan bezoek: het geven en ontvangen van kleine cadeautjes. Dat vond ik lief. Daarom had ik ook zelf bonbons meegenomen.

Het zaallicht doofde. De film begon. Mevrouw Sjostakovitsj zat in dezelfde zaal als ik; we luisterden naar dezelfde muziek. Dichterbij kon ik niet komen. Na de film was er een receptie. Ik stond aan de rand van de ontvangsthal, bekeek de mensen van een afstand. Ik voelde mij slecht in mijn nieuwe rol van stalker, maar ik kon mijn blik maar niet van haar afhouden. Af en toe verscheen Theodore voor mijn neus. ‘Kom nu toch mee naar Irina Antonovna. Je moet met haar praten.’ Ik realiseerde me dat ik haar niets te zeggen had. Ik was gekomen om haar te zien, hetgeen gebeurd was. Ik wilde naar huis.

Eigenlijk was ik gelukkig en teleurgesteld tegelijk. Het was duidelijk waarom ik teleurgesteld was. Maar ik was ook werkelijk gelukkig, omdat een besef zich openvouwde. Ik heb ooit het Borodin-kwartet de strijk-kwartetten van Sjostakovitsj horen spelen. Zij waren vrienden van hem. Tot tweemaal toe heb ik de cellist Rostropovitsj werk van Sjostakovitsj horen spelen en dirigeren. Hij was een hartsvriend van hem. Geen van allen heb ik ooit de hand geschud. Maar ze hebben me dichter bij Sjostakovitsj gebracht dan mogelijk. Ze lieten me binnen, door zijn muziek te spelen.

Zo dicht kun je helden naderen.